سازدانی: هیوا ناسیح

 پێشه‌کییه‌کی پێویست: ئه‌م چاوپێکه‌وتنه‌ رێک بیست ساڵێک له‌مه‌وبه‌ر و له‌ شاری سه‌تگالنی وڵاتی سویسرا، واته‌ ساڵی ٢٠٠٢دا له‌‌و شوقه‌یه‌ی مامۆستا خالید دلێری نه‌مر تیایدا ده‌ژیا، به‌ چه‌ند جارێک و به‌شێوه‌ی ده‌ستنوس ئه‌نجامدراوه‌. ئه‌و کات من په‌ناخواز بووم له‌و وڵاته‌، هێشتا جێگیر نه‌بووبووم و نه‌مده‌زانی شه‌پۆله‌کانی ژیان به‌ره‌و کام که‌ناری ئاواره‌یی پاڵم پێوه‌ ده‌‌نێت و له‌ کوێ له‌نگه‌ر ده‌گرم و چاره‌نووسم چی لێ دێت، بۆیه‌ دواتر په‌ڕه‌ کاغه‌زه‌کانی چاوپێکه‌وتنه‌‌که‌ له‌ نێو کتێب و کاغه‌ز و ئه‌رشیفی خۆمدا وونبوون، پێش چه‌ند ساڵێک چه‌ند دانه‌یه‌ک له‌‌و په‌ڕانه‌م دۆزیه‌وه‌، به‌و هیوایه‌ی که‌ له‌ داهاتوودا ئه‌وانی تریش بدۆزمه‌وه‌، ئه‌مساڵ کاتێک خه‌ریکی رێکخستنه‌وه‌ی کتێبخانه‌که‌م بووم، به‌ رێکه‌وت سه‌رجه‌م په‌ڕه‌‌کانی تریشم دۆزییه‌وه‌، بۆیه‌ دواکه‌وتنی بڵاوبوونه‌وه‌ی له‌ده‌ست خۆمدا نه‌بووه‌ و داوای لێبوردن له خوێنه‌ر ده‌که‌‌م. پێشه‌کییه‌که‌ش هه‌ر هی ئه‌وکاته‌یه‌‌. دیاره‌ رووداوه‌کان، گۆڕانکارییه‌‌کان له‌ بیست ساڵی رابردوودا زۆرن و شتی نوێ و رووداوی تر هاتونه‌ته‌ ئاراوه‌، به‌ڵام من نه‌مویستوه‌، وه‌ک ئه‌مانه‌تێکی مێژوویی، ده‌ستکاری ناوه‌ڕۆکی چاوپێکه‌وتنه‌که‌ بکه‌م. بۆیه‌ مرۆڤ ده‌بێت به‌پێی بارودۆخ و هه‌لومه‌رجی ئه‌وکات هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ بیروڕا و بۆچوون و پرسیار و وڵامه‌کانی ناوی بکات. به‌داخه‌وه‌ مامۆستای ناوبراو دوای ئه‌وه‌ی گه‌ڕایه‌وه‌ کوردستان  و له‌ ١٦/١٢/٢٠١١ له‌ کۆیه‌ کۆچی دواییکرد و گۆڕه‌که‌شی هه‌ر له‌وێیه‌.

لە نهۆمی دووەمی باڵەخانەیەكی ناوەندی شاری سەتگالنی سویسرادا مامۆستایەكی سەرسپی بە ئەزموون و دنیادیدەی شاعیر، هونەرمەند، نووسەر و سیاسەتمەدار، قاڵبوی جیهانی ئەدەب، سیاسەت و كوردایەتی، بە تەنیا و بێ هاودەم و كەس و كەنەفتی نەخۆشی و پیری و (دەردە ‌كورد) بێدەنگ و دڵ پڕ لە هیوا و كەسەر ژیان بەسەر دەبات.

كێ بێت لە ئێمە رۆژێك لە رۆژانی خەباتی شاخ گوێچكەی بە سرودی (پێشمەرگەی بە هەڵمەتین/ پاڵەوانی میللەتین) زاخاو نەدابێت، كە ببوە مارسلیزی كوردایەتی... ئەی كێ بێت گەر بۆ تەنها رۆژێكیش ئەڤینی لە گەڵ (حەبیبە)یەكدا كردبێت و گوێی لە گۆرانی (وەی وەی، گیانە خوا بتكا بێوەی) بووبێت، هەستی نەكردبێت ئەم دەقە بۆ دولبەرەكەی ئەو وتراوە... كێ بێت هەر تۆزێك حەزی بە خوێندنەوە كرد بێت، رۆژێك لە رۆژان لە یەكێ لە رۆژنامە و گۆڤارە كوردییەكاندا وتارێكی پڕ لە هەڵوێستی چاونەترسی و بوێرانە و دژ بە خیانەت و كۆنەپەرستی ئەم مامۆستا بەڕێزەی نەخوێندبێتەوە. ئەم دەروێشەی رێگای پێشكەوتوخوازی و كوردایەتییە، كە خەرمانی بەرهەمەكانی بریتین لە دە كتێب و دە دەستنووسی چاپنەكراو. با پێكەوە لە نزیكەوە (خەرمان بەرە‌كەت)ێك لە‌م مرۆڤە تێكۆشەر و مانودوە بكەین و گوێ لە راز و نیاز و وتە بەنرخەكانی بگرین و دەرگای دڵی بكەینەوە تا بزانین ئایا (دەردی دووری و وشیاری و سەبوری) وزە و هەست و بیری لاواز نەكردوە؟ ئەی نامۆیی و نەخۆشی لێگەڕاوە ئە‌م مرۆڤە مەزنە لە داهێنان بەردەوام بێت؟

دەقی چاوپێكەوتنی مامۆستا خالید دلێر
پێشەكی حەز دەكەین (خالید دلێر) لە دەمی خۆیەوە بناسین؟
خالید دلێر: من لە ٢٠ ئابی ساڵی ١٩٣٣دا لە گەڕەكی بەفری قەندی كۆیە لەدایكبووم، كوڕی پیاوێكی سۆڵدروە بووم، باو و باپیرم لە كۆیە ژیاون و گەورەبوون و مردوون، دایكم ناوی ئامینە چاوشین بوو، ژنێكی هێمن و لەسەرخۆی جوان، دڵسۆز، كەیبانوی ماڵ و منداڵی خۆی بوو. خالد ناوی خۆمە، دلێر نازناوی شاعیرێتییە، حوجرەی مەلایان خوێندوومە، سەرەتایی و ناوەندیم لە كۆیە تەواوكردووە. ئامادەیی بەشی ئەدەبیم لە ‌بەغدا و كەركوك بە شەو تەواوكردووە. هەر لە مناڵییەوە لە ساڵی ١٩٦٤ ەوە لە رێكخستنی قوتابیان كە سەر بە پارتی دیموكراتی كورد بوو بەشداریم كردووە، ناوی رێكخستنەكە كۆمەڵەی پێشكەوتنی خوێندەواریی (KPX)بوو. هەر لە رێبازی كوردایە‌تی و پێشكەوتوخوازایانە و چەپدا ژیاوم و خەباتم كردووە و تائێستاش لەو رێگایە‌دام. خوێندنی باڵام بۆ رێككەوت، بەڵام دەرچوونی ناوم بۆ دەستگیركردن ساڵی ١٩٦١ ماوەی نە‌دا لەو خوێندنە بەشدارم. بەدرێژایی تەمە‌نم لە پلەكانی سەركردایەتیی پارتیدا خەباتم كردووە، بە نووسین و بە رێكخستن و هۆشیاركردنەوەی ئەندامانی پارتی و جەماوەرەكەی رۆڵم هەبووە، ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی پارتی دیموكراتی كوردستان بووم/ باڵی مەكتەبی سیاسی.

هەركە ئەو پارتە هەڵوەشایەوە هەندێ لە سەركردەكانی چوونەوە‌ لای سەرۆكی پارتی مەلا ماستەفا، هەندێكیان بە هەر رێگایەك بێت پاكانەیان بۆیكرد، هەندێكی تریان وڵاتیان جێهێشت و چوونە هەندەران، من تاكە ئەندامێكی كۆمیتەی ناوەندی بووم، كە هیچ پەیوەندییەكم بە مەلا مستەفاوە نەكردەوە. لەوساوەش لە هیچ رێكخستنێكی سیاسییدا بەشدارم نەكردووە، ئەوە نەبێت ماوەیەك ئەندامی لیژنەی هاریكاریی چەپە كوردستانییەكان بووم، كە ساڵی ١٩٩٣ پێكهات لە سێ حزب و رێكخراوێكی چەپی كوردستانی، پاش ماوەیەك بە بنبەست گەیشت، بەڵام خالد دلێر لە كوردایەتی و بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕی چە‌پ و ئەدەب و هونەرێكی شۆڕشگێرانە درێغی نەكرد، بەڵكو لە جاران زیاتر لەم بوارەدا قوڵتر بۆمەوە.

لە بارەی ئەدەبەوە هە‌ر لە پۆلی چواری سەرەتاییەوە دەستم لە دانانی هۆنراوەدا هە‌بوو، تا نیسانی ١٩٤٥ یەكەمین شیعرم لە رۆژنامەی (هەولێر)دا بڵاوكراوەتەوە بەناوی (بەهاری ساڵی تازە) كە ئەوساكە تەمەنم هەژدە ساڵی تەواو نەكربوو.‌ تائێستا بیست كتێبم لە سیاسەت و فۆلكلۆر و هونەر و شیعر نووسیوە، لەبەرئەوەی دەوروبەری ماڵەوەمان تاڕادەیە‌ك نزیك بە هونەری گۆرانی بوو بە گۆرانی ئاشنا بووم. باوك و مام و ئامۆزا و پورزایەكیشم كە تایەر تۆفیقە گۆرانیبێژ بوون، خالید دلێر لە مناڵییەوە ئارەزووی گۆرانی وتنی لە مێشك و دەرووندا جێگیر بوو. هەتا ئێستا (٣٠) دانە سرود و گۆرانی بە شیعر و ئاوەزی خۆم داناوە. هەندێكیان لە ئێزگەكان و هەندێكیان بە دەنگی هونەرمەندەكان بڵاوكراونەتەوە. بەم جۆرە لە مندا سیاسەت و هونەر و وێژە یەكتریان تەواوكردووە و یەكتریان جێنەهێشتوە، لەلای ئەم پیاوە پێكەوە هەنگاویان ناوە و بەرەو پێشەوە چوون.

بە لای ئەم پیاوەوە هەڵوێستی سیاسی و نیشتمانپەروەری و پێشكەوتووخوازیانە لەگە‌ڵ هونەر و وێژە نابێت جیابكرێنەوە، بە پێویستی دەزانێ شاعیر و هونەرمە‌ند بەلای كەمیەوە نیشتمانپەروەربن. ئەگەر ئەم خەسڵەتانە لە هونەرمەند و شاعیردا نەبێت، ئەوا شاعیر و هونەرمەند نین. 

لە مانگی مایسی ساڵی ١٩٥٤ دا یەكەمین كەس بوون داوای دامەزراندنی یەكێتیی نووسەرانی كورد و كۆڕی زانیاری بۆ كورد كردووە، ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری یەكێتیی نووسەرانی كورد بووم لە هەردوو دەورەكەیدا لە ١٩٦٨ و ١٩٩١.

 ئەندامی دەستەی نووسەرانی رۆژنامەی (نور) بووم، ئەم رۆژنامەیە ئۆرگان و زمانحاڵی پارتی دیموكراتی كوردستان / باڵی مەكتەبی سیاسی بوو. ئێستا ئەندامی كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان (KNK )م. لەئێستادا بە تاكوتەنیا لە هەندەران دەژیم لە ژێر باڵی كۆمەڵێ نەخۆشی گرانەوە، لە وڵاتی سویسرا لە شاری سەتگالن لە ١٩٩٨ەوە، خەمی دوورە وڵاتی پرزەی لێ بڕیوم.

مامۆستا یەكێك لە ئەندامانی خێزانەكەتان پاشناوی (بابان)ی بۆ خۆی داناوە، ئایا ئێوە دەچنەوە سەر بابانەكان؟
خالید دلێر: خێزانی ئێمە لە باپیرانی كەسوكاری باوكم و دایكم لە كۆیە ژیاون لە گەڕەكی بە‌فری قەندی و ئێستاش خانووە‌كەیان ماوە، باپیرم باوكی دایكم هەروەك لە پێشدا وتم ناوی ئەمین چاوشین بووە و هیچ نازناوی دیكەی نەبووە. هەتا لە باوكیشمەوە هەتا باوكی باوكم كەسیان نازناویان نەبووە، باوكیشم لە پێشدا نازناوی سۆڵدروی پیشەكەی خۆی هەبوو، دوایی بوو بە كوێخای گەڕەك، نازناوی بووە واحیدی موختار، ئەمن لەبەرئەوەی پیشەكە‌ی لام پیشەیەكی كرێكاری پیرۆزە و رەنجی شانی لەگەڵدایە، ئەو نازناوەم بۆ هەڵبژاردووە، ئیدی ئێمە هیچ نازناوی دیكەمان نەبووە و هیچ پەیوەندییەكی خزمایەتیمان بە (بابانییەكان)ی نیشتمانپەروەرەوە نەبووە و نییە. من لەگە‌ڵ زۆر كەسی ناوداری خێڵی بابان پەیوەندیی برایانە و دۆستانەم هەیە و شانازی پێوەدەكەم، وەك كاك تەها بابانی پارێزەر و ئەكتەر، دكتۆر فوئاد ئەحمەد بابان، كاك عەبدوڵڵا بابان سیاسەتمەداری خەڵكی سنە و هی تریش.

ئایا مامۆستا دلێر چۆن هونەر و سیاسەت و شیعری كۆكردووەتەوە؟
خالید دلێر: ئەمن بە منداڵی لە (قوتابخانەی سەرەتایی یەكەمی كۆیە)‌ لەگەل سرود راهاتم، مامۆستاكانمان سرودی نیشتمانیان فێردەكردین، ئێزگەی كۆماری مەهابادیش سرودی ئەی رەقیب و خوایە وەتەن ئاواكەی زۆر بڵاودەكردەوە، لەبەرئە‌وەی لە رێكخراوێكی سیاسی سەر بە رێبازی كوردایەتیدا ئیشم دەكرد لە‌ ساڵی ١٩٤٦دا حەزم لەو سرودانە بوو، زوو فێریان دەبووم، لە تیپەكانی سرودی قوتابخانە دەستی باڵام هەبوو، لە ریزی پێشەوەی قوتابییەكان، مومارەسەی سرود و گۆرانی وتن دەنگیان كردمەوە، دەنگم خۆش دەرچوو.

مامۆستا چەند سرودتان هەیە و یەكەم سرودتان كەی و لە كوێ چڕیوە؟
خالید دلێر: لەبەرئەوە‌ی كاتی خۆی سرود نەمابوو فێری نەبم، حەزم دەكرد سرود دابنێم، بەڵام سەرنەكەوتم تا ساڵی ١٩٥٦ لەو ساڵەدا یە‌كەم سرودم دانا، كە دەڵێ:

كە ئێمە كوڕی شاخ و كێو و كەژین        وڵات فێری كردووین بە مەردی بژین

بەدەرسێ كە هەوڵ و خەباتە لە ژین     قەڵای سەختی دوژمن دەخەینە هەژین

ئەم سرودەم ساڵی ١٩٥٦ دا لە كەركوك دانا، كە ماڵمان لە گەڕەكی ئیمام قاسم بوو، یەكەمجار سرودەكەم بۆ كاك عەبدولڕەحمانە رووتە خوێندەوە، ئیتر مایەوە و بڵاونەكرایەوە تا شۆڕشی ١٩٥٨ لە عیراق بە سەرۆكایەتی عەبدولكە‌ریم قاسم روویدا، بەپێی گۆڕانی ئەو وەختە، هەندێك دەسكاریم لە شیعرەكەدا كرد، لەگەڵ سرودی سەربازانی ئازادی كە دوای شۆڕش داماننا، لە ئێزگەی بەغدا بەشی كوردی بڵاومكردەوە، ئێستا لەو ئێزگەیە‌ سڕاوەتەوە و نەماوە، لە هیچ جێگەی دیكەش تۆمار نەكراوە، بە هەمووی نزیكەی پازدە سرود و گۆرانی سیاسیم هەیە‌.

یەكێك لە برادەر‌ە نزیكەكانم ناوی لێناوم (باوكی سرودی كوردی) جا نازانم شایەنی ئەو نازناوەم یان نا، لەبارەی سرودەوە هەندێك قسەی دیم هەیە، ئەویش ئەوەیە كە من سرود و گۆرانییە سیاسییەكانم  بە شیعر و ئاوازەوە بۆخۆم داناون، لەبەرئەوە وا پێدەچێت، كە من چاكترین دانەری سرود و گۆرانی كوردی سیاسی كوردی بم، لێكۆڵینەوە‌م لەوبارەوە نە‌كردووە، دەزانم دانەری شیعری سرود زۆرن وەك بێكەس و بەختیار زێوەر، بەڵام شیعر و ئاوازدانان بەیەكەوە لەلایەن یەك كەسەوە زۆر كەمە. وابزانم كەس ناگاتە ئەو ژمارە‌یەی من دامناوە.

بیرەوەریتان لەگەڵ دامەزراندنی یەكێتیی نووسەرانی كورددا چییە، ئەی پێشتنیازتان بۆ داهاتووی رێكخراوەكە چییە؟
خالید دلێر: پێشەكی ئاماژەمدا، كە یەكەم كەس بووم داوای دامەزراندنی یەكێتیی نووسەرانی كوردم كردووە و ئەندامی دەستەی دامەزرێنەریشی بووم لە هەردوو دەورەكەیدا، پێشنیازم ئەوەیە كە یەكێتیی نووسەران بكرێ بە رێكخراوێكی پیشەیی، لەوەی كە نیشتمانپەروەربێ و خزمەتی مەسەلەی كورد بكات زیاتر سەر بە هیچ حزبێك نەبێت، نووسەری هەموو لایەنەكان لە نێو یەكێتییەكەدا خزمەتی بیروبڕوای خۆیان بكەن، شاعیر و نووسەر لە نێو یەكێتییەكەدا سەربەستی تەواویان هەبێت، یەكێتی هەوڵدا ژیانی نووسەر و وێژەوانی كورد دابین بكات.

ئەم وشانە لای مامۆستا چی دەگەیەنێت؛  (كوردستان، ئازادی، غوربەت، هونەر، مرۆڤی رۆشنبیر، ئەنفال، كەركوك)؟
خالید دلێر: كوردستان؛ بێشكەی باووباپیر و دایكان و كەسوكار و برادەر و خۆشەویستەكانم، گۆڕەپانی زۆرانی سەخت و خەباتی چینەكانی كوردستانە لەلایەك بەرانبەر داگیركەران. باخچە‌ی گوڵ و گوڵزار و گیابۆنخۆشەكان. ئازادی؛ یەكەمین هۆی ژیانی مرۆڤی تێكۆشەر،  غوربەت (ئاوارەیی)؛ هەڵكێشانی داری تەمەن لە جێگەی خۆی و هەوڵدانی چاندنەوەی لە ئاووهە‌وایەكی نامۆدا. هونەر؛ یە‌كێ لە خۆراكە پێویستیەیكانی گیانی مرۆڤی هەستیار. مرۆڤی رۆشنبیر؛ چرای رێگای ئازادی و دیموكراسییەت و بەختیاری مرۆڤ. ئەنفال؛ تاوانی هەرە گەورەی بەعس لە سەدەی بیستدا.  كەركوك؛ ئەو دارخورمایەی كورد چاندویەتی و خزمەتی دەكا و هەتا ئێستاش د‌ەنكێكی لێ نەخواردوە.

مامۆستا خۆشترین و ناخۆشترین رۆژی ژیانتان؟
خالید دلێر: خۆشترین رۆژی ژیانم رۆژی رودانی شۆڕشی ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ بوو، ئەو رووداوە رووینەدایە، هەر ئەو رۆژە لەسەر پاكانە ‌نەكردن لە شیوعییەت لە شەریكەی نە‌وت دەردەكرام، ماڵۆكەمان لێ تێكدەچوو، منیش دەكرامە سەرباز، ئیتر نازانم چیم بەسەر دەهات. ناخۆشترین رۆژی ژیانم، بەدرێژایی ژیانم هەر لە ناخۆشیدا ژیاوم، بەڵام ناخۆشترینیان رۆژی جاڕدانی ئاشبەتاڵ لە شەوی ١٩/٢٠ ی ئاداری ١٩٧٥ بوو.

وەك نووسەر و سیاسەتمەدارێك چ وتەیەكتان بۆ سەركردەكانی كورد هەیە؟
خالید دلێر: بەرژەوەندیی پێشكەوتنی كوردایەتی و كۆمەڵایەتی بخەنە پێش بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان و بنەماڵەكەیانەوە، ئەمە‌یە رێگەی هەمیشە مان و نەمردن.

سەرەڕای ئە‌وەی مێرگی گوڵاڵە سوورەی شەهیدانی كورد هەر سوور بووە، كەچی كورد نەگەیشتوە بە ئاواتەكانی، بەڕای مامۆستا هۆی سەرەكی ئەمە چییە؟
خالید دلێر: هۆی سەرە‌كی كە میللەتەكەمان تائێستا بە ئاواتی خۆی نەگەیشتوە زۆرن، لەوانە، دەوڵەمەندیی كوردستان و شوێنە ستراتیژییەكەی كە وایكردووە هێزەكانی سەردەمە جیاجیاكان چاویان تێبڕیوە و داگیریانكردووە، ئێستاش هەر ئەنجامی ئەو هۆیانە لەنێوان چوار پێنج داگیركەر دابەشكراوە، هەر ئەو هۆیە وایكردووە رژێمی دەرەبەگایەتی و هۆز و بنەماڵە و تیرەپەرستی لە كوردستان تائێستاش درێژەی كێشاوە، نەیانهێشتوە میللەتەكە یەكبگرێت، میللەتی كوردیان دوور لە شارستانی و رۆشنگەری سەردەم گرتوە، هۆشیاریی سیاسی نێوان ریزەكانی نەگەیشتووەتە رادەی پێویست، چینی كرێكار نەشونمای نەكردووە.

بەڕێزتان كە ئەندامی كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان (ك ن ك)ن، بۆچی ئەم دەزگایە نەیتوانیوە سەرجەم پارتەكانی هەموو پارچەكانی كوردستان بگرێتە‌خۆ و وەك پێویست ئەركە نیشتمانی و نەتەوایەتییەكی باشتر جێبەجێ بكات؟
خالید دلێر: دابەشكراویی كوردستان وایكردووە كە حزبە كوردییەكان هەریەكە بەجۆرێ پەیوەندیی تایبەتییان بەو داگیركەرانە‌و‌ە هەبێت، چ لە پەیوەندییە هەرێمایەتییەكان و چ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ئەمە كاردەكاتە سەر ئەو پەیوەندییانەوە بە كۆنگرەی نەتەوەیی، كە دەیەوێت بە راستی و بەواقعی نوێنەرایەتی هەموو میللەتی كورد بگرێتە خۆیەوە، لەم بوارەشدا هەندێ هەنگاوی ناوە و سەركەوتنی بەدەستهێناوە، كۆنگرە ئێستا گەورەترین كۆبوونەوە‌ی سیاسیی كوردە، كە تائێستا لە مێژووی كورددا روویدا بێت.

هەر یە‌ك لە‌م شاعیرانە (نالی، حاجی قادری كۆیی، شێركۆ بێكەس، پەشێو، مەهاباد قەرەداغی، كەژاڵ ئەحمەد) لای مامۆستا چی دەگەیەنێت، چۆن پێناسەیان دەكەی؟
خالید دلێر: نالی، هێندە گەورەیە نازانم چۆن باسی بكەم، پیاوێكی وا گەورە بە رستەیەك و دوو رستە باسی ناكرێت، مامۆستای ئەدەبی كوردییە، عاشقترین شاعیر بووە. حاجی قادری كۆیی، یەكەمین شاعیری شۆڕشگێری كوردە، من لە حەفتاكاندا ئەمەم وتوە و ئێساش هەر وا دە‌ڵێم. شێركۆ بێكەس، شاعیری وشەی جوان و وێنەی جوان. پەشێو، شاعیرێكە رەخنەی زۆرە، بەڵام ئەلتەرناتیڤێكی پێ نییە بەرانبەر رەخنەكانی بیداتە خەڵك. مەهاباد قەرەداخی؛ شاعیرێكی پێشكەوتوخوازە.  كەژاڵ ئەحمەد؛ شاعیرێكی چاكە.

مامۆستا دوا ئاواتت چییە لە ژیاندا؟
خالید دلێر: كوردستانێكی ئازاد و سۆسیالیست، كە هەر كەس هەقی خۆی پێ بگات.

داهاتوی میللەتی كورد چۆن دەبینن، گەشبینن یان رەشبینن پێی؟
خالید دلێر: داهاتوی كورد رووناك دەبینم، بەرەو ئاسۆیە‌كی فراوان هەنگاو دەنێین، هۆشیاری نەتەوایەتی و شۆڕشگێڕی لەنێو ریزەكانی میللەتدا لە گەشەكردندایە، ریزەكانی كۆمەڵ خێراتر لە جاران بەرەو یەكگرتن دەڕۆن، ئەمانەن دەستەبەركەری پاشەڕۆژێكی رووناكتر بۆ میللەتی كورد.

لە ژیانی حزبی و سیاسییدا تا چ پلەوپۆستێك رۆیشتون؟
خالید دلێر: لە پارتی دیموكراتی كوردستاندا، مەبەستم باڵی مەكتەبی سیاسییە، بە پلەی ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی گەیشتم. لەم دواییەشدا (نەوەدەكان) ئەندامی لیژنەی هاریكاریی چەپە كوردستانییەكان بووم و وەك حزبێك قبوڵكرابووم، مافی من وەك مافی هەر حزب و رێكخراوێكی ئەندامی لیژنەی هاریكاریی چەپە ‌كوردستانییە‌كان وابوو. ئێستاش ئەندامی كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستانم.

مامۆستا وەك هونەرمەند و ئاوازدانەرێك ئەم هونەرمەندانە (شڤان پەروەر، بەهجەت یەحیا، مەرزیە رەزازی، عەزیز شاروخی، محەمەد رەوف كەركوكی، شەهرەبان كوردی) بە كورتی چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
خالید دلێر: شڤان، هونەرمەندێكی بەتوانایە، بەڵام لە ‌سیاسەتدا تووشی سەرلێشێوان بووە. بەهجەت یەحیا، هونەرمەندێكی تازەیە، زوو وڵاتی بەجێهێشت، ناسیاریشم لەگەڵیدا نییە، هەڵەیەكی لەبارەی منەوە لە چاوپێكەوتنێكدا بڵاوكردووەتەوە، وەكو بۆمیان گێڕایەوە، دیارە بۆخۆم چاوپێكەوتنەكەم نەدیوە، لە بارەی خەڵاتی كچمەوە گوایا وتویەتی "چاكترین دەنگی ئافرەتی كوردی هەیە، بەڵام مامۆستای نییە" لەبارەی هەڵنانی كچەكەمەوە هەڵنانەكە راست بێت یان هەڵە، سوپاسی دەكەم، بەڵام لەبارەی ئەوەوە، كە مامۆستای نییە، ئەوە گلەییەكە ئاراستەی من كراوە، من بە گلەییلێكردن دڵگران نیم، كاك بەهجەت هەقی خۆیەتی چۆن تێدەگات یان باسم بكات و منیش مافی خۆمە، گەر بە هەڵە باسم بكەن، هە‌ڵەكانیان بۆ راست بكەمەوە، بۆیە دەڵێم كچەكەم بەهۆی ئەوەی شوی كرد، مێردەكەی گۆرانی وتنی لێ قەدەغە كرد، دەنا من حەزم دەكرد بەردەوام بێت، چۆنیش توانای هونەرییەكەیم بەدەرخست، ئەگەر وردە وردەش بووایە، دەمتوانی پێشیبخەم و مومارەسەش یارمەتی دەدات، بۆ پێشخستنی.  مەرزیە رەزازی، هونەرمەندێكی ئازایە، لە گەرمەی بەندوباوی كۆنەپەرستیدا پەردەی گۆرانی وتنی دڕی، هاتە كۆڕی هونەری كوردییەوە، دەنگی خۆشە، گۆرانی دەربڕینەكانیشی جوانە داوای سەركەوتنی زیاتری بۆ دەكەم. عەزیز شاروخی، بولبولی كوردستانە، من ئەو بە حەزرەتی داود بانگ دە‌كەم، تایەربەگی جاف دەڵێت ( حەڵقەیی زوڵفت لەگەڵ حەڵقەی زرێ نابێ بدەی/ لەحنی داودی چ دەخلێكی بە دەنگ و سەوتەوە)، بەڵام هەندێك لەخۆباییبوونی تێدا بەدی دەكەم، هیوادارم بەسەریدا زاڵ ببێ و نەیهێڵێت، گرنگی زیاتریش بە رۆشنبیری گشتیی خۆی بدا.  محەمەد رەوف كەركوكی،  كوڕێكی باشە، لە دوكانەكەی چایەكم خواردووەتەوە، هونەرمە‌ندێكی باشە، دەركەوتنێكی باش بەدەركەوت، حەزم دەكرد ئاوازێكی خۆمی بدەمێ، بەڵام بارودۆخ ماوەی نەدام، هیوادارم سەركەوتنێكی باش سەركەوێ.  شەهرەبان كوردی، بەلای منەوە ئێستا چاكترین گۆرانیبێژی ئافرەتی كوردە، بەدڵ و دەرون و دڵنیایی و توانایەكی تەواوەوە گۆرانی دەچڕێ، سرود و گۆرانییەكانی كۆڕی خەباتی نەتەوایەتی بەتایبەت لە باكوور جۆش دەدەن.

 زۆر بەكورتی بۆچی هاتنە دەرەوە كوردستان و وڵاتتان جێهێشت؟
خالید دلێر: زۆر هەوڵمدا وڵاتەكەم جێنەهێڵم، بەڵام نەخۆشی و هەندێ هۆی تر ناچاریان كردم، كە بەداخ و خەفەتێكی زۆرەوە وڵاتەكەم جێبهێڵم.

چ ئامۆژگاری یان رێنوێنییەكتان هەیە بۆ خەباتگێڕان و تێكۆشەرانی كورد؟
خالید دلێر: با هەموومان وەكو كورد رەفتار بكەین، نەك وەكو ئەندامی ئەو حزب و رێكخراوانەی تێیاندا ئەندامین، وەك كورد داوای مافی كورد بكەین، هەر شتێ جیاوازی دەخاتە نێوانمانەوە بۆخۆمان هەڵیگرین، حزبایەتی بۆ حزبەكان بەكاربهێنین، لە سنووری كوردایەتیدا نەتەوەیی بین، بەدڵ و بەگیان و‌ەكو كورد بۆ كورد ئیش بكەین، بۆ یەكتر باوك و برا و كەس بین.

چ یادگارییەكتان لەگەڵ مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەددا هەیە؟
خالید دلێر: یادگارییەكانم لەگەڵ م. برایم كۆتاییان نایەت، لە شیعرەكانی، وتارەكانی، لەو كردەوانەی بەكردەوە لێم دیون، وزە و تینی خەباتكردنم وەرگرتوە، خۆم بە قەرزاری دەزانم.

‌رووداوی ساڵی ١٩٧٥ی شۆڕشی كورد چی ناودەنێن، نوشست، نسكۆ یان ئاشبەتاڵ، بۆچی؟
خالید دلێر: لەبارەی كارەساتی ئاداری ١٩٧٥ دوو بۆچوونی لەیەكجیام هەیە، یەكێكیان؛ بزووتنەوەی كوردایەتی چەند ساڵ بوو بەهۆی بوونی سەركردایەتی مەلا مستەفاوە توشی هەڵدێر و بنبەستی گەورە ببوو، هەتا مەلا مستەفا لە سەركردایەتیی بزووتنەوەكە بمایە، ئەو هەڵدێر و بنبەستانە كۆتاییان نەدەهات، هەر قوربانیدان و خوێنڕشتن و ئارەق رشتنە تا كۆتایی بەردەوام دەبوو، لەبەرئەوە رزگاربوونی بزووتنەوە لە سە‌ركردایەتی ئەو سە‌ركەوتنێكی گەورەی كوردایەتی بوو. بزووتنەوەی كوردایەتی بەهۆی سەركردایەتییەكە‌‌یەوە وەكو لاشەیەكی مردووی لێهاتبوو، نەهەڵد‌ەستایە سەرپێ و نەدەشنێژرا، كورد بەدیاریەوە دەستەوئەژنۆ دانیشتبوو، چاوەڕوانی ئەوە بوو بنێژرێت. بە رزگاربوونی بزووتنەوەكە لە سەركردایەتیەكەی، جۆش و خرۆشێكی دیكەی تێگەڕا، میللەتی كورد لە ناخەوە هەژا، دۆست و دوژمنی زیاتر بۆ دەركە‌وت، راپەڕینە پیرۆزەكانی ساڵی ١٩٩١ زادەی ئەو هەژان و ئەزمونە بوو.

دووەمیان؛ گەورەترین ئاشبەتاڵی مێژوویی بوو لە مێژووی كوردایەتی، ئاشبەتاڵ لە مێژووی كوردایەتی زۆربووە، لەوانە، بزوتنەوەی بارزان ساڵی ١٩٤٥ كە بە یارمەتی حزبی هیوا و مەلا بەڕێوەدەچوو، دوایی باشووریان بەجێهێشت و چوون بۆ كۆماری مەهاباد، پاشان ئاشبەتاڵی هەڵوەشاندنەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان، مەبەستم ئەو باڵەیە، كە بە باڵی مەكتەبی سیاسی ناسرابوو، دیارە ئەمە ئاشبەتاڵێكی ئەوەندە گەورە نەبوو خەڵك هەستی پێبكات، بەڵام لەلایەنی سیاسییەوە كاریگەرییەكی قوڵی خستە سەر كۆمە‌ڵگە و پاشەڕۆژی بزووتنەوەی كوردایەتی. بزووتنەوەی كوردایەتی كە دەبوو بە سەركردایەتی كۆمەڵ بەڕێوەببرێت، مەلا مستەفای كردە تاكە سەرچاوەی بڕیار، لەبارەی مەسەلە چارەنووسسازەكانی میللەتی كوردەوە. ئەوەبوو بارزانی توانی رۆژی ١٩/٢٠ی مانگی سێی ١٩٧٥ ئەو ئاشبەتاڵە گەورەیە بە بزووتنەوەی كوردایەتی و شۆڕشی ئەیلول بكات، بە حزبەكەی خۆشیەوە، بەبێ ئەوەی تەنانەت هەر بۆ رواڵەتیش بێت كۆنفرانسێكی بچكۆلە ببەستێ و ئەو بڕیارەی ئاشبەتاڵەی بەسەردا بسەپێنێ. لەبیرمان نەچێت بڵێین ئاشبەتاڵی ١٩٧٥ گەورەترین ئاشبەتاڵ بوو لە مێژووی میللەتی كورددا، كە بوو بە هۆی وێرانبوونی كوردستان و لەناوچوونی سەدان هەزار كورد.

تیرۆر لای ئێوە مانای چی دەگەیەنێت، بە كێ دەكرێت بڵێین تیرۆریست؟
خالید دلێر: تیرۆر بەلایەنی منەوە، یانی كوشتنی كەسانێك، كە خاوەن مەسەلەی رەوان یان خەڵكی بێتاوانن، یان بێبەشكردنی میللەتێكی چەوساوە و زۆرلێكراو لە ‌بەكارهێنانی هۆیەكان و شێوازەكانی خەباتكردن بە ناهەق.

ئێستا دەبینین لە باشوور دوو حكومەتی نایەكگرتوومان هەیە، ئەگەر ئێستا هەردوو حكومەتەكەی باشوور یەكبخرێن و بەڕێزت بكەنە سەرۆكی هەرێم، ئایا یەكەم كارێك پێی هەڵدەستن چی دەبێت؟
خالید دلێر: هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هەڵبژاردنێكی دیموكراتییانە‌، هەڵبەت دوای هەڵسان بە ئامارێكی خەڵكی هەرێمی كوردستان.

پاشەڕۆژی سۆسیالیزم چۆن دەبینن، ئایا پێتانوایە كۆمۆنیزم رابوونێكی نوێ بەخۆیەوە دەبینێ و جارێكی تر جەمسەرێكی دژ بە سەرمایەداری دروست دەبێتەوە، بەتایبەت پاش دەركەوتنی سەرەتای رۆچوونی ئیسلامیی سیاسی؟
خالید دلێر: ئەمن پاشەڕۆژی سۆسیالیزم رووناك دەبینم، هەموو كردەوەیەك كە دادپەروەری تێدابێت بەشێكە لە سۆسیالیزم، حزبە سۆسیال دیموكراتەكان پێشكەوتووخوازییەكەیان لە بەشە سۆسیالیستییەكەیاندایە، زۆر و كە‌می بوونی سۆسیالیزم لە ناویاندا رێژەی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی‌ تیایاندا دیاری دەكات. دادپەروەریی كۆمەڵایەتی خاسیەتێكی مرۆڤانەی رەسە‌نە، رۆژ بەرۆژ لە ناو ریزەكانی مرۆڤایەتی زیاتر جێگیر دەبێت، هەمووشیان بەرەو بنەمای (هەر كەس بەپێی پێویستی و  هەر كەس بەپێی جۆری كاری) دەڕوا، جا حەزبكەن یان نا، كە ئەمەش جەوهەری سۆشیالیزمی زانستییە بەپێی جۆری کاری) ده‌ڕوا، جا حه‌زبکه‌ن یان نا، که‌ ئه‌مه‌ش جه‌وهه‌ری سۆسیالیزمی زانستییه‌.

خ.غ