فەرید ئەسەسەرد
ئەفغانستان پاش كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا
دوای دەوروبەری 20 ساڵ لە هێرشی ئەمەریكا بۆ سەر ئەفغانستان و رووخاندنی رژێمی تالیبان، واشنتۆن بڕیاریدا پێش 11ی ئەیلولی داهاتوو، هێزەكانی لە ئەفغانستان بكێشێتەوە.
لە راستیدا بڕیارەكە كۆنە و لە سەردەمی سەرۆكی پێشوو دۆناڵد ترەمپ دراوە و دەبوایە زووتر جێبەجێ بكرایە، بەڵام حكومەتی بایدن پێی باش بوو بڕیارەكە بۆ ماوەی چوار مانگ دوا بخا.
هەرچەندە هەندێ لایەن ویستوویانە وای پیشانبدەن كە بڕیارەكە بەڵگەی بەزینی ئەمەریكایە لە جەنگی ئەفغانستان، بەڵام تەماشاكردنی مەسەلەكە لەو گۆشەنیگایەوە، كارێكی راست نییە، چونكە بڕیارەكە بڕیارێكی واقیعییە و هیچ شرۆڤەی ناوێ و لەلایەكی ترەوە زادەی شكست نییە. دەرچوونی هێزەكانی ئەمەریكا لە ئەفغانستان یەكێ لە خاڵە سەرەكییەكانی رێككەوتنی ساڵی 2020ی ئەمەریكا– تالیبانە لە دەوحەی پایتەختی قەتەر. حكومەتی ترەمپ بە دوو مەبەست رێككەوتنەكەی لەگەڵ تالیبان واژۆ كرد، یەكێكیان بۆ كێشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە ئەفغانستان و ئەوی دیكەیان بۆ رێخۆشكردن بۆ وتوێژی نێوان تالیبان و حكومەتی كابول. دیارە مەبەستی یەكەم كەم ئاڵۆزیی تیادایە، بەڵام مەبەستی دووەم نەختێك ئاڵۆزە، چونكە تائێستا هەموو گەڕەكانی وتوێژی تالیبان لەگەڵ كابول هیچیان لێ سەوز نەبووە و رەنگە دەرچوونی ئەمەریكا لە هاوكێشەی ئەفغانستان، ببێ بە مایەی هاندانی تالیبان بۆ بەردەوام نەبوون لەسەر دانوستان. دیارە ئەگەر بژاردەی دانوستان لە ئەفغانستان پاشەكشە بكا، بژاردەی شەڕ بەهێزتر دەبێ كە ئەمەش دۆخێكی لێڵ دێنێتە دی. ئەم هاوكێشەیە، راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكا جیك سولیفان بەم چەشنە گوزارشتی لێكردووە كە (پاش كشانەوەی ئەمریكا، كەس ناتوانێ گەرەنتیی هیچ شتێك بكا لە ئەفغانستان). ئەمەش بە واتای ئەوە دێت كە كشانەوەی ئەمریكا كشانەوەیەكی مەرجدار نییە و ئەمریكا هیچ پلانێكی بۆ ئەفغانستانی پاش كشانەوەی هێزەكانی نییە. لە ستراتیژی كۆنی ئەمەریكادا، ئەفغانستان هیچ بایەخێكی نەبووە. دوو هۆ هاندەر بوون بۆ تێوەگلانی ئەمەریكا لە ئەفغانستان، یەكێكیان دەستێوەردانی یەكێتیی سۆڤێتی پێشووە لە ئەفغانستان لە ماوەی ساڵانی 1979– 1989 و ئەوی تر جێگیربوونی سەركردایەتیی رێكخراوی قاعیدەیە لە ئەفغانستان كە لە ئەنجامدا بووە هۆی هێرشی ئەمەریكا بۆ سەر ئەفغانستان و لەكارخستنی رژێمی تالیبان.
لە ستراتیژی تازەیدا، ئەمەریكا خەریكە نزیك دەبێتەوە لە زیندووكردنەوەی پرنسیپی مۆنرۆ كە تا جەنگی یەكەمی جیهان پیادەكراوە و ئەمەریكای لە سنووری هەردوو ئەمەریكای باكوور و باشوور قەتیس كردبوو. ئەمە بەو سەرەنجامە دەگات كە ئەمەریكا، پاش كێشانەوەی هێزەكانی، بێباكە لە چارەنووسی ئەفغانستان.
تالیبان دوو بژاردەی لەبەردەمدایە: بەردەوامبوون لەسەر شەڕ دژی حكومەتی كابول یان دەستپێكردنی دانوستاندن لەگەڵی و بەشداری لە حوكمڕانیدا. هێشتا دیار نییە تالیبان كام بژاردە هەڵدەبژێرێ. ئەگەر تالیبان بەلای بژاردەی شەڕدا دایشكێنێ، شەڕی ناوخۆ بەردەوام دەبێ. هیچ بەڵگەیەك لەسەر ئەوە نییە كە حكومەتی كابول، بە تەنها، بەبێ پشتیوانیی دەرەكی، دەتوانێ رووبەڕووی تالیبان ببێتەوە، بەتایبەتی كە لە ساڵانی رابردوودا پشتیوانیی ئەمەریكا لە حكومەتی كابول دژی تالیبان، نەبووەتە هۆی لەناوبردنی تالیبان.
بەشداریی تالیبان لە حكومەتی كابول بژاردەیەكی مەحاڵ نییە، بەڵام گەورەترین كێشە لەم رووەوە ئەوەیە كە تالیبان هیچ رابردوویەكی مەدەنی نییە و كەلتورەكەی لەگەڵ فرەیی و هەڵبژاردن و دیموكراسی و یەكتر قبوڵكردن ناگونجێ كە ئەمەش هاندەرە بۆ بەهێزبوونی ئەنگێزەی تاكڕەوی و كاركردن بۆ بەردەوامبوون لەسەر شەڕ بە ئامانجی گرتنی كابول و خۆسەپاندن بەسەر هەموو ئەفغانستاندا. ئێستا تالیبان دەوروبەری 60 هەزار چەكداری هەیە. ئەمەش بەم واتایە دێت كە هاتنەوە سەر كاری تالیبان، دەبێ لەبەرچاو بگیرێ.
نیگەرانیی رەوا لە هاتنەوە سەر كاری تالیبان، بەتایبەتی كە لقی داعش لە ئەفغانستان و پاشماوەكانی قاعیدە هاوپەیمانییان لەگەڵ تالیباندا هەیە. وردتر، نیگەرانییەكە زۆر پەیوەندیی بە هاتنەوە سەر كاری تالیبانەوە نییە، بەڵكو زۆرتر پەیوەندیی بەوەوە هەیە كە دەشێ ئەفغانستان، لە سایەی حوكمی تالیباندا، ببێتەوە بە سەنتەری بزووتنەوە توندڕەوە تیرۆریستییەكان.
ئەگەر تالیبان پەندی لە ئەزموونی پێشووی وەرگرتبێ، هەرگیز بەلای ئەوەوە ناچێ كە ئەفغانستان بكاتەوە بە سەنتەری تیرۆریزمی جیهانی، ئەگەر پەندی لێ وەرنەگرتبێ، هەمان ئەزموون دووبارە دەكاتەوە و ئەفغانستان دەكاتەوە بە گەورەترین سەنتەری تیرۆریزمی جیهانی و بازرگانیی مادە هۆشبەرەكان دەبوژێنێتەوە و ئاسایشی جیهان دەخاتە مەترسییەوە كە ئەمەش دەشێ هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی لە دژی ئەفغانستانی تالیبان پێك بێنێ و ئەفغانستان رووبەڕووی سیناریۆی دژوارتر بكاتەوە.
خ.غ
لە راستیدا بڕیارەكە كۆنە و لە سەردەمی سەرۆكی پێشوو دۆناڵد ترەمپ دراوە و دەبوایە زووتر جێبەجێ بكرایە، بەڵام حكومەتی بایدن پێی باش بوو بڕیارەكە بۆ ماوەی چوار مانگ دوا بخا.
هەرچەندە هەندێ لایەن ویستوویانە وای پیشانبدەن كە بڕیارەكە بەڵگەی بەزینی ئەمەریكایە لە جەنگی ئەفغانستان، بەڵام تەماشاكردنی مەسەلەكە لەو گۆشەنیگایەوە، كارێكی راست نییە، چونكە بڕیارەكە بڕیارێكی واقیعییە و هیچ شرۆڤەی ناوێ و لەلایەكی ترەوە زادەی شكست نییە. دەرچوونی هێزەكانی ئەمەریكا لە ئەفغانستان یەكێ لە خاڵە سەرەكییەكانی رێككەوتنی ساڵی 2020ی ئەمەریكا– تالیبانە لە دەوحەی پایتەختی قەتەر. حكومەتی ترەمپ بە دوو مەبەست رێككەوتنەكەی لەگەڵ تالیبان واژۆ كرد، یەكێكیان بۆ كێشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە ئەفغانستان و ئەوی دیكەیان بۆ رێخۆشكردن بۆ وتوێژی نێوان تالیبان و حكومەتی كابول. دیارە مەبەستی یەكەم كەم ئاڵۆزیی تیادایە، بەڵام مەبەستی دووەم نەختێك ئاڵۆزە، چونكە تائێستا هەموو گەڕەكانی وتوێژی تالیبان لەگەڵ كابول هیچیان لێ سەوز نەبووە و رەنگە دەرچوونی ئەمەریكا لە هاوكێشەی ئەفغانستان، ببێ بە مایەی هاندانی تالیبان بۆ بەردەوام نەبوون لەسەر دانوستان. دیارە ئەگەر بژاردەی دانوستان لە ئەفغانستان پاشەكشە بكا، بژاردەی شەڕ بەهێزتر دەبێ كە ئەمەش دۆخێكی لێڵ دێنێتە دی. ئەم هاوكێشەیە، راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكا جیك سولیفان بەم چەشنە گوزارشتی لێكردووە كە (پاش كشانەوەی ئەمریكا، كەس ناتوانێ گەرەنتیی هیچ شتێك بكا لە ئەفغانستان). ئەمەش بە واتای ئەوە دێت كە كشانەوەی ئەمریكا كشانەوەیەكی مەرجدار نییە و ئەمریكا هیچ پلانێكی بۆ ئەفغانستانی پاش كشانەوەی هێزەكانی نییە. لە ستراتیژی كۆنی ئەمەریكادا، ئەفغانستان هیچ بایەخێكی نەبووە. دوو هۆ هاندەر بوون بۆ تێوەگلانی ئەمەریكا لە ئەفغانستان، یەكێكیان دەستێوەردانی یەكێتیی سۆڤێتی پێشووە لە ئەفغانستان لە ماوەی ساڵانی 1979– 1989 و ئەوی تر جێگیربوونی سەركردایەتیی رێكخراوی قاعیدەیە لە ئەفغانستان كە لە ئەنجامدا بووە هۆی هێرشی ئەمەریكا بۆ سەر ئەفغانستان و لەكارخستنی رژێمی تالیبان.
لە ستراتیژی تازەیدا، ئەمەریكا خەریكە نزیك دەبێتەوە لە زیندووكردنەوەی پرنسیپی مۆنرۆ كە تا جەنگی یەكەمی جیهان پیادەكراوە و ئەمەریكای لە سنووری هەردوو ئەمەریكای باكوور و باشوور قەتیس كردبوو. ئەمە بەو سەرەنجامە دەگات كە ئەمەریكا، پاش كێشانەوەی هێزەكانی، بێباكە لە چارەنووسی ئەفغانستان.
تالیبان دوو بژاردەی لەبەردەمدایە: بەردەوامبوون لەسەر شەڕ دژی حكومەتی كابول یان دەستپێكردنی دانوستاندن لەگەڵی و بەشداری لە حوكمڕانیدا. هێشتا دیار نییە تالیبان كام بژاردە هەڵدەبژێرێ. ئەگەر تالیبان بەلای بژاردەی شەڕدا دایشكێنێ، شەڕی ناوخۆ بەردەوام دەبێ. هیچ بەڵگەیەك لەسەر ئەوە نییە كە حكومەتی كابول، بە تەنها، بەبێ پشتیوانیی دەرەكی، دەتوانێ رووبەڕووی تالیبان ببێتەوە، بەتایبەتی كە لە ساڵانی رابردوودا پشتیوانیی ئەمەریكا لە حكومەتی كابول دژی تالیبان، نەبووەتە هۆی لەناوبردنی تالیبان.
بەشداریی تالیبان لە حكومەتی كابول بژاردەیەكی مەحاڵ نییە، بەڵام گەورەترین كێشە لەم رووەوە ئەوەیە كە تالیبان هیچ رابردوویەكی مەدەنی نییە و كەلتورەكەی لەگەڵ فرەیی و هەڵبژاردن و دیموكراسی و یەكتر قبوڵكردن ناگونجێ كە ئەمەش هاندەرە بۆ بەهێزبوونی ئەنگێزەی تاكڕەوی و كاركردن بۆ بەردەوامبوون لەسەر شەڕ بە ئامانجی گرتنی كابول و خۆسەپاندن بەسەر هەموو ئەفغانستاندا. ئێستا تالیبان دەوروبەری 60 هەزار چەكداری هەیە. ئەمەش بەم واتایە دێت كە هاتنەوە سەر كاری تالیبان، دەبێ لەبەرچاو بگیرێ.
نیگەرانیی رەوا لە هاتنەوە سەر كاری تالیبان، بەتایبەتی كە لقی داعش لە ئەفغانستان و پاشماوەكانی قاعیدە هاوپەیمانییان لەگەڵ تالیباندا هەیە. وردتر، نیگەرانییەكە زۆر پەیوەندیی بە هاتنەوە سەر كاری تالیبانەوە نییە، بەڵكو زۆرتر پەیوەندیی بەوەوە هەیە كە دەشێ ئەفغانستان، لە سایەی حوكمی تالیباندا، ببێتەوە بە سەنتەری بزووتنەوە توندڕەوە تیرۆریستییەكان.
ئەگەر تالیبان پەندی لە ئەزموونی پێشووی وەرگرتبێ، هەرگیز بەلای ئەوەوە ناچێ كە ئەفغانستان بكاتەوە بە سەنتەری تیرۆریزمی جیهانی، ئەگەر پەندی لێ وەرنەگرتبێ، هەمان ئەزموون دووبارە دەكاتەوە و ئەفغانستان دەكاتەوە بە گەورەترین سەنتەری تیرۆریزمی جیهانی و بازرگانیی مادە هۆشبەرەكان دەبوژێنێتەوە و ئاسایشی جیهان دەخاتە مەترسییەوە كە ئەمەش دەشێ هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی لە دژی ئەفغانستانی تالیبان پێك بێنێ و ئەفغانستان رووبەڕووی سیناریۆی دژوارتر بكاتەوە.
خ.غ
وتارەکانی تری نووسەر
