مەودا میدیا- خەڵەف غەفور

دوو سەرۆك لە مێژووی توركیادا، خەونی ئیمپراتۆریانەیان هەبووە، یەكەمیان، مستەفا كەمال ئەتاتورك (سەرۆك كۆماری توركیا 1923- 1938) خەونی بنیاتنانی دەوڵەتێكی نەتەوەیی- عەلمانی بەهێزی بە رووبەری ئیمپراتۆریەتێك هەبوو. دووەمینیان رەجەب تەیب ئەردۆغان، خەونی بنیاتنان یان زیندووكردنەوەی "عوسمانیەتی نوێ" بە فۆرمێكی دیموكراسیەتی پارێزگارانەی هەیە.

ئەتاتورك دەوڵەتێكی بەهێزی بۆ تورك بنیاتنا، كۆتایی بە هێزی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئیسلامی هێنا، بەڵام تەمەن رێگەی نەدا زۆرینەی خەونەكانی بەدیبهێنێت، دیارترین سیماكانی فەرمانڕەواییەكەی "پیرۆزكردنی تورك"، كۆمەڵكوژی كورد، ئەرمەن و كەمە نەتەوە و ئایینییەكانی دیكە بوو.

فەرمانڕەوایی ئەردۆغان بە كردار لە 2003ەوە دەستپێدەكات، لەگەڵ ئەوەی خۆی گیرۆدەی تەسككردنەوەی ئازادییەكان و دەسەڵاتێكی سەركوتكەر بوو، بەڵام لەگەڵ فراوانبوونی دەسەڵات و هێزی نەرم و رەقی، وا هەمان ئەزموونی نەتەوەیی و عەلمانییە توندڕەوكان دووبارە دەكاتەوە، هاوتەریبی ئەوەش بردنە دەرەوەی هێزی سیاسی، سەربازی و ئابووریی توركیا و گێچەڵكردن بەوانی دیكە و گرتنەبەری سیاسەتی فراوانخوازیی، وایانكردووە سەرەڕای چەندین شكستی ناوخۆیی، بێزراوی دەرەوە، دەركەوتنی هاوپەیمانێتیی دژی، كەمتر بیر لە بەخۆداچوونەوە دەكاتەوە، بگرە هەر بەردەوامیشە و توركیای گۆشەگیركردووە.

پرۆژەی نیشتمانی شین "ماڤی ڤەتەن"، یەكێك لە ستراتیژە ئێستاییەكانی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیایە بە ئاراستەی دروستكردنی كۆمار، نیشتمان یان ئیمپراتۆریەتێكی دەریایی، بەشێوەیەك دوو توركیا دەبینین، ئەگەر ئەردۆغان لە جێبەجێكردنی سەركەوتوو بێت.

ماڤی ڤەتەن چییە؟
كۆماری توركیا یەكێك لەو وڵاتانەیە گرفتی كەمیی وزەی هەیە، ئەوەش بەپێی قسەی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا بووەتە هۆكاری كورتهێنانی بودجە، ئەو وایكردووە و بەدیاریكراویش لە سەردەمی فراوانخوازییەكانیدا بەدوای سەرچاوەی وزەدا بگەڕێ بۆ ئەوەی هەم خاوەنی ئەو كەرتە گرنگە بێت، هەمیش دژەكانی وەكو خاڵی لاواز بەرانبەری بەكارینەهێنن.

نیشتمانی شین؛ پرۆژەیەكی ستراتیژییە "نیشتمانی شین، كە بە توركی واتە "ماڤی ڤەتەن" یەكەمجار لە ساڵی 2006 لەلایەن جیم گۆردەنیز، ئەدمیراڵی دەریاوانی توركییەوە خرایەڕوو. پرۆژەكە بریتییە لە هەوڵە نەتەوەییەكانی توركیا، بۆ فراوانخوازی سنوور و كۆنترۆڵكردنی هەرسێ دەریای سەر سنووری وڵاتەكە، كە بریتین لە دەریای رەش لە باكوور و  هەروەها دەریای ئیجە و دەریای سپی نێوەڕاست لە باشووری ئەو وڵاتە".(1)
دەریا بۆ توركیا لە سەردەمی ئەردۆغاندا بە تەنها سەرچاوەیەكی گەشتیاری نییە، بەڵكو هۆكارێكیش دەبێت بۆ پەیداكردنی وزە؛ نەوت و غاز كە ئێستا هۆكاری سەرەكیی كێشەكانی جیهانە. ئەدمیراڵ جیم گۆردنیز هۆكارەكەی بەو شێوەیە باسكردووە "بەپێی كات یارمەتیدەری توركیا دەبێت بۆ دەستەبەركردنی سەرچاوەی وزە لە دەریادا".

رووبەری نیشتمانی شین بریتییە لە 462 هەزار چوار گۆشە، ئەو رووبەرەش نیوەی گشتیی رووبەری كۆماری توركیایە كە بریتییە لە 783،562 كیلۆمەتر دووجا، ئەمە ئەگەر لە رووی جیۆ- ئابووری و سیاسییەوە لێكدانەوەی بۆ بكرێت رۆڵی گرنگی دەبێت لە پێشخستنی توركیا، بەهۆی ئەوەشەوە هەیمەنەی سیاسی توركیا زیاتر دەبێت و رۆڵی سەرەكیی لە دەستتێوەردانەكانی دەبێت.

دەستپێكردنی پرۆژەی ماڤی ڤەتەن
ساڵی 2006 جەنەراڵ جیم گۆردەنیز ستراتیژی "ماڤی ڤەتەن"ی خستەڕوو، ساڵی 2015 رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا پشتیوانیی بۆ جێبەجێكردنی خستەڕوو، مانگی شوباتی 2019 هێزە دەریاییەكانی توركیا "مانۆڕی ماڤی ڤەتەن"یان دەستپێكرد كە بە گەورەترین مانۆڕ لە مێژووی سەربازیی ئەو وڵاتە باسی لێوەكرا:

• مانۆڕی یەكەم 2019 بە بەشداری 103 كەشتی و چەندین هەزار سەرباز و فڕۆكە دەستیپێكرد.
• مانۆڕی دووەم مانگی ئایای 2019 بە بەشداریی 131 كەشتی، 57 فڕۆكە و 33 هەلیكۆپتەر دەستپێكرد.

سەرۆك كۆماری توركیا لەبارەی مانۆڕەكەوە وتی "رووبەری نیشتمانە شینەكەمان 462 هەزار مەتر چوارگۆشەیە، بۆیە هەموو هەوڵێك دەدەین بۆ پاراستنی نیشتمانە شینەكەمان".

پرۆژەی نیشتمانی شین، سێ ئامانجی سەرەكی و گرنگ بۆ ئەردۆغان دەستەبەر دەكات:
یەكەم: پارتی داد و گەشەپێدان "ئەكەپە" لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی 2015 زۆرینەی رەهای لەدەستدا، رێژەی دەنگەكانی بۆ 41% و كورسییەكانی بۆ 259 كەمیكرد. ئەوە رێژەی دڵمەندی ئەردۆغان نەبوو، لەگەڵ ئەوەشدا زیاتر خراپبوونی دۆخی سیاسی و ئابووریی كاریگەریی نەرێنی لەسەر ئەكەپە و ئەردۆغان دروستكرد، بۆ خۆ دەربازكردن لەو قەیرانە و ئاراستەكردنی رایگشتی بەرەو ئامانجێكی دیكە، ئەردۆغان ستراتیژی "ماڤە ڤەتەن"ی خستەوە بەرباس و پشتیوانی خۆی بۆ جێبەجێكردنی راگەیاند.

دووەم: كۆماری توركیا بەردەوام بۆ پێشخستنی كەرتی پیشەسازی، نەوت و غازی هاوردە كردووە، لە رووی ئابوورییەوە تێچوویەكی زۆری دەوێت و بووەتە هۆی كورتهێنان لە بودجەی گشتی وڵاتەكەدا. بەهۆی ئەو پرۆژەیەوە، ئەگەر بگاتە ئەنجام توركیا دەبێتە خاوەن بڕێكی زۆر نەوت و غازی خۆی.

  سێیەم: بۆ دەربازبوون لە قەیرانەكانی و مانەوەی لە دەسەڵات، رەجەب تەیب ئەردۆغان بەردەوام پەنای بۆ ئەوانی دیكە بردووە، بەتایبەت بۆ سەركەوتن لە هەمواركردنەوەی دەستووری توركیا و هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ساڵی 2018 كە خۆی بەربژێركرد دوای گۆڕینی سیستمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی.
لەمەیاندا هانای بۆ دەوڵەت باخچەلی، سەرۆكی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی "مەهەپە" برد و پێكەوە هاوپەیمانیی گەلیان دروستكرد "ساڵی 2017، پارتی داد و گەشەپێدان "ئەكەپە" پرۆژەی راپرسی لەسەر هەمواركردنەوەی دەستووری توركیا و گۆڕینی سیستمی پەرلەمانی بە سەرۆكایەتی خستەڕوو، مەهەپە و بەتایبەت دەوڵەت باخچەلی پشتیوانیی سیاسەتەكانی ئەردۆغان و پرۆژەی دەستوورە نوێیەكەشی كرد، ئەو پشتیوانییە بوو بە سەرەتایەك بۆ رێككەوتن و هاوپەیمانێتیی سیاسی نێوان ئەكەپە و مەهەپە، ساڵی 2018 لە چوارچێوەی "هاوپەیمانێتی گەل"دا مەهەپە و ئەكەپە رێككەوتن و سەرەتایەكی تازە لە مێژووی سیاسی ئەو وڵاتە دەركەوت". (2)

نەوت و غاز، گڕ بەردەداتە دەریا
ئامانجی سەرەكی سەرۆك كۆماری توركیا لە پشتیوانیكردنی ستراتیژی "ماڤی ڤەتەن- نیشتمانی شین" وەدەستی خستە نەوت و غازە كە توركیا خاوەن بڕێكی زۆری بەرهەمهێنراو یان یەدەك نییە، رەجەب تەیب ئەردۆغان لە وتارێكیدا راگەیاند "پرۆسەی گەڕان بەدوای وزەدا لە دەریای ناوەڕاست پێشكەوتنی باشی بەخۆیەوە بینیوە، هەنگاوەكان بەو ئاراستەیەن توركیا ئازاد بكات لە پەیوەندییە دەرەكییەكانی لە بواری وزەدا". (3)

پرۆسەی بنیاتنانی ماڤی ڤەتەن، كێشە و ململانێی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، كاردانەوەكانی یەكێتیی ئەوروپا بەتایبەت فەرەنسا، قوبرس و یۆنان، لەسەر ئاستی هەرێمایەتی ئیسرائیل و كۆماری عەرەبیی میسر بەتوندی رووبەڕووی توركیا بوونەوە و لەو رووەشەوە چەندین هەنگاو نران.

بۆ رێگرتن لە ستراتیژیی ماڤی ڤەتەن دوو بەرەی دژ بەیەك هاتنە ئاراوە بەم شێوەیە:
یەكەم: ساڵی 2019، كاتێك رەجەب تەیب ئەردۆغان تووشی قەیرانی زیاتری ناوخۆیی و بەتایبەت دابەزینی بەهای لیرە بووەوە، پەنا بردە بەر رێككەوتنێك لەگەڵ فایز سەڕاج، سەرۆكی حكومەتی دانپێدانراوی لیبیا بۆ دروستكردنی رێڕەوی دەریایی و بەكارهێنانی سنوورە ئاوییەكانی.
دووەم: وڵاتانی كارای دژە پرۆژەی نیشتمانی شین بریتی بوون لە "میسر، ئیسرائیل، فەرەنسا، یۆنان و قوبرسی" پێكهاتوون و چەندین هەنگاویان گرتووەتەبەر.

ویستی توركیا داگیركردن و بەكارهێنانی لیبیا بوو لە پشتیوانیكردنی لە فایز سەڕاج، لەدوای رێكەوتنەكەشیانەوە هێزی دەریایی توركیا دەستی بە جوڵەكرد، كاردانەوەی میسر رۆڵی لە دەستپێكردنی سەرەتاكانی وەستانی توركیا هەبوو ئەویش بەدیاریكردنی "هێڵی سوور" بۆ دەستێوەردانە سەربازییەكانی توركیا لە لیبیا كە ئامانج لێی دەستگرتن بوو بەسەر زۆرینەی كێڵگە نەوتییەكاندا كە بە سنووری میسرەوەیە.

یۆنان لە هەموو وڵاتانی دیكە روونتر و زیاتر بە كردەوە هەوڵی رووبەڕووبوونەوەی توركیای دا، بەگەڕخستنەوەی هەوڵە دیپلۆماسییەكانی دژی توركیا و هەنگاوەكانی بنیاتنانی نیشتمانی شین لە دەریا، رەتكردنەوەی هەموو جۆرە گفتوگۆیەك لەگەڵ توركیا تا ئەو كاتەی هێزەكانی لە ئاوەكانی دەریای سپی ناوەڕاست دەكێشێتەوە، داواكردنی لە یەكێتیی ئەوروپا بۆ سەپاندنی سزا بەسەر توركیادا.

هەرچی یەكێتیی ئەوروپایە هەڕەشەی سەپاندنی سزای توندی بەسەر توركیادا كرد، ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆك كۆماری فەرەنسا هێزی دەریایی ناردە ئاوەكانی دەریای سپی ناوەڕاست و لە وڵاتانی دیكەی ئەوروپا زیاتر هەوڵیدا یەكێتیی ئەوروپا یەكگرتووانە سزای توركیا بدات.

هەروەها رێككەوتنی دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان لەنێوان قوبرس، میسر و یۆنان هەوڵێكی سەركەوتوو بوو بۆ رێگریكردن لە مانۆڕ و پرۆسەی دەرهێنانی وزە لە ئاوەكانی دەریای سپی ناوەڕاست.

دەرئەنجام:
دروستكردنی "نیشتمانی شین" پرۆژەیەكی ستراتیژی و سیاسیی گرنگە، توركیا بەهۆیەوە دەبێتە خاوەن هەیمەنە و وزەی زیاتر، هەروەها مەترسیی لەسەر قوبرس، میسر، یۆنان، ئیسرائیل بەشێوەیەكی راستەوخۆ و یەكێتیی ئەوروپا و زۆر وڵاتی دیكە بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ دروستدەكات.

زۆر هۆكار، ئاماژە و پێدراو ئەوە رووندەكەنەوە توركیا لە دروستكردنی نیشتمانی شین و فراوانتركردنی سەركەوتوو نەبێت، بەتایبەت لەسەر ئاستی ناوخۆ و هەرێمایەتی توركیا تووشی قەیرانی قووڵ بووە، هەروەها بەهۆی سیاسەتە خراپەكانی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەهەمان شێوە وێنەیەكی شێواوی هەیە و گوشاری زۆری دەخرێتە سەر. لە هاتنەكایەی ئەو هەموو قەیرانانەی بەرۆكی توركیای گرتووە، رەجەب تەیب ئەردۆغان بەرپرسیاری یەكەمە، ئەگەری زۆریشی هەیە ئیتر شەمەندۆفێرەكەی لە ئەنقەرە و كەشتییەكەشی لە دەریادا بووەستێت.

پەراوێزكان:
https://www.rudaw.net/sorani/middleeast/turkey/010920203

https://www.mewdamedia.com/articles/14889

https://al-akhbar.com/World/292877