چاوپێكەوتن
بەریتانییەکان پێیانوابووە شیعەکان زۆر لەوە دواکەوتووترن بتوانن وەزارەتێک بەڕێوەببەن، ئەوەتا دەرکەوت راست دەرچوو
مەودا میدیا - سلێمانی |
مەودا میدیا-
عیراق و كێشەكان و رۆڵی كارەكتەرەكانی كورد، سوننە و شیعە چین؟ ئایا پرۆژەی بە شیعەكردنی عیراق سەردەگرێت یان گرفتەكانی بەردەمی زۆرن؟ لە بەرنامەی "دوان"دا د.جەلال حەسەن، مامۆستا لە زانكۆی گەشەپێدانی مرۆیی بەشداری دەكات و وەڵامی پرسیارەكانی داوەتەوە.
زۆرێک عیراقی ئێستا بە عیراقی شیعە ناودەبەن، دەبینین شیعەکان هەیمەنەیەکی زۆریان لەسەر کۆی كایەکان هەیە، ئایا ئەو ناونانە راستە بە عیراق بڵێین عیراقی شیعە؟
د. جەلال حەسەن: شیعە لە عیراق مێژوویەکی زۆر دوورودرێژی نییە، راستە درووستبوونی شیعە و سوننە لە عیراقەوە سەریهەڵداوە، بەڵام عیراق زۆرینەی سوننی بووە تا سەدەی 16 کە سەفەوییەکان لە ئێران سەریانهەڵدا لەوکاتەوە شیعە گوژمی بە خۆیدا لە عیراق، تا 200 ساڵ پێش ئێستاش شیعە لە عیراقدا کەمینەیەکی زۆر کەم بووە، بەڵام دواتر هەندێک لە قەبیلە عیراقییەکان بوون بە شیعە.
ئەم گۆڕانکارییە بە خواستی خۆیان بووە یان بەسەریاندا سەپێنراوە؟
کۆمەڵێک هۆکار هەبووە بۆ نموونە ئەو دەسەڵاتەی عوسمانییەکان کە هاوڵاتییانی ناوچەکەی بێبەش کردووە لە هەندێک مافی سەرەتایی، وای لە زۆریان کردووە خۆیان بدەنە پاڵ دەسەڵاتی سەفەوی و دواجاریش ئەوە کاریگەری هەبووە لەسەر گۆڕینی مەزهەب، دواتر لە ساڵی 1820 و ئەو ساڵانەی دواییدا، هەندێک ناوچەی ئێستای عیراق لەلایەن دەسەڵاتی سەفەوییەوە داگیردەکرێت و لەوکاتەدا گرنگی بەو هۆزانە داوە کە لەو ناوچانە دەژین، ئەوەش دووبارە کاریگەری هەبووە لەسەر ئەوەی هۆزەکان بچنە سەر مەزهەبی شیعە.
خاڵیکی جەوهەریش ئەوەیە کە دەوڵەتی عوسمانی نەیتوانیوە بەر بە وەهابییەکان بگرێت کە هێرشیان بۆ سەر عیراق کردووە، ئەوان هاتوون کەربەلا و نەجەفیان کۆنترۆڵکردووە کە ئەوکات شیعەکانی تێدا بووە، شیعەکانیش پەنایان بردە بەر دەوڵەتی عوسمانی بۆ ئەوەی بەرگرییان لێبکات بەڵام دەوڵەتی عوسمانی ئەوەی نەکردووە، بۆیە جارێکیتر ئەوان بەرەو شیعە بوون رۆشتوونەتەوە و لە ژێر سایەی ئەواندا توانیانە بەرگری لە خۆیان و خاکەکەیان بکەن دژی وەهابییەکان، بە کۆی گشتی مێژووی شیعە وەکو زۆرینە لە عیراقدا مێژوویەکی درێژ نییە، راستە سەرەتای سەرهەڵدانی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی عەلی کوڕی ئەبی تاڵیب کە لە کوفە ئەنجامدرا، بەڵام بەگشتی مێژوویان لە 200 تا 250 ساڵ تێناپەڕێت لە عیراقدا.
دەرئەنجام ئەوەتا ئێستا زۆرینەن لە عیراق؟
راستە ئەگەر بە ژمارە بێت ئەوان زۆرینەن هەرچەندە بەشێک لە سوننەکان تائێستاش گومانیان لەو ژمارانە هەیە کە دەوترێن، ئێمە سەرژمێرییەکمان نییە کە سەرژمێرییەکی روون و رەوان و راستەقینە و نوێ بێت و بێلایەنانە ئەنجامدرابێت و پێمان بڵێت شیعە زۆرینەیە، سوننەکان زۆرجار لە راگەیاندن و ناوەندەکانی خۆیانەوە گومان لەسەر ئەو ژمارانە دروستدەکەن و پێیان وایە شیعە زۆرینە نییە، چونکە ئەوان دەڵێن بەشێکی زۆری عەرەب و کوردەکانی عیراق سوننەن و ئەوەش %55ی عیراق دەکات بە سوننە و بەو پێیەش بێت سوننە زۆرینەیە نەک شیعە، چونکە شیعە رێژەکەی %40 تا %45 تێناپەڕیت.
سەرژمێرییە فەرمییەکان و ئەو ئامارانەی ئەمەریکا پەسەندیکردووە وتویەتی کە شیعە زۆرینەیە، بەڵام تائێستا سەرژمێرییەکی ورد نییە ئەمە یەکلایی بکاتەوە.
دامەزراندنی عیراق و دواتر ئەوەی کە لە ژێر ئینتیدابی بەریتانیا دەبێت و عیراقی پاشایەتی و کۆماریش، تا ساڵی 2003 عیراق فۆرمێکی سوننی هەبووە، هەندێک دەڵێن لەو ساتەی کە پرۆسەی ئازادیی عیراق ئەنجامدرا فۆرمی سوننیبوون لە عیراق وەردەگیرێتەوە و فۆڕمێکی شیعەبوونی پێدەبەخشرێت، پێتوایە ئەم گۆرانکاریە لە شوناسی عیراقدا لەو ساتەوە روویداوە؟
د.جەلال حەسەن: ئەو هەڵەیەی کە کاتی خۆی شیعەکان لە ساڵی 1920دا ئەنجامیاندا کە دەوڵەتی عیراق دامەزرا، لە ساڵانی 2003 و 2005دا سوننەکان دووبارەیان کردەوە بە بایکۆتکردنی هەڵبژاردن، شیعەکان کاتی خۆی لە رێگەی موجتەهید و مەرجەعەکانیانەوە لە سەرەتای درووستبوونی دەوڵەتی عیراقەوە هەوڵیانداوە بەشێک نەبن لە پرۆسەی شەرعیەتدان بە دەوڵەتەکەی مەلیک فەیسەڵ و شەرعیەتدان بە داگیرکاری بەریتانی، چونکە پێیانوابوو مەلیک فەیسەڵ درووستکراوی دەستی بەریتانیایە و شەرعیەتدان بەو شەرعیەتدانە بە سیستمی سیاسیی بەریتانی، کە ئەمە لەگەڵ بنەما ئیسلامییەکانی ئەواندا نایەتەوە، چونکە ئەوان پێیانوایە ئەگەر بێگانەیەک بەتایبەت ئەوانەی کە پێیان دەوترێت غەیرە دێنن، خاکت داگیربکات دەبێت بەرگری بکات نەک یارمەتیان بدەیت و شەرعیەت بەوە بدەیت دەسەڵاتیان هەبێت، بۆیە لەڕاستییدا ئەوان ئیشیان لەسەر بایکۆتی پرۆسەی سیاسیی کرد، بەڵام ئەم هەڵەیە جارێکیتر سوننەکان دووبارەیان کردەوە، دەتوانین بڵیین سوننەکان بە حوکمی کۆمەڵێک فاکتەری مێژوویی لە عیراقدا لە سەردەمی مەلیک فەیسەڵدا زۆرینە بوون و زۆربەی دەسەڵاتی سیاسیشیان بەدەست بووە، کە باسی سوننە دەکەین تەنها مەبەستمان سوننەی عەرەبە، چونکە کورد ئەگەرچی سوننەیە، بەڵام دەسەڵاتی سیاسییان نەبووە، سوننە %20ی پێکهاتەی عیراق بوون، بەڵام لە ساڵی 1920 تا دوای رووخانی رژێمی بەعسیش دەسەڵاتی تەواویان بەدەستبووە، واتە کەمینەیەک توانیویەتی حوکمی زۆرینە بکات، هۆکاری سیاسیی زۆر؛ لە پشت ئەم بابەتەوەن بەتایبەت ئەو دەوڵەتەی دامەزراوە سوننە تێیدا باڵادەست بووە، تەنانەت جووەکان لە یەکەم کابینەدا وەزیرێکیان هەبووە، بەڵام شیعە وەزیریشی نەبووە و کوردیش بەهەمانشێوە.
هۆکاری ئەمە بایکۆتی سیاسیی بووە کە شیعە کردوویەتی و بەریتانییەکان پێیان وابووە شیعە ئەوەندە دواکەوتووە بەکەڵکی ئەوە نایەت دەسەڵات بگرنە دەست.
بەشێك لە شیعەكان و كورد لە ساڵی 1925 پێكەوە بایكۆتی دەنگدان لەسەر قانونی بنەڕەتی عیراق دەكەن، ئەمە بۆ؟
د.جەلال حەسەن: تەنانەت پێش ئەوەش لە کاتی دەنگدان بە مەلیک فەیسەڵ، لەلایەن شیعەکانەوە ئەو مەرجە دانراوە کە دەبێت دەستوورێک بنووسرێت بەدڵی ئەوان بێت، کووردیش بەهەمان شێوە، سلێمانی و کەرکوک دەنگدان بە مەلیک فەیسەڵ رەتدەکەنەوە، هۆکارەکەشی ئایینی بووە و پێیان وابووە ئەمە غەیرە دینن و لە دەرەوە هێنراون، بۆیە دەنگیان پێ نەدراوە.
پێش ئەوەی عیراق دابمەزرێت سوننە خەڵکانێکی رۆشنبیری زۆری تێدابووە بە حوکمی ئەوەی سوننەکان لە ئیستانبوڵ خوێندوویانە، تەنانەت بەشێک لە کوردەکانیش لەوانە ئەمین زەکی بەگ و پیرەمێرد و چەندانی تر لە ئیستانبوڵ خوێندوویانە و ئەوەش وایکردووە سوننەکان زیاتر رۆشنبیرتر و هۆشیارتربن، چونکە شیعەکان لەو سەردەمەدا تەنها لە قوتابخانە ئایینییەكاندا خوێندوویانە بەپێچەوانەی سوننە و کوردەکانەوە کە لە هەموو بوارە زانستییەکاندا شارەزا بوون.
ئەو ئەفسەرانەی کەوا کاتی خۆی لە سەردەمی مەلیک فەیسەڵدا دژی دەوڵەتی عوسمانی شەڕیانکردووە لە ئیستانبوڵ خوێندوویانە و دواتر دژی عوسمانییەکان شەڕیانکردووە، بۆیە بەشێک لە هۆکارەکانی بێبەشبوونی شیعە لە دەسەڵات بریتیبووە لەوەی کە بەریتانییەکان پێیان وابووە شیعەکان زۆر لەوە دواکەوتووترن کە بتوانن وەزارەتێک بەڕێوەببەن، ئەوەتا دەرکەوت کە بەشێکی زۆری ئەو بۆچوونە راست دەرچوو.
بەردەوام شیعەکان دەگەڕێنەوە بۆ مێژوو، باس لەوە دەکرێت شیعە لە مێژوودا دەخولێتەوە و دەیەوێت لە رێگەی شەرعیەتی مێژووییەوە عیراق تەشەیوع بکات، ئەوەتا بەردەوام باسی کوشتنی پێشەوا عەلی و کوڕەکانی دەکەن، ئەوان دەیانەوێت لەم رێگەیەوە خۆیان بسەپێنن لە عیراقدا، هەروەها پێیان وایە ئەم ناوچەیە ناوچەی پیرۆزی ئەوانە و لێیان وەرگیراوەتەوە، تەنانەت باس لەوە دەکەن هەندێک فەتوای ئایینیش دراوە کە پێشەوا عەلی غەدری لێکراوە، ئەم گەڕانەوەیە بۆ مێژوو، چۆن گونجێنراوە لەگەڵ خواستەکانی ئێستایدا لە پرۆسەی سیاسیی عیراقدا؟
د.جەلال حەسەن: لەڕاستیدا شیعە تازە لەڕووی دەسەڵاتی سیاسییەوە پێیانوایە دەبێت دەسەڵاتی لەدەستدا بێت، ئەمە لە سەردەمی خومەینییەوە دەستیپێکردووە، وەکو جێگرەوەی هاتنی محەمەدی مەهدی مونتەزیر وایە، لەوێوە پێیان وایە دەبێت ئەوەی حوکم دەکات شیعە بێت، دەنا پێش خومەینی شیعە بەردەوام دووربووە لە دەسەڵات، پێیانوابوو نابێت دەسەڵات بگرنە دەست، پێیان وابوو دەبێت بووەستن تا محەمەدی مەهدی دێت ئەوجا دەسەڵات دەگرنەدەست، بە واتایەکی تر چاوەڕێی هاتنی محەمەدی مەهدی دەکەن، پێیان وایە لە ساڵی 255 دا تووشی غەیبەیەکی کاتی بووە و ونبووە و دواتر لە رێگەی چوار کەسەوە توانراوە پەیوەندیی پێوە بکەن و دواتر ساڵی 326 چووەتە غەیبەی کوبراوە و دەبێت چاوەڕێی بکرێت تا دێتەوە و دەسەڵات دەگرێتە دەست.
شیعە لەبەر ئەم هۆیە، زۆر گرنگی بە سیاسەت نەداوە، ئەمە لە سروشتی کاری ئەواندا وابووە، ئەمەی ئێستا دەکرێت، ئەمەی ئێستا دەکرێت لە زیندووکردنەوەی عاشوورا و شەهیدکردنی عەلی ئەبی تالیب و خەلیفەکان، راستە مێژووەکەی کۆنە، بەڵام زیندووکردنەوەی بۆ مەبەستی سیاسیی، شتێکی تازەیە، تەنانەت بەشێکی زۆر لە شیعەکان پێیان وایە ئەمە لادانە لەو هێڵەی کە جەعفەری سادق، یەکێک لە پێشەواکانی شیعە دایناوە.
بەڵام ئەمە خاڵێکی گرنگیشە کە شیعەکانی لە دەوری یەکدی کۆکردووەتەوە تا ئەوکاتەی مەترسییان لەسەر دەبێت؟
د.جەلال حەسەن: ئەمە راستە، بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین کە ئەم کارە پێچەوانەی ئیمام جەعفەری سادقە، ئەو پێیوایە شیعە دەبێت لە سیاسەت داببڕێت، بۆیە ئێستا دەبینین تەنانەت مەدرەسەی سیستانی و مەرجەعیەتی سیستانی لەگەڵ ویلایەتی فەقیهدا نییە و ئەو پێیوایە دەبێت مەرجەع دەست لە کاروباری سیاسیی وەرنەدات، بۆیە زۆر جار ئەگەر زۆر حاڵەتێکی نائاسایی و ناخۆش نەیەتە ئاراوە ئەو نایەتە دەنگ و هیچ هەڵویست و دەستوەردانێکی نییە، چونکە پێیوایە ناکرێت مەرجەع بەشێک بێت لە سیاسەت و ئەمەی ئێستا دەیبینی کە شیعەکان جارێکی تر بکرێنەوە و هانبدرێنەوە و لە پرۆسەی سیاسییدا بەشداری بکەن ئەمە شتێکی تازە بە نیسبەت شیعەکانەوە.
باسی ویلایەتی فەقیهت کرد، زۆر گومان هەیە لەسەر ئەوەی شیعەکان کار بۆ ئەوە دەکەن کە فۆرمێکی ئایینی بکەن بە بەری عیراقدا، بەتایبەت هەندێک بڕگە و بەندیشیان چەسپاندووە لەناو دەستووردا، پێتوایە ئەمە گونجاوبێت؟ لانیکەم ئەگەر ویلایەتی فەقیهیش دروستنەکرێت لە عیراق، بەڵام بنەما ئاینییەکان لە ناو دەوڵەتدا بچەسپێنرێت؟
د.جەلال حەسەن: لەڕاستیدا دەستوور کۆمەڵێک دژەوانەی گەورەی تێدایە، بە نموونە لە مادەی سێدا پێمان دەڵێت کە هەر یاسایەک دەربکرێت و پێچەوانەی دیموکراس بێت و پێچەوانەی شەریعەت بێت رەتدەکرێتەوە، من زۆر دیراسەی ئەو بابەتەم کردووە، ئایا چۆن دەبێت بنەماکانی دیموکراسی پێناسە بکەین بەشێوەیەک کە لەگەڵ بنەماکانی ئاییندا بگونجێت، ئەی لە بنەڕەتدا بنەماکانی ئایین خۆی چین، چ پێناسەیەکمان بۆ ئایین هەیە، چونکە لە سوننەیەک و شیعەیەک بپرسی پێناسەی ئایین بکەن، دوو پێناسەی جیاواز دەکەن، ئەمە کێشەیە کە لە دەستووردا نووسراوە پێچەوانەی بنەماکانی ئایین نەبێت، لەکاتێکدا ئایین پێناسە و بنەماکانی جیاوزاییان هەیە.
بەگشتی ئاڵۆزییەکی زۆری تێدایە، پاشان بنەماکانی ئیسلام چییە، ئەی ئیسلام خۆی چییە، لە پێناسەیەکەوە بۆ پێناسەیەکی تر جیاوازە، دەبێت پێناسەیەک بکەین هەموو مەزهەبەکان کۆبکاتەوە، لێرەدا پرسیارێکی تر هەیە، ئایا بنەما ئیسلامییەکان هێندە جێگیرن کە تۆ پشتیان پێببەستیت و بیانکەیتە پێوەر، پاشان هەندێک بنەما هەن لە ئیسلامدا پێچەوانەن بە دیموکراسی، بۆ نموونە ئەگەر زۆرینەی پەرلەمان گەیشتە ئەو باوەڕەی کە فرەژنی قەدەغە بکات، ئەمە دژی ئایینی ئیسلامیشە، ئایا لێرەدا ئەو بڕیارە پەسند دەکەیت لەبەرئەوەی بەشێوەی دیموکراسی دراوە، یان رەتیدەکەیتەوە لەبەرئەوەی دژی ئایینی ئیسلامە، ئەمە روون نییە، لەبەر ئەمەیە دەڵێم دەستوور کەوتووەتە هەڵەوە، ئەمە لایەنی نەرێنیی دەستوورە، بە بۆچوونی من لەبەرئەوەی عیراقی وڵاتێکی فرە ئایین و فرە مەزهەب و فرە نەتەوەیە، دەستوورێک باشە بۆی کە تێیدا ئاماژە بە ئایینەکان نەکرێت و خەڵک وەکو هاوڵاتی بە یەکسانی مامەڵەی لەگەڵ بکرێت، چونکە هەموو ئاماژەدانێک بە هەریەک لە پێکهاتەکان لە داهاتوودا کێشەی گەورە درووستدەکات، بۆیە ئەگەر دەستوور بیتوانیایە بێلایەن بێت و هەموو هاوڵاتییان وەکو یەک مامەڵەیان لەگەڵدا بکرایە، ئەوا دەستوورێکی مەدەنیتر بێت و داهاتوویەکی باشتری بۆ خەڵک بنیاد دەنا.
بەڵام دەستووری عیراق بەو هەموو کەموکورتییەیەوە کێشەی زۆر گەورەی تێدا نییە، بەڵکو کێشە لە جێبەجێکردنەکەیدایە، کە رێگە نادات ببینە خاوەن سیستمێکی سیاسیی کە ئایین و میلیشیا و چەکدارەکان کاریگەرییان لەسەری نەبووایە، ئەمە راستە؟
د.جەلال حەسەن: بەڵێ بێگومان، ئەگەر سەیر بکەین ئێمە وەکو کورد کاتێک کە لاوازین بانگەشەی سەروەربوونی دەستوور دەکەین، بەڵام کاتێک کە لە لوتکەی دەسەڵاتدا بووین، بۆ نموونە لە کەرکوک، پێمانوابوو دەستوور هیچ نییە و مادەی 140 جیبەجێکراوە و تەواو.
کێشەی عیراق لەوەدایە پێکهاتەکان لەکاتێکدا لە لوتکەی دەسەڵاتدان، گرنگی بە دەستوور نادەن، بەڵکو کاتێک لاواز دەبن و ستەمیان لێدەکرێت ئەوکات بیریان دەکەوێتەوە و بانگەشەی دەستووریبوون دەکەن، بۆیە دەستوور وەکو خۆی راستە کۆمەڵێک کەموکورتی تێدایە، بەڵام لانیکەم پێداویستییەکانی عیراقی تێدا جێگە کراوەتەوە، کێشە لە سیاسییەکاندایە کە نایانەوێت پابەندبن بە دەستوورەوە، بۆچی ناتوانن؟ کۆمەڵێک هۆکار لەپشت ئەمەوەیە، یەکێک لە فاکتەرەکان مەسەلەی مەزهەبییە و بەشێکە لەو ململانێ گەورەیەی لە عیراقدا لە ئارادایە کێشەکەی لە بنەڕەتدا مەزهەبە.
هێزە شیعەکان دابەشی دوو ئاراستە بوون، یەکێکیان مەرجەعیەتی نەجەف و ئەوی دیكەیان مەرجەعیەتی قوم، ئەمەش لەژێر کاریگەریی هەژموونی ئێرانییدایە کە مەرجەعییەتی قوم هەندێک بڕیار دەدات، بوونی ئەم دوو مەرجەعییەتە داهاتووی شیعە بەچی دەگەیەنێت، ئایا شیعەی عیراق دواجار دەکەوێتە ژێر کاریگەری کام هەیمەنەیەوە؟
د.جەلال حەسەن: ئەوەی کە من تێگەیشتووم، شیعەکان بە گشتی دوو تەیاری سەرەکین لە عیراقدا، راستە بەشێکی زۆریان روو لە ئێرانن لەڕووی ئایینییەوە، بەڵام دیوە قەومییەکەی شیعەی عیراق نابێت لەبیر بکرێت، کە لایەنە قەومییە عەرەبییەکەش بەسەریاندا زاڵە، بۆ نموونە ئێستا دەبینین زیاتر لایەنە قەومییە عەرەبییەکە زیاتر دەردەکەوێت وەک لایەنە شیعییە مەزهەبییەکە.
ئەوەشمان لەبیر نەچێت، یەک ئاراستەی گەنجان درووستبووە کە لەڕاستیدا بەرەو ئیلحاد و خوانەناسی هەنگاو دەنێن، بەپێی هەندێک ئامار تەنانەت لە هەندێ شوێن رێژەیان %20-25 زیاترە.
دەبێت ئەوە لەبیر نەکەین کە ئاراستەیەکی گەنج هەیە کە ئێستا لەسەر شەقامەکانە، راستە شیعەن، بەڵام کاریگەرییەکەی لە هەردوو مەرجەعیەتی قوم و نەجەف زیاترە، ئەوەبوو لە نەجەف و کەربەلا و بەغدا و چەندین شوێنی تر بارەگای حزبەکانیان سووتاند بە حزبە شیعەکانیشەوە، بۆیە ئەو شەپۆلەی دەیبینین لە عیراقدا، کۆمەڵێک گەنج ئاراستەی دەکەن کە بێزارن لە ئایینداری و ئەو ئایینەی بەسەریاندا سەپێنراوە، بێزارن لەم دۆخە و لە سیاسییەکان و تەنانەت بەشێکی زۆریان بەرەو بێدینی رۆشتوون، ئەگەر بێتو ئەم شەپۆلە بەم شێوەیە بەردەوام بێت، سەختە باس لە سوننە و شیعە بکەیت لە چەند ساڵی داهاتوودا، بەڵکو دەبێت باس لە بێدینی و ئیلحاد بکەین، بە بۆچوونی من رەفتاری سیاسییەکان و دۆخی ساڵانی رابردوو کاریگەریی زۆری هەبووە، وەکو چۆن رەفتاری سیاسییەکان لە ساڵانی رابردوودا لە هەرێمی کوردستان وایانکردووە خەڵک دوورکەوێتەوە لە نیشتمانپەروەری، ئاواش رەفتاری سیاسیی شیعە و سوننەکان وایکردووە خەڵک بەرەو ئیلحاد و لادینی بڕوات.
زۆرینە وا بیردەکاتەوە یان وا دێتەبەرچاوی کە هەیمەنەی ئێران بەسەر عیراقەوەیە و پرۆژەی بە شیعەکردنی عیراق پرۆژەیەکی ئێرانییە، رۆڵی ئێران لەئێستادا لەسەر شیعەی عیراق چییە؟ ئایا بەراورد بە پێش کوشتنی قاسم سولەیمانی رۆڵ و هەژموونی ئێران لەسەر عیراق بەرەو لاوازبوون نەچووە؟
د.جەلال حەسەن: هەر دەوڵەتێک بیەوێت ئاسایشی خۆی بپارێزێت، بێگومان دەیەوێت لە دەرەوەی خۆی کێشەکان یەکلایی بکاتەوە، ئێران هەموو ئەو رۆڵانەی کە هەیەتی و هەموو ئەو لایەنە مادیەی کە سەرفی دەکات، لە عیراق و لوبنان و زۆر شوێنی تر، تەنها بۆ ئەوەیە ئاسایشی خۆی بەهێزتر بکات، دەیەوێت کێشەکان بخاتە دەرەوەی خۆی بۆ ئەوەی دەوڵەتان بەدەرەوە خەریک بکات نەک بە کێشەی ناوخۆی ئێرانەوە.
ئەوەی لە عیراقیش دەگوزەرێت بەشێکە لە ململانێی ئێران، ئێران دەیەوێت کێشەکانی خۆی لە عیراق یەکلایی بکاتەوە، عیراق نزیکترین کارەکتەرە لە ئێرانەوە، بۆیە هەموو گۆڕانکارییەک لە عیراقدا بەدڵنیاییەوە کاریگەری لەسەر ئێران دروستدەکات.
سەبارەت بە قاسم سولەیمانی، ئەو کەسایەتییەکی زۆر کاریگەر بوو، پێموانییە ئێران دوای قسم سولەیمانی بتوانێت وەکو سەردەمی ئەو رۆڵ ببینێت، تەنانەت کوشتنی ئەبومەهدی موهەندیس لەگەڵیدا بابەتێکی تر بوو، چونکە ئەو دوو کەسە ئیدارەی پەیوەندی نێوان عیراق و ئێرانیان دەدا، بە نەمانی ئەو دوو کەسە ئێران جارێکی تر ناتوانێت وەکو سەردەمی پێشوو کاریگەری هەبێت، بەڵام هێشتا ناشتوانین بڵێین ئێران زۆر لاوازبووە، چونکە تەنها قاسم سولەیمانی نەبوو لە کایەکەدا بوو، بەڵکو کۆمەڵێک هێزی شیعی هەبوون کە بە ئاشکرا لە بارەگاکانیاندا وێنەی خومەینی هەڵواسراوە و لەژێر کاریگەری ئێراندان تائێستاش.
پەیوەست بەم بابەتە، ئێمە دوو کارەکتەری سەرەکیمان هەیە لە عیراقدا کە ئەوانیش عەرەبی سوننە و کوردن، ئەگەر پرۆژەیەک هەبێت هەوڵ بۆ جێبەجێکردنی بدرێت کە پرۆژەی بەشیعەکردنی عیراقە، رۆڵی سوننە و کورد چی دەبێت، ئایا هاوئاهەنگ دەبن یان چی دەکەن؟
د.جەلال حەسەن: زۆر سەختە پرۆژەی بەشیعەکردنی عیراق سەربگرێت، لە یەک رێگەوە نەبێت ئەویش رێگەی زۆربوونی دانیشتوانە، ئێستا رۆشنبیری خەڵکی کورد تاڕادەیەک گەیشتووەتە ئاستێکی باڵاتر بەراورد بە شیعە، بۆیە دەبینین هیچ خێزانێک رێگەنادات لە چوار منداڵ زیاتری هەبێت، ئەمە لەلای شیعەکان پێچەوانەیە، ئەوان هاندەدرێن منداڵیان زۆر بێت، ئەمە کێشەی گەورە لە داهاتوودا دروستدەکات.
لە لوبناندا ساڵی 1932 کە دەستوورێکیان هەبووە و تێیدا هاتووە کە پۆستەکان دابەشکراوە و شیعە کەمینەبووە و پۆستێکی کەمی بەرکەوتووە، ئێستا شیعە بەهۆی زۆربوونی منداڵەوە لە لوبناندا زۆرینەیە و ئەوەش گەورەترین کێشەی ناوەتەوە، ئێستا دەڵێن نابێت ئەو مافە کەمانە بۆ پێکهاتەیەکی وا گەورە هەبن، بۆیە زۆربوونی منداڵ گەورەترین کێشەیە کە رووبەڕووی هەردوو پێکهاتەکە دەبێتەوە بەتایبەتی پێکهاتەی کورد لە عیراقدا.
ئەگەر ئێستا %16 بیت لەوانەیە لە ماوەی 10 ساڵی داهاتوودا %6 بیت، زۆر سەختە رێگەش لەمە بگریت، چونکە سەختە شیعە لە رێگەی باوەڕپێکردنی خەڵکەوە ژمارەی خۆی زیاد بکات، بۆیە بەردەوام دەبێت لەسەر ئەوەی لە رێگەی زیادبوونی منداڵەکانیانەوە ژمارەکە زیاد بکەن، سەختیشە کورد بەتایبەتی و تاڕادەیەک سوننەکانیش، باوەڕ بەوە بکەن لەبەرئەوەی رێژەیان زیاتر بێت منداڵی زیاتریان ببێت.
چەندین جار کە کورسییەکانی هەڵبژاردن دەستکاری دەکرێن و زیاد دەکرێن زیاتر ئەو پارێزگایانە دەگرێتەوە کە شیعەنشینن و لە پارێزگا کوردییەکان و سوننەکان هیچ کورسییەک زیاد نەکراوە، ئەمەش بۆ داهاتوو کێشەیەکی گەورە دروستدەکات.
خ.غ
عیراق و كێشەكان و رۆڵی كارەكتەرەكانی كورد، سوننە و شیعە چین؟ ئایا پرۆژەی بە شیعەكردنی عیراق سەردەگرێت یان گرفتەكانی بەردەمی زۆرن؟ لە بەرنامەی "دوان"دا د.جەلال حەسەن، مامۆستا لە زانكۆی گەشەپێدانی مرۆیی بەشداری دەكات و وەڵامی پرسیارەكانی داوەتەوە.
زۆرێک عیراقی ئێستا بە عیراقی شیعە ناودەبەن، دەبینین شیعەکان هەیمەنەیەکی زۆریان لەسەر کۆی كایەکان هەیە، ئایا ئەو ناونانە راستە بە عیراق بڵێین عیراقی شیعە؟
د. جەلال حەسەن: شیعە لە عیراق مێژوویەکی زۆر دوورودرێژی نییە، راستە درووستبوونی شیعە و سوننە لە عیراقەوە سەریهەڵداوە، بەڵام عیراق زۆرینەی سوننی بووە تا سەدەی 16 کە سەفەوییەکان لە ئێران سەریانهەڵدا لەوکاتەوە شیعە گوژمی بە خۆیدا لە عیراق، تا 200 ساڵ پێش ئێستاش شیعە لە عیراقدا کەمینەیەکی زۆر کەم بووە، بەڵام دواتر هەندێک لە قەبیلە عیراقییەکان بوون بە شیعە.
ئەم گۆڕانکارییە بە خواستی خۆیان بووە یان بەسەریاندا سەپێنراوە؟
کۆمەڵێک هۆکار هەبووە بۆ نموونە ئەو دەسەڵاتەی عوسمانییەکان کە هاوڵاتییانی ناوچەکەی بێبەش کردووە لە هەندێک مافی سەرەتایی، وای لە زۆریان کردووە خۆیان بدەنە پاڵ دەسەڵاتی سەفەوی و دواجاریش ئەوە کاریگەری هەبووە لەسەر گۆڕینی مەزهەب، دواتر لە ساڵی 1820 و ئەو ساڵانەی دواییدا، هەندێک ناوچەی ئێستای عیراق لەلایەن دەسەڵاتی سەفەوییەوە داگیردەکرێت و لەوکاتەدا گرنگی بەو هۆزانە داوە کە لەو ناوچانە دەژین، ئەوەش دووبارە کاریگەری هەبووە لەسەر ئەوەی هۆزەکان بچنە سەر مەزهەبی شیعە.
خاڵیکی جەوهەریش ئەوەیە کە دەوڵەتی عوسمانی نەیتوانیوە بەر بە وەهابییەکان بگرێت کە هێرشیان بۆ سەر عیراق کردووە، ئەوان هاتوون کەربەلا و نەجەفیان کۆنترۆڵکردووە کە ئەوکات شیعەکانی تێدا بووە، شیعەکانیش پەنایان بردە بەر دەوڵەتی عوسمانی بۆ ئەوەی بەرگرییان لێبکات بەڵام دەوڵەتی عوسمانی ئەوەی نەکردووە، بۆیە جارێکیتر ئەوان بەرەو شیعە بوون رۆشتوونەتەوە و لە ژێر سایەی ئەواندا توانیانە بەرگری لە خۆیان و خاکەکەیان بکەن دژی وەهابییەکان، بە کۆی گشتی مێژووی شیعە وەکو زۆرینە لە عیراقدا مێژوویەکی درێژ نییە، راستە سەرەتای سەرهەڵدانی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی عەلی کوڕی ئەبی تاڵیب کە لە کوفە ئەنجامدرا، بەڵام بەگشتی مێژوویان لە 200 تا 250 ساڵ تێناپەڕێت لە عیراقدا.
دەرئەنجام ئەوەتا ئێستا زۆرینەن لە عیراق؟
راستە ئەگەر بە ژمارە بێت ئەوان زۆرینەن هەرچەندە بەشێک لە سوننەکان تائێستاش گومانیان لەو ژمارانە هەیە کە دەوترێن، ئێمە سەرژمێرییەکمان نییە کە سەرژمێرییەکی روون و رەوان و راستەقینە و نوێ بێت و بێلایەنانە ئەنجامدرابێت و پێمان بڵێت شیعە زۆرینەیە، سوننەکان زۆرجار لە راگەیاندن و ناوەندەکانی خۆیانەوە گومان لەسەر ئەو ژمارانە دروستدەکەن و پێیان وایە شیعە زۆرینە نییە، چونکە ئەوان دەڵێن بەشێکی زۆری عەرەب و کوردەکانی عیراق سوننەن و ئەوەش %55ی عیراق دەکات بە سوننە و بەو پێیەش بێت سوننە زۆرینەیە نەک شیعە، چونکە شیعە رێژەکەی %40 تا %45 تێناپەڕیت.
سەرژمێرییە فەرمییەکان و ئەو ئامارانەی ئەمەریکا پەسەندیکردووە وتویەتی کە شیعە زۆرینەیە، بەڵام تائێستا سەرژمێرییەکی ورد نییە ئەمە یەکلایی بکاتەوە.
دامەزراندنی عیراق و دواتر ئەوەی کە لە ژێر ئینتیدابی بەریتانیا دەبێت و عیراقی پاشایەتی و کۆماریش، تا ساڵی 2003 عیراق فۆرمێکی سوننی هەبووە، هەندێک دەڵێن لەو ساتەی کە پرۆسەی ئازادیی عیراق ئەنجامدرا فۆرمی سوننیبوون لە عیراق وەردەگیرێتەوە و فۆڕمێکی شیعەبوونی پێدەبەخشرێت، پێتوایە ئەم گۆرانکاریە لە شوناسی عیراقدا لەو ساتەوە روویداوە؟
د.جەلال حەسەن: ئەو هەڵەیەی کە کاتی خۆی شیعەکان لە ساڵی 1920دا ئەنجامیاندا کە دەوڵەتی عیراق دامەزرا، لە ساڵانی 2003 و 2005دا سوننەکان دووبارەیان کردەوە بە بایکۆتکردنی هەڵبژاردن، شیعەکان کاتی خۆی لە رێگەی موجتەهید و مەرجەعەکانیانەوە لە سەرەتای درووستبوونی دەوڵەتی عیراقەوە هەوڵیانداوە بەشێک نەبن لە پرۆسەی شەرعیەتدان بە دەوڵەتەکەی مەلیک فەیسەڵ و شەرعیەتدان بە داگیرکاری بەریتانی، چونکە پێیانوابوو مەلیک فەیسەڵ درووستکراوی دەستی بەریتانیایە و شەرعیەتدان بەو شەرعیەتدانە بە سیستمی سیاسیی بەریتانی، کە ئەمە لەگەڵ بنەما ئیسلامییەکانی ئەواندا نایەتەوە، چونکە ئەوان پێیانوایە ئەگەر بێگانەیەک بەتایبەت ئەوانەی کە پێیان دەوترێت غەیرە دێنن، خاکت داگیربکات دەبێت بەرگری بکات نەک یارمەتیان بدەیت و شەرعیەت بەوە بدەیت دەسەڵاتیان هەبێت، بۆیە لەڕاستییدا ئەوان ئیشیان لەسەر بایکۆتی پرۆسەی سیاسیی کرد، بەڵام ئەم هەڵەیە جارێکیتر سوننەکان دووبارەیان کردەوە، دەتوانین بڵیین سوننەکان بە حوکمی کۆمەڵێک فاکتەری مێژوویی لە عیراقدا لە سەردەمی مەلیک فەیسەڵدا زۆرینە بوون و زۆربەی دەسەڵاتی سیاسیشیان بەدەست بووە، کە باسی سوننە دەکەین تەنها مەبەستمان سوننەی عەرەبە، چونکە کورد ئەگەرچی سوننەیە، بەڵام دەسەڵاتی سیاسییان نەبووە، سوننە %20ی پێکهاتەی عیراق بوون، بەڵام لە ساڵی 1920 تا دوای رووخانی رژێمی بەعسیش دەسەڵاتی تەواویان بەدەستبووە، واتە کەمینەیەک توانیویەتی حوکمی زۆرینە بکات، هۆکاری سیاسیی زۆر؛ لە پشت ئەم بابەتەوەن بەتایبەت ئەو دەوڵەتەی دامەزراوە سوننە تێیدا باڵادەست بووە، تەنانەت جووەکان لە یەکەم کابینەدا وەزیرێکیان هەبووە، بەڵام شیعە وەزیریشی نەبووە و کوردیش بەهەمانشێوە.
هۆکاری ئەمە بایکۆتی سیاسیی بووە کە شیعە کردوویەتی و بەریتانییەکان پێیان وابووە شیعە ئەوەندە دواکەوتووە بەکەڵکی ئەوە نایەت دەسەڵات بگرنە دەست.
بەشێك لە شیعەكان و كورد لە ساڵی 1925 پێكەوە بایكۆتی دەنگدان لەسەر قانونی بنەڕەتی عیراق دەكەن، ئەمە بۆ؟
د.جەلال حەسەن: تەنانەت پێش ئەوەش لە کاتی دەنگدان بە مەلیک فەیسەڵ، لەلایەن شیعەکانەوە ئەو مەرجە دانراوە کە دەبێت دەستوورێک بنووسرێت بەدڵی ئەوان بێت، کووردیش بەهەمان شێوە، سلێمانی و کەرکوک دەنگدان بە مەلیک فەیسەڵ رەتدەکەنەوە، هۆکارەکەشی ئایینی بووە و پێیان وابووە ئەمە غەیرە دینن و لە دەرەوە هێنراون، بۆیە دەنگیان پێ نەدراوە.
پێش ئەوەی عیراق دابمەزرێت سوننە خەڵکانێکی رۆشنبیری زۆری تێدابووە بە حوکمی ئەوەی سوننەکان لە ئیستانبوڵ خوێندوویانە، تەنانەت بەشێک لە کوردەکانیش لەوانە ئەمین زەکی بەگ و پیرەمێرد و چەندانی تر لە ئیستانبوڵ خوێندوویانە و ئەوەش وایکردووە سوننەکان زیاتر رۆشنبیرتر و هۆشیارتربن، چونکە شیعەکان لەو سەردەمەدا تەنها لە قوتابخانە ئایینییەكاندا خوێندوویانە بەپێچەوانەی سوننە و کوردەکانەوە کە لە هەموو بوارە زانستییەکاندا شارەزا بوون.
ئەو ئەفسەرانەی کەوا کاتی خۆی لە سەردەمی مەلیک فەیسەڵدا دژی دەوڵەتی عوسمانی شەڕیانکردووە لە ئیستانبوڵ خوێندوویانە و دواتر دژی عوسمانییەکان شەڕیانکردووە، بۆیە بەشێک لە هۆکارەکانی بێبەشبوونی شیعە لە دەسەڵات بریتیبووە لەوەی کە بەریتانییەکان پێیان وابووە شیعەکان زۆر لەوە دواکەوتووترن کە بتوانن وەزارەتێک بەڕێوەببەن، ئەوەتا دەرکەوت کە بەشێکی زۆری ئەو بۆچوونە راست دەرچوو.
بەردەوام شیعەکان دەگەڕێنەوە بۆ مێژوو، باس لەوە دەکرێت شیعە لە مێژوودا دەخولێتەوە و دەیەوێت لە رێگەی شەرعیەتی مێژووییەوە عیراق تەشەیوع بکات، ئەوەتا بەردەوام باسی کوشتنی پێشەوا عەلی و کوڕەکانی دەکەن، ئەوان دەیانەوێت لەم رێگەیەوە خۆیان بسەپێنن لە عیراقدا، هەروەها پێیان وایە ئەم ناوچەیە ناوچەی پیرۆزی ئەوانە و لێیان وەرگیراوەتەوە، تەنانەت باس لەوە دەکەن هەندێک فەتوای ئایینیش دراوە کە پێشەوا عەلی غەدری لێکراوە، ئەم گەڕانەوەیە بۆ مێژوو، چۆن گونجێنراوە لەگەڵ خواستەکانی ئێستایدا لە پرۆسەی سیاسیی عیراقدا؟
د.جەلال حەسەن: لەڕاستیدا شیعە تازە لەڕووی دەسەڵاتی سیاسییەوە پێیانوایە دەبێت دەسەڵاتی لەدەستدا بێت، ئەمە لە سەردەمی خومەینییەوە دەستیپێکردووە، وەکو جێگرەوەی هاتنی محەمەدی مەهدی مونتەزیر وایە، لەوێوە پێیان وایە دەبێت ئەوەی حوکم دەکات شیعە بێت، دەنا پێش خومەینی شیعە بەردەوام دووربووە لە دەسەڵات، پێیانوابوو نابێت دەسەڵات بگرنە دەست، پێیان وابوو دەبێت بووەستن تا محەمەدی مەهدی دێت ئەوجا دەسەڵات دەگرنەدەست، بە واتایەکی تر چاوەڕێی هاتنی محەمەدی مەهدی دەکەن، پێیان وایە لە ساڵی 255 دا تووشی غەیبەیەکی کاتی بووە و ونبووە و دواتر لە رێگەی چوار کەسەوە توانراوە پەیوەندیی پێوە بکەن و دواتر ساڵی 326 چووەتە غەیبەی کوبراوە و دەبێت چاوەڕێی بکرێت تا دێتەوە و دەسەڵات دەگرێتە دەست.
شیعە لەبەر ئەم هۆیە، زۆر گرنگی بە سیاسەت نەداوە، ئەمە لە سروشتی کاری ئەواندا وابووە، ئەمەی ئێستا دەکرێت، ئەمەی ئێستا دەکرێت لە زیندووکردنەوەی عاشوورا و شەهیدکردنی عەلی ئەبی تالیب و خەلیفەکان، راستە مێژووەکەی کۆنە، بەڵام زیندووکردنەوەی بۆ مەبەستی سیاسیی، شتێکی تازەیە، تەنانەت بەشێکی زۆر لە شیعەکان پێیان وایە ئەمە لادانە لەو هێڵەی کە جەعفەری سادق، یەکێک لە پێشەواکانی شیعە دایناوە.
بەڵام ئەمە خاڵێکی گرنگیشە کە شیعەکانی لە دەوری یەکدی کۆکردووەتەوە تا ئەوکاتەی مەترسییان لەسەر دەبێت؟
د.جەلال حەسەن: ئەمە راستە، بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین کە ئەم کارە پێچەوانەی ئیمام جەعفەری سادقە، ئەو پێیوایە شیعە دەبێت لە سیاسەت داببڕێت، بۆیە ئێستا دەبینین تەنانەت مەدرەسەی سیستانی و مەرجەعیەتی سیستانی لەگەڵ ویلایەتی فەقیهدا نییە و ئەو پێیوایە دەبێت مەرجەع دەست لە کاروباری سیاسیی وەرنەدات، بۆیە زۆر جار ئەگەر زۆر حاڵەتێکی نائاسایی و ناخۆش نەیەتە ئاراوە ئەو نایەتە دەنگ و هیچ هەڵویست و دەستوەردانێکی نییە، چونکە پێیوایە ناکرێت مەرجەع بەشێک بێت لە سیاسەت و ئەمەی ئێستا دەیبینی کە شیعەکان جارێکی تر بکرێنەوە و هانبدرێنەوە و لە پرۆسەی سیاسییدا بەشداری بکەن ئەمە شتێکی تازە بە نیسبەت شیعەکانەوە.
باسی ویلایەتی فەقیهت کرد، زۆر گومان هەیە لەسەر ئەوەی شیعەکان کار بۆ ئەوە دەکەن کە فۆرمێکی ئایینی بکەن بە بەری عیراقدا، بەتایبەت هەندێک بڕگە و بەندیشیان چەسپاندووە لەناو دەستووردا، پێتوایە ئەمە گونجاوبێت؟ لانیکەم ئەگەر ویلایەتی فەقیهیش دروستنەکرێت لە عیراق، بەڵام بنەما ئاینییەکان لە ناو دەوڵەتدا بچەسپێنرێت؟
د.جەلال حەسەن: لەڕاستیدا دەستوور کۆمەڵێک دژەوانەی گەورەی تێدایە، بە نموونە لە مادەی سێدا پێمان دەڵێت کە هەر یاسایەک دەربکرێت و پێچەوانەی دیموکراس بێت و پێچەوانەی شەریعەت بێت رەتدەکرێتەوە، من زۆر دیراسەی ئەو بابەتەم کردووە، ئایا چۆن دەبێت بنەماکانی دیموکراسی پێناسە بکەین بەشێوەیەک کە لەگەڵ بنەماکانی ئاییندا بگونجێت، ئەی لە بنەڕەتدا بنەماکانی ئایین خۆی چین، چ پێناسەیەکمان بۆ ئایین هەیە، چونکە لە سوننەیەک و شیعەیەک بپرسی پێناسەی ئایین بکەن، دوو پێناسەی جیاواز دەکەن، ئەمە کێشەیە کە لە دەستووردا نووسراوە پێچەوانەی بنەماکانی ئایین نەبێت، لەکاتێکدا ئایین پێناسە و بنەماکانی جیاوزاییان هەیە.
بەگشتی ئاڵۆزییەکی زۆری تێدایە، پاشان بنەماکانی ئیسلام چییە، ئەی ئیسلام خۆی چییە، لە پێناسەیەکەوە بۆ پێناسەیەکی تر جیاوازە، دەبێت پێناسەیەک بکەین هەموو مەزهەبەکان کۆبکاتەوە، لێرەدا پرسیارێکی تر هەیە، ئایا بنەما ئیسلامییەکان هێندە جێگیرن کە تۆ پشتیان پێببەستیت و بیانکەیتە پێوەر، پاشان هەندێک بنەما هەن لە ئیسلامدا پێچەوانەن بە دیموکراسی، بۆ نموونە ئەگەر زۆرینەی پەرلەمان گەیشتە ئەو باوەڕەی کە فرەژنی قەدەغە بکات، ئەمە دژی ئایینی ئیسلامیشە، ئایا لێرەدا ئەو بڕیارە پەسند دەکەیت لەبەرئەوەی بەشێوەی دیموکراسی دراوە، یان رەتیدەکەیتەوە لەبەرئەوەی دژی ئایینی ئیسلامە، ئەمە روون نییە، لەبەر ئەمەیە دەڵێم دەستوور کەوتووەتە هەڵەوە، ئەمە لایەنی نەرێنیی دەستوورە، بە بۆچوونی من لەبەرئەوەی عیراقی وڵاتێکی فرە ئایین و فرە مەزهەب و فرە نەتەوەیە، دەستوورێک باشە بۆی کە تێیدا ئاماژە بە ئایینەکان نەکرێت و خەڵک وەکو هاوڵاتی بە یەکسانی مامەڵەی لەگەڵ بکرێت، چونکە هەموو ئاماژەدانێک بە هەریەک لە پێکهاتەکان لە داهاتوودا کێشەی گەورە درووستدەکات، بۆیە ئەگەر دەستوور بیتوانیایە بێلایەن بێت و هەموو هاوڵاتییان وەکو یەک مامەڵەیان لەگەڵدا بکرایە، ئەوا دەستوورێکی مەدەنیتر بێت و داهاتوویەکی باشتری بۆ خەڵک بنیاد دەنا.
بەڵام دەستووری عیراق بەو هەموو کەموکورتییەیەوە کێشەی زۆر گەورەی تێدا نییە، بەڵکو کێشە لە جێبەجێکردنەکەیدایە، کە رێگە نادات ببینە خاوەن سیستمێکی سیاسیی کە ئایین و میلیشیا و چەکدارەکان کاریگەرییان لەسەری نەبووایە، ئەمە راستە؟
د.جەلال حەسەن: بەڵێ بێگومان، ئەگەر سەیر بکەین ئێمە وەکو کورد کاتێک کە لاوازین بانگەشەی سەروەربوونی دەستوور دەکەین، بەڵام کاتێک کە لە لوتکەی دەسەڵاتدا بووین، بۆ نموونە لە کەرکوک، پێمانوابوو دەستوور هیچ نییە و مادەی 140 جیبەجێکراوە و تەواو.
کێشەی عیراق لەوەدایە پێکهاتەکان لەکاتێکدا لە لوتکەی دەسەڵاتدان، گرنگی بە دەستوور نادەن، بەڵکو کاتێک لاواز دەبن و ستەمیان لێدەکرێت ئەوکات بیریان دەکەوێتەوە و بانگەشەی دەستووریبوون دەکەن، بۆیە دەستوور وەکو خۆی راستە کۆمەڵێک کەموکورتی تێدایە، بەڵام لانیکەم پێداویستییەکانی عیراقی تێدا جێگە کراوەتەوە، کێشە لە سیاسییەکاندایە کە نایانەوێت پابەندبن بە دەستوورەوە، بۆچی ناتوانن؟ کۆمەڵێک هۆکار لەپشت ئەمەوەیە، یەکێک لە فاکتەرەکان مەسەلەی مەزهەبییە و بەشێکە لەو ململانێ گەورەیەی لە عیراقدا لە ئارادایە کێشەکەی لە بنەڕەتدا مەزهەبە.
هێزە شیعەکان دابەشی دوو ئاراستە بوون، یەکێکیان مەرجەعیەتی نەجەف و ئەوی دیكەیان مەرجەعیەتی قوم، ئەمەش لەژێر کاریگەریی هەژموونی ئێرانییدایە کە مەرجەعییەتی قوم هەندێک بڕیار دەدات، بوونی ئەم دوو مەرجەعییەتە داهاتووی شیعە بەچی دەگەیەنێت، ئایا شیعەی عیراق دواجار دەکەوێتە ژێر کاریگەری کام هەیمەنەیەوە؟
د.جەلال حەسەن: ئەوەی کە من تێگەیشتووم، شیعەکان بە گشتی دوو تەیاری سەرەکین لە عیراقدا، راستە بەشێکی زۆریان روو لە ئێرانن لەڕووی ئایینییەوە، بەڵام دیوە قەومییەکەی شیعەی عیراق نابێت لەبیر بکرێت، کە لایەنە قەومییە عەرەبییەکەش بەسەریاندا زاڵە، بۆ نموونە ئێستا دەبینین زیاتر لایەنە قەومییە عەرەبییەکە زیاتر دەردەکەوێت وەک لایەنە شیعییە مەزهەبییەکە.
ئەوەشمان لەبیر نەچێت، یەک ئاراستەی گەنجان درووستبووە کە لەڕاستیدا بەرەو ئیلحاد و خوانەناسی هەنگاو دەنێن، بەپێی هەندێک ئامار تەنانەت لە هەندێ شوێن رێژەیان %20-25 زیاترە.
دەبێت ئەوە لەبیر نەکەین کە ئاراستەیەکی گەنج هەیە کە ئێستا لەسەر شەقامەکانە، راستە شیعەن، بەڵام کاریگەرییەکەی لە هەردوو مەرجەعیەتی قوم و نەجەف زیاترە، ئەوەبوو لە نەجەف و کەربەلا و بەغدا و چەندین شوێنی تر بارەگای حزبەکانیان سووتاند بە حزبە شیعەکانیشەوە، بۆیە ئەو شەپۆلەی دەیبینین لە عیراقدا، کۆمەڵێک گەنج ئاراستەی دەکەن کە بێزارن لە ئایینداری و ئەو ئایینەی بەسەریاندا سەپێنراوە، بێزارن لەم دۆخە و لە سیاسییەکان و تەنانەت بەشێکی زۆریان بەرەو بێدینی رۆشتوون، ئەگەر بێتو ئەم شەپۆلە بەم شێوەیە بەردەوام بێت، سەختە باس لە سوننە و شیعە بکەیت لە چەند ساڵی داهاتوودا، بەڵکو دەبێت باس لە بێدینی و ئیلحاد بکەین، بە بۆچوونی من رەفتاری سیاسییەکان و دۆخی ساڵانی رابردوو کاریگەریی زۆری هەبووە، وەکو چۆن رەفتاری سیاسییەکان لە ساڵانی رابردوودا لە هەرێمی کوردستان وایانکردووە خەڵک دوورکەوێتەوە لە نیشتمانپەروەری، ئاواش رەفتاری سیاسیی شیعە و سوننەکان وایکردووە خەڵک بەرەو ئیلحاد و لادینی بڕوات.
زۆرینە وا بیردەکاتەوە یان وا دێتەبەرچاوی کە هەیمەنەی ئێران بەسەر عیراقەوەیە و پرۆژەی بە شیعەکردنی عیراق پرۆژەیەکی ئێرانییە، رۆڵی ئێران لەئێستادا لەسەر شیعەی عیراق چییە؟ ئایا بەراورد بە پێش کوشتنی قاسم سولەیمانی رۆڵ و هەژموونی ئێران لەسەر عیراق بەرەو لاوازبوون نەچووە؟
د.جەلال حەسەن: هەر دەوڵەتێک بیەوێت ئاسایشی خۆی بپارێزێت، بێگومان دەیەوێت لە دەرەوەی خۆی کێشەکان یەکلایی بکاتەوە، ئێران هەموو ئەو رۆڵانەی کە هەیەتی و هەموو ئەو لایەنە مادیەی کە سەرفی دەکات، لە عیراق و لوبنان و زۆر شوێنی تر، تەنها بۆ ئەوەیە ئاسایشی خۆی بەهێزتر بکات، دەیەوێت کێشەکان بخاتە دەرەوەی خۆی بۆ ئەوەی دەوڵەتان بەدەرەوە خەریک بکات نەک بە کێشەی ناوخۆی ئێرانەوە.
ئەوەی لە عیراقیش دەگوزەرێت بەشێکە لە ململانێی ئێران، ئێران دەیەوێت کێشەکانی خۆی لە عیراق یەکلایی بکاتەوە، عیراق نزیکترین کارەکتەرە لە ئێرانەوە، بۆیە هەموو گۆڕانکارییەک لە عیراقدا بەدڵنیاییەوە کاریگەری لەسەر ئێران دروستدەکات.
سەبارەت بە قاسم سولەیمانی، ئەو کەسایەتییەکی زۆر کاریگەر بوو، پێموانییە ئێران دوای قسم سولەیمانی بتوانێت وەکو سەردەمی ئەو رۆڵ ببینێت، تەنانەت کوشتنی ئەبومەهدی موهەندیس لەگەڵیدا بابەتێکی تر بوو، چونکە ئەو دوو کەسە ئیدارەی پەیوەندی نێوان عیراق و ئێرانیان دەدا، بە نەمانی ئەو دوو کەسە ئێران جارێکی تر ناتوانێت وەکو سەردەمی پێشوو کاریگەری هەبێت، بەڵام هێشتا ناشتوانین بڵێین ئێران زۆر لاوازبووە، چونکە تەنها قاسم سولەیمانی نەبوو لە کایەکەدا بوو، بەڵکو کۆمەڵێک هێزی شیعی هەبوون کە بە ئاشکرا لە بارەگاکانیاندا وێنەی خومەینی هەڵواسراوە و لەژێر کاریگەری ئێراندان تائێستاش.
پەیوەست بەم بابەتە، ئێمە دوو کارەکتەری سەرەکیمان هەیە لە عیراقدا کە ئەوانیش عەرەبی سوننە و کوردن، ئەگەر پرۆژەیەک هەبێت هەوڵ بۆ جێبەجێکردنی بدرێت کە پرۆژەی بەشیعەکردنی عیراقە، رۆڵی سوننە و کورد چی دەبێت، ئایا هاوئاهەنگ دەبن یان چی دەکەن؟
د.جەلال حەسەن: زۆر سەختە پرۆژەی بەشیعەکردنی عیراق سەربگرێت، لە یەک رێگەوە نەبێت ئەویش رێگەی زۆربوونی دانیشتوانە، ئێستا رۆشنبیری خەڵکی کورد تاڕادەیەک گەیشتووەتە ئاستێکی باڵاتر بەراورد بە شیعە، بۆیە دەبینین هیچ خێزانێک رێگەنادات لە چوار منداڵ زیاتری هەبێت، ئەمە لەلای شیعەکان پێچەوانەیە، ئەوان هاندەدرێن منداڵیان زۆر بێت، ئەمە کێشەی گەورە لە داهاتوودا دروستدەکات.
لە لوبناندا ساڵی 1932 کە دەستوورێکیان هەبووە و تێیدا هاتووە کە پۆستەکان دابەشکراوە و شیعە کەمینەبووە و پۆستێکی کەمی بەرکەوتووە، ئێستا شیعە بەهۆی زۆربوونی منداڵەوە لە لوبناندا زۆرینەیە و ئەوەش گەورەترین کێشەی ناوەتەوە، ئێستا دەڵێن نابێت ئەو مافە کەمانە بۆ پێکهاتەیەکی وا گەورە هەبن، بۆیە زۆربوونی منداڵ گەورەترین کێشەیە کە رووبەڕووی هەردوو پێکهاتەکە دەبێتەوە بەتایبەتی پێکهاتەی کورد لە عیراقدا.
ئەگەر ئێستا %16 بیت لەوانەیە لە ماوەی 10 ساڵی داهاتوودا %6 بیت، زۆر سەختە رێگەش لەمە بگریت، چونکە سەختە شیعە لە رێگەی باوەڕپێکردنی خەڵکەوە ژمارەی خۆی زیاد بکات، بۆیە بەردەوام دەبێت لەسەر ئەوەی لە رێگەی زیادبوونی منداڵەکانیانەوە ژمارەکە زیاد بکەن، سەختیشە کورد بەتایبەتی و تاڕادەیەک سوننەکانیش، باوەڕ بەوە بکەن لەبەرئەوەی رێژەیان زیاتر بێت منداڵی زیاتریان ببێت.
چەندین جار کە کورسییەکانی هەڵبژاردن دەستکاری دەکرێن و زیاد دەکرێن زیاتر ئەو پارێزگایانە دەگرێتەوە کە شیعەنشینن و لە پارێزگا کوردییەکان و سوننەکان هیچ کورسییەک زیاد نەکراوە، ئەمەش بۆ داهاتوو کێشەیەکی گەورە دروستدەکات.
خ.غ
بیروڕا
