راپۆرت
بۆچی ئێران پشتیوانیی ئەرمینیای مەسیحی و توركیاش پشتیوانیی ئازەربایجانی شیعی دەكات؟
مەودا میدیا - سلێمانی |
مەودا میدیا- هێمن سەعید
زیادبوونی گرژییەكانی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان، سەریكێشا بۆ جەنگ و پێكدادان لەنێوان هەردوولادا، ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە هەڵوێستی لایەنە دەرەكییەكانە لەمەڕ ململانێی نێوان ئەو دوو وڵاتە.
هەرچەندە ئێران رایگەیاند بێلایەن دەبێت، بەڵام بەئاشكرا دیارە پشتیوانیی ئەرمینیا دەكات، ئەوەش پرسیار درووست دەكات، كە ئاخۆ بۆچی سەرەڕای ئەوەی ئازەربایجان وڵاتێكی مسوڵمانی شیعە مەزهەبە، بەڵام ئێران پشتیوانیی ئەرمینیای مەسیحی دەكات، لەكاتێكدا ئێران خۆی بە رابەری شیعەكانی جیهان دەزانێت؟
ئەو نهێنییە چیە كە وادەكات، ئێران و رووسیا پاڵپشتی ئەرمینیا بكەن و توركیاش بەئاشكرا پشتیوانی ئازەربایجان بكات؟ هەروەها یەكێتیی ئەوروپا و ئەمەریكا هەڵوێستیان چیە؟ بۆ سەریان سوڕماوە و نازانن چ بەرەیەك هەڵبژێرن؟
بۆ تێگەیشتنی هەڵوێستی ئێران و رووسیا و توركیا و رۆژئاوا سەبارەت بە ناكۆكی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان دەربارەی هەرێمی كاراباخ دەبێت سەرەتا لە سروشتی ئاڵۆزی جوگرافیای ناوچەكە بگەین.
ئازربایجان دەكەوێتە نێوان وڵاتانی ئێران و توركیا و رووسیا لە رووی جوگرافیا و سیاسی و رەگەزی و مێژووییەوە. 97% ی دانیشتوانەكەی مسوڵمانن و لەو رێژەیەش 85%یان مسوڵمانی شیعە مەزهەبن، بەو پێیەش ئازەربایجان دووەم گەورەترین وڵاتی شیعە مەزهەبە لە جیهاندا لەدوای ئێرانەوە، بەڵام لە واقیعدا، ئازەربایجان دەوڵەتێكی عەلمانییە و رژێمەكەی پەیڕەوی سیستمی عەلمانی دەكات، بەگوێرەی راپرسییەكی رێكخراوی گالوپ، تەنیا لە21%ی هاوڵاتییانی ئازەربایجان وتوویانە ئایین بەشێكی گرنگە لە ژیانی رۆژانەی تاك.
بۆچی ئێران پاڵپشتی ئەرمینیای مەسیحی دەكات دژی ئازەربایجانی شیعی؟
هەرچەندە ئێران بە رەسمی هەڵوێستی خۆی وەك میانگیر راگەیاندووە، بەڵام كاروانی بارهەڵگرە ئێرانییەكان بەئاشكرا دەبینرێن كە چەك و تەقەمەنی دەگوازنەوە بۆ ئەرمینیا. محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران رایگەیاند "وڵاتەكەی وەك نێوەندگێرێكی بێلایەن دەمێنێتەوە لەنێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان"، بەڵام چاودێرانی سیاسی لەو بڕوایەدان جێوسیاسی و دیمۆگرافیای ئێران و مێژووی ئازەربایجان وادەكات ئێران نەتوانێت بێلایەن بێت، چونكە لە كۆندا، ئازەربایجان لانكەی ئایینی زەردەشتی بوو، كە لەهەمانكاتدا ئایینی نەتەوەیی ئیمپراتۆری فارسی بوو پێش ئیسلام. ئازەربایجان بەشێكی گرنگی ئەو ئیمپراتۆریەتە بووە بەدرێژایی مێژوو، بەڵام پاش هاتنی ئیسلام گۆڕانێكی رەگەزی گرنگ روویدا لە ناوچەكە، هۆزە توركەكان رژانە ناو ئێرانەوە، بەوهۆیەشەوە بوون بە بەشێك لە مێژووی گرنگی ئێران و رۆڵی كاریگەریان هەبوو لە دامەزراندنی دەوڵەتی ئێران. بەشێكی زۆری فەرمانڕەوا و فەرماندە سەربازییەكانی ئێران بەدرێژایی مێژوو تورك بوون، بەهۆی كۆچی توركەكان بۆ ناوچەی ئەنادۆڵ، ئێران گۆڕانی رەگەزی بەسەردا هات و ئازەربایجانیش توركێنرا.
هاوشان لەگەڵ گۆڕانی رەگەزیی ئازەربایجان بۆ تورك، بەڵام لەژێر ئیمپراتۆریەتی فارسییدا مایەوە، لەو نێوەندەدا ئازەرییەكان وەك هاوكێشەیەكی ئاڵۆز لەنێوان تورك و فارسدا لە ئێران مانەوە، بەڵام لە ئێراندا بەشی زۆری نوخبەی سیاسی توركەكان نوێنەرایەتیان دەكردن، بۆ نموونە قاجارییەكان ئازەری بوون، هەروەها نادر شای ئێران بە رەگەز ئازەری بوو.
سەفەوییەكان بەهۆی ململانێیان لەگەڵ عوسمانییەكاندا، ئێرانییەكانیان بە ئازەرییەكانیشەوە ناچاركرد مەزهەبەكەیان بگۆڕن لە سوننەوە بۆ شیعە، لەكاتێكدا سەفەوییەكان خۆیان لە بنەڕەتدا هۆزێكی توركی سوننین لە باكووری ئێران لە ئازربایجان و ناوچەكانی چوار دەوری دەژیان. لەبەرئەوە ئازەربایجانیەكان مێژووییەكی ئاڵۆزیان هەیە، وەك گەل تێكەڵ بوون لەگەڵ توركدا، بەڵام وەك مێژوو بەشێكن لە ئێران، هەروەها ئازەربایجانییەكان باڵادەستبوون بەسەر ئیمپراتۆریەتی قاجاردا كە ناوچەكانی قەوقاز و جۆرجیا و ئەرمینیای دەگرتەوە.
ئازەربایجانیەكان لە ئێران لە 16% دانیشتوان پێكدێنن، كوردەكانیش 10% پێكدەهێنن، بەشێكی گەورەی ئازەربایجان خاكی ئێران پێكدەهێنن، لەگەڵ ئەوەی ئازەربایجانییەكان دووەم نەتەوەی گەورەن لە ئێران كەچی لەو 16% یە، ئێرانییەكان نوێنەرایەتی ئازەربایجانییەكان دەكەن، لەكاتێكدا نەتەوە بچوكەكانی دیكە خۆیان نوێنەرایەتی نەتەوەكانیان دەكەن، ئەوەش وایكردووە ئازەربایجانییەكان دوورەپەرێزبن لە حكومەتی ئێران.
بەهۆی ئەوەی ساڵانێكی زۆر یەكێتیی سۆڤیت باڵادەست بوو بەسەر ئازەربایجاندا و تا ساڵی 1991 لەژێر فەرمانڕەوایی یەكێتی سۆڤێتدا مایەوە و خۆیان تەسلیمی حزبی شیوعی كرد، رۆڵی ئایین لە ئازەربایجان لاواز بوو، لەگەڵ بەرزبوونەوەی هەستی نەتەوەیی ئازەری، نەوەكانیان زیاتر لە رووی زمان و نەتەوەوە لە توركیا نزیك بوونەوە، ئێستا زمانی ئازەری نزیكترین زمانە لە زمانی توركی لە توركیا.
لەلای زۆریك لە نەتەوەییەكانی كۆماری ئازەربایجانی سەربەخۆ، نەك ئەوەی ئێران وەك برایەكی گەورەی شیعی بێت بۆی، بەڵكو ئێران جیاوازییەكی زۆری لەگەڵ رووسیای داگیركەری پێشوو نییە، چونكە ئێران بەشێكی زۆری نیشتمانی ئازەربایجانی لكاندووە بەخۆیەوە.
ئازەرییەكانی ئێران، پێكهاتەیەكی رەگەزی كەنارگیر نین وەك كورد و تورك و بلوچ، نەتەوەیەك نین ئینتیمایان بۆ كۆمەڵێك لە پێكهاتەی رەگەزی ئێرانی پاشكۆی فارس هەبێت وەك لوڕ و میزاندەرەین و جیلاكین كە زمانەكەیان لەدەستداوە و گۆڕاوە بۆ فارسی و لەئێستادا نەوەكانیان بە فارسی قسە دەكەن، بەڵكو لەناو ئێراندا، ئازەربایجانییەكان لە رووی ئایین و بازرگانییەوە پێگەیەكی گەورەیان هەیە لەناو دەوڵەتدا بەپێچەوانەی كورد، بۆ نموونە عەلی خامنەیی، رێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران بە رەچەڵەك ئازەرییە، هەرێمی ئازەری لە ئێران لە زۆربەی ناوچەكانی دیكە پێشكەوتووترە لە رووی شارستانی و ئابووری.
ئەو پێگەیەی ئازەربایجان لە ئێراندا وایكردووە لەسەر خۆیانی ناچاربكەن بكەن كە دەوڵەتی فارسی بە رەسمی ئازەرییە. بەهۆی ئەوەی ئازەرییەكان بەشێكن لە مێژووی ئێران و هەروەها بەهۆی ئەوەی نەتەوەی فارسی شیعی لە بنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ توركی، خۆیان بەخاوەنی مێژووی ئێران دەزانن، بەڵام تائێستا زمانی ئازربایجانی زمانێكی فەرمی نییە لە هەرێمە ئازربایجانییە ئیرانییەكان، لەكاتێكدا ژمارەی قسەكەرانی ئازەربایجانی لە ئێراندا زیاترن لە ژمارەی ناوخۆی دەوڵەتی ئازەربایجان.
كاتێك یەكێتیی سۆڤیت دوای جەنگی جیهانی دووەم ویستی فەزڵی ئازربایجانیەكانی ئێران بسەپێنێت بەسەر تاراندا، ئێران زۆر بەوە ناڕەحەت بوو، لەوكاتەدا یەكێتی سۆڤێت رەتیكردەوە دەسبەرداری زەوییە ئێرانییەكان ببێت لەكاتی داگیركردنی لەجەنگی جیهانی دووەم.
لەژێر چاودێری یەكێتی سۆڤێت ئازەربایجانییەكانی ئێران سەربەخۆی خۆیان راگەیاند لە ساڵی 1946 بەناوی كۆماری ئازەربایجانی میللی. لەم لاشەوە كوردەكان كۆماری كوردستانیان راگەیاند، بەڵام ئەحمەد قەوام، سەرۆك وەزیرانی ئێران لە رێگەی ئەمەریكاوە فشاری خستە سەر یەكێتیی سۆڤێت تا لە ئێران كشایەوە. كشانەوەی یەكێتیی سۆڤێت لە ئێران یەكەم سەرەتای قەیران بوو لە جەنگی ساردی نێوان یەكێتیی سۆڤێت و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، ئیدی هەردوو كۆمارەكە هەڵوەشایەوە و كۆتاییان پێهات، كە بەهۆیەوە زیاتر لە 2000 كەس بوونە قوربانی.
لە روانگەی ئێرانەوە، ئازەربایجانییەكان مەترسین بۆ سەر نەتەوەی فارس و دەوڵەتی ئێرانی شیعی، چونكە ئازەربایجانییەكان زیاتر جەخت لەسەر لایەنە نەتەوەییەكە دەكەنەوە كە سەر بە نەتەوەی توركن و ئەوەش هەڕەشە و مەترسییەكی گەورەیە بۆ سەر یەكێتی و یەكپارچەیی خاكی ئێران.
هەڵوێستی ئێران لە ململانێی ئازربایجان - ئەرمەنی
لەگەڵ هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤێت و درووستبوونی هەردوو دەوڵەتی ئازەربایجان و ئەرمینیا و سەرهەڵدانی ناكۆكی نێوانیان، ئێران بەپێچەوانەی ئەوەی لایەنگیری ئازەربایجان بكات، لایەنگیری ئەرمینیای كرد، بەڵام پشتیوانییەكەی ئێران بۆ ئەرمینیا بەشێوەیەك بووە راستەوخۆ دژایەتی نەبووە بۆ ئازربایجانییەكان، بۆ ئەوەی لەلایەك ئیحراج نەبێت كە دەوڵەتێكی ئیسلامی شیعی پشتیوانی لە دەوڵەتێكی مەسیحی بكات و لەلایەكی دیكەش ئێران بەو كارە هەمیشە ویستویەتی ئازەربایجانییەكان لاوازبن تا رانەگەن بە بابەتە نەتەوەییەكەیان كە ئەگەر ئازەربایجان بەهێزبێت كاریگەری بۆ سەر هەرێمە ئازەرییەكانی سەر بە ئێران دەبێت.
ئیدی لە درووستبوونی ئازەربایجانەوە، بۆشایی نێوان ئازەربایجانییەكان و ئێران زیاتر دەبوو، بەپێچەوانەوە ئازەربایجان بەهۆی سیستمە عەلمانییەكەیەوە زیاتر كرایەوە بەرووی رۆژئاوا و توركیا، نزیكبوونەوەی توركیا و ئازەربایجان زیاتر بەرەوپێشەوە چوو، كاتێك پارتی داد و گەشەپێدانی ئیسلامی دەسەڵاتی گرتە دەست لە توركیا، ئیدی زیاتر لە ئیرانێكی داخراوەوە دووركەوتەوە بۆ توركیایەكی كراوە.
لە بەرانبەردا، ئێران زیاتر بەرەو ئەرمینیا هەنگاوی نا، بەتایبەت كاتێك واشنتۆن و تەل ئەبیب لە هەوڵدان بۆ خستنی تاران لە رێگەی شەبەكەیەكی بەهێزی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی قەوقاز و ئاسیای ناوەندی بە سەرۆكایەتی ئازەربایجان لەلایەك و گۆڕانكارییە خێراكانی ئەمدواییەی ناوچەكە بەتایبەت بەرەوپێشچوەنەكانی توركیا.
ئێران بەردەوام ترسەكانی لە كۆماری ئازەربایجان زیاتر دەكات، بەتایبەت كە ئێستا وەك كارتێكی فشار لەلایەن ئەمەریكا و یەكێتیی ئەوروپاوە دژی ئێران بەكاردەهێنرێت بۆ شكستپێهێنانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران بە ختوكەدان و بەكارهێنانی هەستی نەتەوەیی ئازەرییەكان بەتایبەت كە ئێستا باس لە یەكگرتنەوەی ئازەربایجانی گەورە دەكەن، ئەوە جگە لەوەی لەنێوان ئێران و ئازەربایجان ناكۆكی توند هەیە لەسەر دەریای قەزوین و لەو بارەشەوە شەڕە قسەی زۆر روودەدات لەنێوان سەركردەكانی هەردوولا، ئێران پێداگری دەكات لە دابەشكردنی دەریایەكە بە یەكسانی لەنێوان هەردوولا، بەڵام ئازەربایجان سورن لەسەر جێبەجێكردنی یاسای نێودەوڵەتی ئاوی لەسەر دەریاكە. جگە لەوانەش ئیلهام عەلییف، سەرۆكی ئازەربایجان پەیوەندییەكی پتەو و تۆكمەی هەیە لەگەڵ رۆژئاوا و ئیسرائیل و دەسەڵاتەكەی ناترسن لە دژایەتیكردنی ئاشكرای ئێران. هەموو ئەوانەش وایكردووە كەلێنێكی گەورەی ئابووری لەنێوان هەردوو وڵات درووست ببێت و بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی ئازەربایجان زیاتر لەگەڵ توركیا بەرەپێشەوە بچێت، كە بێگومان ئەوەش لە رووی سیاسی و ئابوورییەوە بۆ توركیا خاڵێكی بەهێزە كە ئازەربایجانێكی دەوڵەمەند بە وزە داببڕێت لە ئێران و كێبڕكێی غاز و نەوتی پێبكات لەگەڵ سەرچاوەكانی وزەی ئێران.
لە بەرانبەردا، ئێران وەك بەدیلی ئازەربایجان و گەڕان بۆ دۆزینەوی دەروازەیەكی دیكە كە جێگەی ئازەربایجان بگرێت و بیگەیەنێتە رووسیا و ئەوروپا و قەرەبووی داخستنی دەروازەی ئازربایجان- توركیای بۆ بكاتەوە، پێویستی بە وڵاتێكی جێگە متمانەی وەك ئەرمینیا هەیە. بێگومان ئەرمینیاش وەك وڵاتێكی هەژار لە رووی سەرچاوەكانی وزەوە ئەو نزیكبوونەوەی ئێران لە بەرژەوەندییەتی. هەربۆیە لە ئێستادا پەیوەندییەكانی ئێران– ئەرمینیا گەشتووەتە ئاستی هاوبەشی، لە بەرانبەردا پەیوەندییەكانی ئێران– ئازەربایجان بەپێچەوانەوە روو لە گرژی و نائارامی زۆری كردووە.
ترسەكانی نزیكبوونەوەی ئێران- ئەرمەنی
بەهۆی پتەوی پەیوەندی و هاوكاری متمانەداری نێوان ئەنجومەنی بەرگریی ئەرمینیا و ئێران، رەگەزەكانی هەواڵگری ئێرانی بەتەواوی بڵاوبوونەتەوە لەسەر خاكی ئەرمینیا، ئەوەش بەلای ئێرانەوە دەستكەوتێكی گرنگە و پێیخۆشە چالاكی هەواڵگری و كاری سیخوڕی لە هەموو ئەرمینیادا بكات.
ئێران لەو بڕوایەدایە بەهۆی نزیكی ئێران لە ئەرمینیا، ئێران توانیویەتی شكست بە پلانی پێشووی ئەمەریكی كە لەلایەن پۆڵ گۆبڵ، راوێژكاری پێشووی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكی بۆ كاروباری نەتەوەكان لە یەكێتی سۆڤێت بهێنێت كە بریتییە لە پلانی ئاڵوگۆڕی زەوی لەنێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان. هەرچەندە ئەرمینیا بەشێكی لە هەرێمی كاراباخ داوە بە ئازەربایجان، بەڵام ئازەربایجان داوای ئەو شوێنانە دەكات كە ئاو و رووباری زۆرە و زۆربەی خەڵكەكەشی ئازەرین.
ئەگەر ئێران شكستی بە پلانەكەی گۆبڵ هێنابێت بۆ رادەستكردنەوەی خاكی ئازەربایجان، بەڵام نەیتوانی رێگە بگرێت لە گواستنەوەی بازرگانی ئازەربایجان بۆ توركیا، كە ئێستا رێگای سنووری نێوان توركیا و ئازەربایجان كراوەتەوە و هێڵی بۆری باكۆ (ئازەربایجان) راستەوخۆ بەستراوەتەوە بە نقەرەوە و كۆتایی یەكجارەكی بە پرۆژەی هێڵی بۆری نەوتی و غاز هێنا لەنێوان یەریڤان و تاران بۆ ئەوروپا. جێگەی باسە ئەو پلانەی گۆبڵ چەندە ئازەربایجانی لە رووی ئابوورییەوە كردەوە بەڕووی توركیادا، ئەوەندەش ئەرمینیای بەڕووی ئێراندا كردەوە.
چی وای لە توركیا كردووە بە ئاشكرا پاڵپشتی ئازەربایجان بكات؟
لە سەرەتای ململانێكانی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان، هەڵوێستی توركیا روون و ئاشكرایە، كە پاڵپشتی و هاوكاری ئازەربایجان دەكات. رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا لە میدیاكانەوە بە ئاشكرا باسی لە پاڵپشتییەكانی وڵاتەكەی بۆ ئازەربایجان و پێویستی كشانەوەی ئەرمینیای كرد، ئەوە جگە لەوەی هەردوو گەلەكە (گەلی ئازەربایجان و توركیا) لە رووی زمان و رەگەزییەوە زۆر نزیكن لەیەكەوە.
لە بەرانبەردا، نیكۆل باشینیان، سەرۆك وەزیرانی ئەرمینیا داوای لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كرد، كە توركیا نابێت ببێتە بەشێك لە ململانێی نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا.
بەگوێرەی هەندێك لە چاودێران، هۆكاری هەڵوێستی ئەنقەرە لەو ململانێیە، دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازییەكی كۆنی مێژوویی لەنێوان توركیا و ئەرمینیا كە ئەویش كۆمەڵكوژیی ئەرمەنییەكانە بەدەستی عوسمانییەكان، كە لەئێستا داوا لە حكومەتی توركیا دەكات دانبنێت بەو تاوانەدا.
هەندێكی دیكە هۆكارەكە دەگەڕێننەوە بۆ ئەو پەیوەندییە مێژووییە رەگەزییەی لەنێوان توركیا و ئازەربایجاندا هەیە، جگە لەوەی گەلی ئازەری بە رەگەز توركن، هەروەها یەك ئایینی هاوبەشیان هەیە كە ئایینی ئیسلامە، هەرچەندە جیاوازن لەسەر مەزهەب، هەروەها توركیا یەكەم دەوڵەت بوو دانینا بە سەربەخۆیی ئازەربایجاندا كاتێك لە ساڵی 1991 سەربەخۆی راگەیاند.
بەشێكی دیكە لە چاودێران دەڵێن توركیا دەیەوێت هەنگاو هەڵگرێت بۆ بەدەستهێنانی ناوچەی قەوقاز لەسەر سنووری رووسیا بۆ بەكارهێنانی وەك كارتێكی فشار لە دانوستانەكانی لەگەڵ رووسیا و سازشپێكردنی رووسیا لە دۆسییەی لیبیا و سوریا.
رووسیا.. دۆخی باوی پێناخۆشە
ئازەربایجان و ئەرمینیا بەشێك بوون لە یەكێتیی سۆڤیت هەتا هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیت لە نەوەدەكاندا، لە ساڵی 1991 ئازەربایجان سەربەخۆی وەرگرت. لە بەرەوپێشچوونەكانی ئەمدواییەی ململانێی ئەرمینیا و ئازەربایجان، مۆسكۆ داوای لە هەردوولا كرد شەڕ رابگرن، بەڵام لەپشتەوە پاڵپشتی و هاوكاری ئەرمینیا دەكات، بەگوێرەی هەندێك لە چاودێران كەوتنی ئەرمینیا واتە كەوتنی مۆسكۆ لە هەندێك ناوچەی یەكێتیی سۆڤێت، كە هەتا ئێستاش كاریگەرن بە یەكێتی سۆڤێت سەرەڕای سەربەخۆییان .
ئەرمینیا لەئێستادا هاوپەیمانێكی ستراتیژی و ئابووریی مۆسكۆیە و مۆسكۆ بنكەیەكی سەربازیی هەیە لە ئەرمینیا، ئەوە جگە لەوەی مۆسكۆ 40% وەبەرهێنانی بیانی لە ئەرمینیا پێكدێنێت. بەدرێژایی مێژوو، ئەرمەن نزیكترین نەتەوەی مەسیحی بوو لە رووسیاوە لە ناوچەی قەوقاز بەپێچەوانەی جۆرجیا، كە لەگەڵ رووسیا ئەو پەیوەندییە پتەوەیان نەبووە و لەئێستاشدا پەیوەندیی جۆرجیا لەگەڵ رووسیا گرژی زۆری تێدایە.
هەندێكیتر لە چاودێران لەو بڕوایەدان مۆسكۆ رازییە بە بەردەوامیی ململانێی ئەو دوو لایەنە بۆ ئەوەی بە ملیاران دۆلار چەك بفرۆشێتە ئەو دوو وڵاتە.
ئەمەریكا.. بێلایەنێكی سەرسوڕماو لەنێوان مێژوو و بەرژەوەندی
هەڵوێستی ئەمەریكی وەك رایگەیاندووە بێلایەنە و دەیەوێت چارەسەری ناكۆكیەكانی نێوان هەردوولا بكات، كاتێكیش ململانێكانی ئەمدواییەی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان بەرزبوویەوە بۆ پێكدادانی سەربازی، ئەمەریكا داوای لە هەردوولا كرد بەزووترین كات هێرشەكان رابگرن و ئیدانەی زیادبوونی توندوتیژییەكانیشی كرد لەگەڵ سەرەخۆشی بۆ هاوڵاتیانی قوربانی. ئەمەریكا لە بەیاننامەكەی رۆژی یەكشەممەیدا رایگەیاند "هەر بەشدارێكی لایەنەكانی دەرەكی لەو ململانێیە، هیچ لە بەرژەوەندیی ناوچەكە نابێت و دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاڵۆزی هەرێمی". داوای لەلایەنەكانیش كرد بگەڕێنەوەی سەر مێزی گفتوگۆ لە نزیكترین كاتدا، هەروەها ستیڤن پیگان، یاریدەرەی راوێژكاری وەزیری دەرەوەی ئەمەریكی پەیوەندی بەهەردوو لایەنەوە كردووە لەپێناو كۆتایهێنان بەهەر كارێكی دوژمنكارانە بەخێرایی و بەكارهێنانی كەناڵی پەیوەندیی راستەوخۆ بۆ كەمكردنەوی گرژییەكان و كەمكردنەوەی كاری نابەرپرسانە. سەرەڕای راگەیاندنی بێلایەنی لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا، بەڵام پێشتر ئید ماركی، ئەندامی لیژنەی دەرەوەی ئەنجومەنی پیران هێرشی كردە سەر ئازربایجان و داوای لێكرد پاشەكشە بكات. ماركی وتی "لەپشت ئەرمینیاوە دەوەستین لەپێناو پارێزگاری لە پاراستنی یەكپارچەیی خاكی ئەرمینیا". هەروەها وتیشی" پێویستە لەسەر ئازەربایجان و توركیا رێزی سنووری نێوان ئەرمەنی- ئازەربایجانی بگرن و رێزی ژیانكردنی ئەرمەنییەكانی كاراباخ بگرن .
سەرەڕای ئەوەی پێشتر ئەمەریكا دانیناوە بەوەی زەوی ناگۆرۆی كاراباخ خاكی ئازەربایجانە، بەڵام بەگشتی دەتوانین بڵێین هەڵوێستی ئەمەریكی و رۆژئاواییەكان دابەش بووە بۆ دوو ئاراستە، ئاراستەیەكیان پشتگیری لە بەرژەوەندییە ئابوورییەكان دەكات، بەو پێیەش ئازەربایجان دەوڵەتێكی دەوڵەمەندە بە وزە و سەرچاوەیەكی ئابووری باشە بۆ رۆژئاوا و لە ئێستاشدا رووی وەرگێڕاوە لە رووسیا و ئێران، لە بەرانبەردا بەشێكی دیكەیان كاریگەرن بە رابردووی ئەرمەنی كە گەلێكی زوڵملێكراوی مەسیحین و هاوسۆزن لەگەڵیان. لە بەرانبەردا، ئەرمەن هاوسۆزی رۆژئاوا و ئایینە مەسیحییەتەكەی بەكارهێناوە بۆ ململانێكانی لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە و گەلانی ئیسلامی چوار دەوری وەك؛ رووس و تورك و ئیرانییەكان، بەڵام گرنگی ئازەربایجان لە رووی ستراتیژییەوە كە خاوەن نەوتێكی زۆرە و لەدوای سەربەخۆبوونییەوە، گرنگییەكی زۆری پەیداكردووە لە ناوچەكە.
هەمیشە رووسیا و ئەمەریكا لە پرسەكانی دەرەوە هەڵوێستی دژیان هەبووە، بەڵام ئەمڕۆ پشتگیریكردنی ئەرمینیا لەلایەن رووسیاوە هەڵوێستی رۆژئاوای تووشی سەرسوڕمان و شڵەژان كردووە و دۆخێكی تایبەتی داوەتە كەیسەكە. بەپێچەوانەوە لەملاوە توركیا هەڵدێت لە رۆژئاوا و ئەمەریكا و پاڵپشتی ئازەربایجان دەكات بە ئاشكرایی.
فەرەنساش كە ئێستا سەركردایەتی یەكێتیی ئەوروپا دەكات لە دەرەوە، بەمدوایانە پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیا لە ناوچەكە گرژی زۆری تێكەوتووە، ململانێی نێوان ئەو دوو وڵاتە لە لیبیاوە بۆ مالی و لە لوبنانەوە بۆ سوریا وادەكات دەستوەردانی فەرەنسی- ئەوروپی لە بەرژەوەندیی ئەرمینیا بێت بەتایبەت كاتێك فەرەنسا مێژوویەكی تولانی هەیە لە پشتیوانیكردنی كەمە نەتەوەكانی مەسیحی لە رۆژهەڵات، هەروەها فەرەنسا هەوڵدەدات بەناوی شۆڤێنیەتەوە یەكێتیی ئەوروپا بكات بەگژی توركیا و دەوڵەتانی ئیسلامیدا، بۆیە دەكرێت دەستوەردانی ئەوروپی- فەرەنسی لە ململانێی ئەرمینیا – ئازەربایجان لە بەرژەوەندیی ئەرمینیا بێت لە ژێر سەرۆكایەتی فەرەنسا.
خ.غ
زیادبوونی گرژییەكانی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان، سەریكێشا بۆ جەنگ و پێكدادان لەنێوان هەردوولادا، ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە هەڵوێستی لایەنە دەرەكییەكانە لەمەڕ ململانێی نێوان ئەو دوو وڵاتە.
هەرچەندە ئێران رایگەیاند بێلایەن دەبێت، بەڵام بەئاشكرا دیارە پشتیوانیی ئەرمینیا دەكات، ئەوەش پرسیار درووست دەكات، كە ئاخۆ بۆچی سەرەڕای ئەوەی ئازەربایجان وڵاتێكی مسوڵمانی شیعە مەزهەبە، بەڵام ئێران پشتیوانیی ئەرمینیای مەسیحی دەكات، لەكاتێكدا ئێران خۆی بە رابەری شیعەكانی جیهان دەزانێت؟
ئەو نهێنییە چیە كە وادەكات، ئێران و رووسیا پاڵپشتی ئەرمینیا بكەن و توركیاش بەئاشكرا پشتیوانی ئازەربایجان بكات؟ هەروەها یەكێتیی ئەوروپا و ئەمەریكا هەڵوێستیان چیە؟ بۆ سەریان سوڕماوە و نازانن چ بەرەیەك هەڵبژێرن؟
بۆ تێگەیشتنی هەڵوێستی ئێران و رووسیا و توركیا و رۆژئاوا سەبارەت بە ناكۆكی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان دەربارەی هەرێمی كاراباخ دەبێت سەرەتا لە سروشتی ئاڵۆزی جوگرافیای ناوچەكە بگەین.
ئازربایجان دەكەوێتە نێوان وڵاتانی ئێران و توركیا و رووسیا لە رووی جوگرافیا و سیاسی و رەگەزی و مێژووییەوە. 97% ی دانیشتوانەكەی مسوڵمانن و لەو رێژەیەش 85%یان مسوڵمانی شیعە مەزهەبن، بەو پێیەش ئازەربایجان دووەم گەورەترین وڵاتی شیعە مەزهەبە لە جیهاندا لەدوای ئێرانەوە، بەڵام لە واقیعدا، ئازەربایجان دەوڵەتێكی عەلمانییە و رژێمەكەی پەیڕەوی سیستمی عەلمانی دەكات، بەگوێرەی راپرسییەكی رێكخراوی گالوپ، تەنیا لە21%ی هاوڵاتییانی ئازەربایجان وتوویانە ئایین بەشێكی گرنگە لە ژیانی رۆژانەی تاك.
بۆچی ئێران پاڵپشتی ئەرمینیای مەسیحی دەكات دژی ئازەربایجانی شیعی؟
هەرچەندە ئێران بە رەسمی هەڵوێستی خۆی وەك میانگیر راگەیاندووە، بەڵام كاروانی بارهەڵگرە ئێرانییەكان بەئاشكرا دەبینرێن كە چەك و تەقەمەنی دەگوازنەوە بۆ ئەرمینیا. محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران رایگەیاند "وڵاتەكەی وەك نێوەندگێرێكی بێلایەن دەمێنێتەوە لەنێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان"، بەڵام چاودێرانی سیاسی لەو بڕوایەدان جێوسیاسی و دیمۆگرافیای ئێران و مێژووی ئازەربایجان وادەكات ئێران نەتوانێت بێلایەن بێت، چونكە لە كۆندا، ئازەربایجان لانكەی ئایینی زەردەشتی بوو، كە لەهەمانكاتدا ئایینی نەتەوەیی ئیمپراتۆری فارسی بوو پێش ئیسلام. ئازەربایجان بەشێكی گرنگی ئەو ئیمپراتۆریەتە بووە بەدرێژایی مێژوو، بەڵام پاش هاتنی ئیسلام گۆڕانێكی رەگەزی گرنگ روویدا لە ناوچەكە، هۆزە توركەكان رژانە ناو ئێرانەوە، بەوهۆیەشەوە بوون بە بەشێك لە مێژووی گرنگی ئێران و رۆڵی كاریگەریان هەبوو لە دامەزراندنی دەوڵەتی ئێران. بەشێكی زۆری فەرمانڕەوا و فەرماندە سەربازییەكانی ئێران بەدرێژایی مێژوو تورك بوون، بەهۆی كۆچی توركەكان بۆ ناوچەی ئەنادۆڵ، ئێران گۆڕانی رەگەزی بەسەردا هات و ئازەربایجانیش توركێنرا.
هاوشان لەگەڵ گۆڕانی رەگەزیی ئازەربایجان بۆ تورك، بەڵام لەژێر ئیمپراتۆریەتی فارسییدا مایەوە، لەو نێوەندەدا ئازەرییەكان وەك هاوكێشەیەكی ئاڵۆز لەنێوان تورك و فارسدا لە ئێران مانەوە، بەڵام لە ئێراندا بەشی زۆری نوخبەی سیاسی توركەكان نوێنەرایەتیان دەكردن، بۆ نموونە قاجارییەكان ئازەری بوون، هەروەها نادر شای ئێران بە رەگەز ئازەری بوو.
سەفەوییەكان بەهۆی ململانێیان لەگەڵ عوسمانییەكاندا، ئێرانییەكانیان بە ئازەرییەكانیشەوە ناچاركرد مەزهەبەكەیان بگۆڕن لە سوننەوە بۆ شیعە، لەكاتێكدا سەفەوییەكان خۆیان لە بنەڕەتدا هۆزێكی توركی سوننین لە باكووری ئێران لە ئازربایجان و ناوچەكانی چوار دەوری دەژیان. لەبەرئەوە ئازەربایجانیەكان مێژووییەكی ئاڵۆزیان هەیە، وەك گەل تێكەڵ بوون لەگەڵ توركدا، بەڵام وەك مێژوو بەشێكن لە ئێران، هەروەها ئازەربایجانییەكان باڵادەستبوون بەسەر ئیمپراتۆریەتی قاجاردا كە ناوچەكانی قەوقاز و جۆرجیا و ئەرمینیای دەگرتەوە.
ئازەربایجانیەكان لە ئێران لە 16% دانیشتوان پێكدێنن، كوردەكانیش 10% پێكدەهێنن، بەشێكی گەورەی ئازەربایجان خاكی ئێران پێكدەهێنن، لەگەڵ ئەوەی ئازەربایجانییەكان دووەم نەتەوەی گەورەن لە ئێران كەچی لەو 16% یە، ئێرانییەكان نوێنەرایەتی ئازەربایجانییەكان دەكەن، لەكاتێكدا نەتەوە بچوكەكانی دیكە خۆیان نوێنەرایەتی نەتەوەكانیان دەكەن، ئەوەش وایكردووە ئازەربایجانییەكان دوورەپەرێزبن لە حكومەتی ئێران.
بەهۆی ئەوەی ساڵانێكی زۆر یەكێتیی سۆڤیت باڵادەست بوو بەسەر ئازەربایجاندا و تا ساڵی 1991 لەژێر فەرمانڕەوایی یەكێتی سۆڤێتدا مایەوە و خۆیان تەسلیمی حزبی شیوعی كرد، رۆڵی ئایین لە ئازەربایجان لاواز بوو، لەگەڵ بەرزبوونەوەی هەستی نەتەوەیی ئازەری، نەوەكانیان زیاتر لە رووی زمان و نەتەوەوە لە توركیا نزیك بوونەوە، ئێستا زمانی ئازەری نزیكترین زمانە لە زمانی توركی لە توركیا.
لەلای زۆریك لە نەتەوەییەكانی كۆماری ئازەربایجانی سەربەخۆ، نەك ئەوەی ئێران وەك برایەكی گەورەی شیعی بێت بۆی، بەڵكو ئێران جیاوازییەكی زۆری لەگەڵ رووسیای داگیركەری پێشوو نییە، چونكە ئێران بەشێكی زۆری نیشتمانی ئازەربایجانی لكاندووە بەخۆیەوە.
ئازەرییەكانی ئێران، پێكهاتەیەكی رەگەزی كەنارگیر نین وەك كورد و تورك و بلوچ، نەتەوەیەك نین ئینتیمایان بۆ كۆمەڵێك لە پێكهاتەی رەگەزی ئێرانی پاشكۆی فارس هەبێت وەك لوڕ و میزاندەرەین و جیلاكین كە زمانەكەیان لەدەستداوە و گۆڕاوە بۆ فارسی و لەئێستادا نەوەكانیان بە فارسی قسە دەكەن، بەڵكو لەناو ئێراندا، ئازەربایجانییەكان لە رووی ئایین و بازرگانییەوە پێگەیەكی گەورەیان هەیە لەناو دەوڵەتدا بەپێچەوانەی كورد، بۆ نموونە عەلی خامنەیی، رێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران بە رەچەڵەك ئازەرییە، هەرێمی ئازەری لە ئێران لە زۆربەی ناوچەكانی دیكە پێشكەوتووترە لە رووی شارستانی و ئابووری.
ئەو پێگەیەی ئازەربایجان لە ئێراندا وایكردووە لەسەر خۆیانی ناچاربكەن بكەن كە دەوڵەتی فارسی بە رەسمی ئازەرییە. بەهۆی ئەوەی ئازەرییەكان بەشێكن لە مێژووی ئێران و هەروەها بەهۆی ئەوەی نەتەوەی فارسی شیعی لە بنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ توركی، خۆیان بەخاوەنی مێژووی ئێران دەزانن، بەڵام تائێستا زمانی ئازربایجانی زمانێكی فەرمی نییە لە هەرێمە ئازربایجانییە ئیرانییەكان، لەكاتێكدا ژمارەی قسەكەرانی ئازەربایجانی لە ئێراندا زیاترن لە ژمارەی ناوخۆی دەوڵەتی ئازەربایجان.
كاتێك یەكێتیی سۆڤیت دوای جەنگی جیهانی دووەم ویستی فەزڵی ئازربایجانیەكانی ئێران بسەپێنێت بەسەر تاراندا، ئێران زۆر بەوە ناڕەحەت بوو، لەوكاتەدا یەكێتی سۆڤێت رەتیكردەوە دەسبەرداری زەوییە ئێرانییەكان ببێت لەكاتی داگیركردنی لەجەنگی جیهانی دووەم.
لەژێر چاودێری یەكێتی سۆڤێت ئازەربایجانییەكانی ئێران سەربەخۆی خۆیان راگەیاند لە ساڵی 1946 بەناوی كۆماری ئازەربایجانی میللی. لەم لاشەوە كوردەكان كۆماری كوردستانیان راگەیاند، بەڵام ئەحمەد قەوام، سەرۆك وەزیرانی ئێران لە رێگەی ئەمەریكاوە فشاری خستە سەر یەكێتیی سۆڤێت تا لە ئێران كشایەوە. كشانەوەی یەكێتیی سۆڤێت لە ئێران یەكەم سەرەتای قەیران بوو لە جەنگی ساردی نێوان یەكێتیی سۆڤێت و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، ئیدی هەردوو كۆمارەكە هەڵوەشایەوە و كۆتاییان پێهات، كە بەهۆیەوە زیاتر لە 2000 كەس بوونە قوربانی.
لە روانگەی ئێرانەوە، ئازەربایجانییەكان مەترسین بۆ سەر نەتەوەی فارس و دەوڵەتی ئێرانی شیعی، چونكە ئازەربایجانییەكان زیاتر جەخت لەسەر لایەنە نەتەوەییەكە دەكەنەوە كە سەر بە نەتەوەی توركن و ئەوەش هەڕەشە و مەترسییەكی گەورەیە بۆ سەر یەكێتی و یەكپارچەیی خاكی ئێران.
هەڵوێستی ئێران لە ململانێی ئازربایجان - ئەرمەنی
لەگەڵ هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤێت و درووستبوونی هەردوو دەوڵەتی ئازەربایجان و ئەرمینیا و سەرهەڵدانی ناكۆكی نێوانیان، ئێران بەپێچەوانەی ئەوەی لایەنگیری ئازەربایجان بكات، لایەنگیری ئەرمینیای كرد، بەڵام پشتیوانییەكەی ئێران بۆ ئەرمینیا بەشێوەیەك بووە راستەوخۆ دژایەتی نەبووە بۆ ئازربایجانییەكان، بۆ ئەوەی لەلایەك ئیحراج نەبێت كە دەوڵەتێكی ئیسلامی شیعی پشتیوانی لە دەوڵەتێكی مەسیحی بكات و لەلایەكی دیكەش ئێران بەو كارە هەمیشە ویستویەتی ئازەربایجانییەكان لاوازبن تا رانەگەن بە بابەتە نەتەوەییەكەیان كە ئەگەر ئازەربایجان بەهێزبێت كاریگەری بۆ سەر هەرێمە ئازەرییەكانی سەر بە ئێران دەبێت.
ئیدی لە درووستبوونی ئازەربایجانەوە، بۆشایی نێوان ئازەربایجانییەكان و ئێران زیاتر دەبوو، بەپێچەوانەوە ئازەربایجان بەهۆی سیستمە عەلمانییەكەیەوە زیاتر كرایەوە بەرووی رۆژئاوا و توركیا، نزیكبوونەوەی توركیا و ئازەربایجان زیاتر بەرەوپێشەوە چوو، كاتێك پارتی داد و گەشەپێدانی ئیسلامی دەسەڵاتی گرتە دەست لە توركیا، ئیدی زیاتر لە ئیرانێكی داخراوەوە دووركەوتەوە بۆ توركیایەكی كراوە.
لە بەرانبەردا، ئێران زیاتر بەرەو ئەرمینیا هەنگاوی نا، بەتایبەت كاتێك واشنتۆن و تەل ئەبیب لە هەوڵدان بۆ خستنی تاران لە رێگەی شەبەكەیەكی بەهێزی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی قەوقاز و ئاسیای ناوەندی بە سەرۆكایەتی ئازەربایجان لەلایەك و گۆڕانكارییە خێراكانی ئەمدواییەی ناوچەكە بەتایبەت بەرەوپێشچوەنەكانی توركیا.
ئێران بەردەوام ترسەكانی لە كۆماری ئازەربایجان زیاتر دەكات، بەتایبەت كە ئێستا وەك كارتێكی فشار لەلایەن ئەمەریكا و یەكێتیی ئەوروپاوە دژی ئێران بەكاردەهێنرێت بۆ شكستپێهێنانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران بە ختوكەدان و بەكارهێنانی هەستی نەتەوەیی ئازەرییەكان بەتایبەت كە ئێستا باس لە یەكگرتنەوەی ئازەربایجانی گەورە دەكەن، ئەوە جگە لەوەی لەنێوان ئێران و ئازەربایجان ناكۆكی توند هەیە لەسەر دەریای قەزوین و لەو بارەشەوە شەڕە قسەی زۆر روودەدات لەنێوان سەركردەكانی هەردوولا، ئێران پێداگری دەكات لە دابەشكردنی دەریایەكە بە یەكسانی لەنێوان هەردوولا، بەڵام ئازەربایجان سورن لەسەر جێبەجێكردنی یاسای نێودەوڵەتی ئاوی لەسەر دەریاكە. جگە لەوانەش ئیلهام عەلییف، سەرۆكی ئازەربایجان پەیوەندییەكی پتەو و تۆكمەی هەیە لەگەڵ رۆژئاوا و ئیسرائیل و دەسەڵاتەكەی ناترسن لە دژایەتیكردنی ئاشكرای ئێران. هەموو ئەوانەش وایكردووە كەلێنێكی گەورەی ئابووری لەنێوان هەردوو وڵات درووست ببێت و بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی ئازەربایجان زیاتر لەگەڵ توركیا بەرەپێشەوە بچێت، كە بێگومان ئەوەش لە رووی سیاسی و ئابوورییەوە بۆ توركیا خاڵێكی بەهێزە كە ئازەربایجانێكی دەوڵەمەند بە وزە داببڕێت لە ئێران و كێبڕكێی غاز و نەوتی پێبكات لەگەڵ سەرچاوەكانی وزەی ئێران.
لە بەرانبەردا، ئێران وەك بەدیلی ئازەربایجان و گەڕان بۆ دۆزینەوی دەروازەیەكی دیكە كە جێگەی ئازەربایجان بگرێت و بیگەیەنێتە رووسیا و ئەوروپا و قەرەبووی داخستنی دەروازەی ئازربایجان- توركیای بۆ بكاتەوە، پێویستی بە وڵاتێكی جێگە متمانەی وەك ئەرمینیا هەیە. بێگومان ئەرمینیاش وەك وڵاتێكی هەژار لە رووی سەرچاوەكانی وزەوە ئەو نزیكبوونەوەی ئێران لە بەرژەوەندییەتی. هەربۆیە لە ئێستادا پەیوەندییەكانی ئێران– ئەرمینیا گەشتووەتە ئاستی هاوبەشی، لە بەرانبەردا پەیوەندییەكانی ئێران– ئازەربایجان بەپێچەوانەوە روو لە گرژی و نائارامی زۆری كردووە.
ترسەكانی نزیكبوونەوەی ئێران- ئەرمەنی
بەهۆی پتەوی پەیوەندی و هاوكاری متمانەداری نێوان ئەنجومەنی بەرگریی ئەرمینیا و ئێران، رەگەزەكانی هەواڵگری ئێرانی بەتەواوی بڵاوبوونەتەوە لەسەر خاكی ئەرمینیا، ئەوەش بەلای ئێرانەوە دەستكەوتێكی گرنگە و پێیخۆشە چالاكی هەواڵگری و كاری سیخوڕی لە هەموو ئەرمینیادا بكات.
ئێران لەو بڕوایەدایە بەهۆی نزیكی ئێران لە ئەرمینیا، ئێران توانیویەتی شكست بە پلانی پێشووی ئەمەریكی كە لەلایەن پۆڵ گۆبڵ، راوێژكاری پێشووی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكی بۆ كاروباری نەتەوەكان لە یەكێتی سۆڤێت بهێنێت كە بریتییە لە پلانی ئاڵوگۆڕی زەوی لەنێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان. هەرچەندە ئەرمینیا بەشێكی لە هەرێمی كاراباخ داوە بە ئازەربایجان، بەڵام ئازەربایجان داوای ئەو شوێنانە دەكات كە ئاو و رووباری زۆرە و زۆربەی خەڵكەكەشی ئازەرین.
ئەگەر ئێران شكستی بە پلانەكەی گۆبڵ هێنابێت بۆ رادەستكردنەوەی خاكی ئازەربایجان، بەڵام نەیتوانی رێگە بگرێت لە گواستنەوەی بازرگانی ئازەربایجان بۆ توركیا، كە ئێستا رێگای سنووری نێوان توركیا و ئازەربایجان كراوەتەوە و هێڵی بۆری باكۆ (ئازەربایجان) راستەوخۆ بەستراوەتەوە بە نقەرەوە و كۆتایی یەكجارەكی بە پرۆژەی هێڵی بۆری نەوتی و غاز هێنا لەنێوان یەریڤان و تاران بۆ ئەوروپا. جێگەی باسە ئەو پلانەی گۆبڵ چەندە ئازەربایجانی لە رووی ئابوورییەوە كردەوە بەڕووی توركیادا، ئەوەندەش ئەرمینیای بەڕووی ئێراندا كردەوە.
چی وای لە توركیا كردووە بە ئاشكرا پاڵپشتی ئازەربایجان بكات؟
لە سەرەتای ململانێكانی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان، هەڵوێستی توركیا روون و ئاشكرایە، كە پاڵپشتی و هاوكاری ئازەربایجان دەكات. رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا لە میدیاكانەوە بە ئاشكرا باسی لە پاڵپشتییەكانی وڵاتەكەی بۆ ئازەربایجان و پێویستی كشانەوەی ئەرمینیای كرد، ئەوە جگە لەوەی هەردوو گەلەكە (گەلی ئازەربایجان و توركیا) لە رووی زمان و رەگەزییەوە زۆر نزیكن لەیەكەوە.
لە بەرانبەردا، نیكۆل باشینیان، سەرۆك وەزیرانی ئەرمینیا داوای لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كرد، كە توركیا نابێت ببێتە بەشێك لە ململانێی نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا.
بەگوێرەی هەندێك لە چاودێران، هۆكاری هەڵوێستی ئەنقەرە لەو ململانێیە، دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازییەكی كۆنی مێژوویی لەنێوان توركیا و ئەرمینیا كە ئەویش كۆمەڵكوژیی ئەرمەنییەكانە بەدەستی عوسمانییەكان، كە لەئێستا داوا لە حكومەتی توركیا دەكات دانبنێت بەو تاوانەدا.
هەندێكی دیكە هۆكارەكە دەگەڕێننەوە بۆ ئەو پەیوەندییە مێژووییە رەگەزییەی لەنێوان توركیا و ئازەربایجاندا هەیە، جگە لەوەی گەلی ئازەری بە رەگەز توركن، هەروەها یەك ئایینی هاوبەشیان هەیە كە ئایینی ئیسلامە، هەرچەندە جیاوازن لەسەر مەزهەب، هەروەها توركیا یەكەم دەوڵەت بوو دانینا بە سەربەخۆیی ئازەربایجاندا كاتێك لە ساڵی 1991 سەربەخۆی راگەیاند.
بەشێكی دیكە لە چاودێران دەڵێن توركیا دەیەوێت هەنگاو هەڵگرێت بۆ بەدەستهێنانی ناوچەی قەوقاز لەسەر سنووری رووسیا بۆ بەكارهێنانی وەك كارتێكی فشار لە دانوستانەكانی لەگەڵ رووسیا و سازشپێكردنی رووسیا لە دۆسییەی لیبیا و سوریا.
رووسیا.. دۆخی باوی پێناخۆشە
ئازەربایجان و ئەرمینیا بەشێك بوون لە یەكێتیی سۆڤیت هەتا هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیت لە نەوەدەكاندا، لە ساڵی 1991 ئازەربایجان سەربەخۆی وەرگرت. لە بەرەوپێشچوونەكانی ئەمدواییەی ململانێی ئەرمینیا و ئازەربایجان، مۆسكۆ داوای لە هەردوولا كرد شەڕ رابگرن، بەڵام لەپشتەوە پاڵپشتی و هاوكاری ئەرمینیا دەكات، بەگوێرەی هەندێك لە چاودێران كەوتنی ئەرمینیا واتە كەوتنی مۆسكۆ لە هەندێك ناوچەی یەكێتیی سۆڤێت، كە هەتا ئێستاش كاریگەرن بە یەكێتی سۆڤێت سەرەڕای سەربەخۆییان .
ئەرمینیا لەئێستادا هاوپەیمانێكی ستراتیژی و ئابووریی مۆسكۆیە و مۆسكۆ بنكەیەكی سەربازیی هەیە لە ئەرمینیا، ئەوە جگە لەوەی مۆسكۆ 40% وەبەرهێنانی بیانی لە ئەرمینیا پێكدێنێت. بەدرێژایی مێژوو، ئەرمەن نزیكترین نەتەوەی مەسیحی بوو لە رووسیاوە لە ناوچەی قەوقاز بەپێچەوانەی جۆرجیا، كە لەگەڵ رووسیا ئەو پەیوەندییە پتەوەیان نەبووە و لەئێستاشدا پەیوەندیی جۆرجیا لەگەڵ رووسیا گرژی زۆری تێدایە.
هەندێكیتر لە چاودێران لەو بڕوایەدان مۆسكۆ رازییە بە بەردەوامیی ململانێی ئەو دوو لایەنە بۆ ئەوەی بە ملیاران دۆلار چەك بفرۆشێتە ئەو دوو وڵاتە.
ئەمەریكا.. بێلایەنێكی سەرسوڕماو لەنێوان مێژوو و بەرژەوەندی
هەڵوێستی ئەمەریكی وەك رایگەیاندووە بێلایەنە و دەیەوێت چارەسەری ناكۆكیەكانی نێوان هەردوولا بكات، كاتێكیش ململانێكانی ئەمدواییەی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان بەرزبوویەوە بۆ پێكدادانی سەربازی، ئەمەریكا داوای لە هەردوولا كرد بەزووترین كات هێرشەكان رابگرن و ئیدانەی زیادبوونی توندوتیژییەكانیشی كرد لەگەڵ سەرەخۆشی بۆ هاوڵاتیانی قوربانی. ئەمەریكا لە بەیاننامەكەی رۆژی یەكشەممەیدا رایگەیاند "هەر بەشدارێكی لایەنەكانی دەرەكی لەو ململانێیە، هیچ لە بەرژەوەندیی ناوچەكە نابێت و دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاڵۆزی هەرێمی". داوای لەلایەنەكانیش كرد بگەڕێنەوەی سەر مێزی گفتوگۆ لە نزیكترین كاتدا، هەروەها ستیڤن پیگان، یاریدەرەی راوێژكاری وەزیری دەرەوەی ئەمەریكی پەیوەندی بەهەردوو لایەنەوە كردووە لەپێناو كۆتایهێنان بەهەر كارێكی دوژمنكارانە بەخێرایی و بەكارهێنانی كەناڵی پەیوەندیی راستەوخۆ بۆ كەمكردنەوی گرژییەكان و كەمكردنەوەی كاری نابەرپرسانە. سەرەڕای راگەیاندنی بێلایەنی لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا، بەڵام پێشتر ئید ماركی، ئەندامی لیژنەی دەرەوەی ئەنجومەنی پیران هێرشی كردە سەر ئازربایجان و داوای لێكرد پاشەكشە بكات. ماركی وتی "لەپشت ئەرمینیاوە دەوەستین لەپێناو پارێزگاری لە پاراستنی یەكپارچەیی خاكی ئەرمینیا". هەروەها وتیشی" پێویستە لەسەر ئازەربایجان و توركیا رێزی سنووری نێوان ئەرمەنی- ئازەربایجانی بگرن و رێزی ژیانكردنی ئەرمەنییەكانی كاراباخ بگرن .
سەرەڕای ئەوەی پێشتر ئەمەریكا دانیناوە بەوەی زەوی ناگۆرۆی كاراباخ خاكی ئازەربایجانە، بەڵام بەگشتی دەتوانین بڵێین هەڵوێستی ئەمەریكی و رۆژئاواییەكان دابەش بووە بۆ دوو ئاراستە، ئاراستەیەكیان پشتگیری لە بەرژەوەندییە ئابوورییەكان دەكات، بەو پێیەش ئازەربایجان دەوڵەتێكی دەوڵەمەندە بە وزە و سەرچاوەیەكی ئابووری باشە بۆ رۆژئاوا و لە ئێستاشدا رووی وەرگێڕاوە لە رووسیا و ئێران، لە بەرانبەردا بەشێكی دیكەیان كاریگەرن بە رابردووی ئەرمەنی كە گەلێكی زوڵملێكراوی مەسیحین و هاوسۆزن لەگەڵیان. لە بەرانبەردا، ئەرمەن هاوسۆزی رۆژئاوا و ئایینە مەسیحییەتەكەی بەكارهێناوە بۆ ململانێكانی لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە و گەلانی ئیسلامی چوار دەوری وەك؛ رووس و تورك و ئیرانییەكان، بەڵام گرنگی ئازەربایجان لە رووی ستراتیژییەوە كە خاوەن نەوتێكی زۆرە و لەدوای سەربەخۆبوونییەوە، گرنگییەكی زۆری پەیداكردووە لە ناوچەكە.
هەمیشە رووسیا و ئەمەریكا لە پرسەكانی دەرەوە هەڵوێستی دژیان هەبووە، بەڵام ئەمڕۆ پشتگیریكردنی ئەرمینیا لەلایەن رووسیاوە هەڵوێستی رۆژئاوای تووشی سەرسوڕمان و شڵەژان كردووە و دۆخێكی تایبەتی داوەتە كەیسەكە. بەپێچەوانەوە لەملاوە توركیا هەڵدێت لە رۆژئاوا و ئەمەریكا و پاڵپشتی ئازەربایجان دەكات بە ئاشكرایی.
فەرەنساش كە ئێستا سەركردایەتی یەكێتیی ئەوروپا دەكات لە دەرەوە، بەمدوایانە پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیا لە ناوچەكە گرژی زۆری تێكەوتووە، ململانێی نێوان ئەو دوو وڵاتە لە لیبیاوە بۆ مالی و لە لوبنانەوە بۆ سوریا وادەكات دەستوەردانی فەرەنسی- ئەوروپی لە بەرژەوەندیی ئەرمینیا بێت بەتایبەت كاتێك فەرەنسا مێژوویەكی تولانی هەیە لە پشتیوانیكردنی كەمە نەتەوەكانی مەسیحی لە رۆژهەڵات، هەروەها فەرەنسا هەوڵدەدات بەناوی شۆڤێنیەتەوە یەكێتیی ئەوروپا بكات بەگژی توركیا و دەوڵەتانی ئیسلامیدا، بۆیە دەكرێت دەستوەردانی ئەوروپی- فەرەنسی لە ململانێی ئەرمینیا – ئازەربایجان لە بەرژەوەندیی ئەرمینیا بێت لە ژێر سەرۆكایەتی فەرەنسا.
خ.غ
بیروڕا
