محەمەد حسێن
ئیتر پێویست ناکات لە بەرزبوونەوەی دۆلار بترسن
ئەوەی خەڵک لێی دەترسا روویدا، بەهای یەک دۆلار لە 118 هەزار دینارەوە بەرزکرایەوە بۆ 146000 هەزار دینار (بە زمانی بازاڕ، گەڵایان کرد بە 146 هەزار دینار لە 118 هەزارەوە)، ئیتر شتێک نەما لێی بترسن. تەنها بڕیار بەدەستی سیاسەتی دراوی عیراق، کە بانکی ناوەندییە، هەر ئەمەی دەویست کە کردی. نە زیاتر و نە کەمتر و نە لەم بەزمەیشی بەردەوام دەبێت. بە ئاشکرا پێداگیریش لەسەر سەقامگیری ئەم بەهایەی دینار دەکات. ئیتر پێویست ناکات کەس لە گرانبوونی زیاتری دۆلار بترسێت.
لەم رۆژانەی دواییدا بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار جارێکی تر هاتەوە سەردێڕی هەواڵەکان. لە راستیدا ئەم بەرزبوونەوەیە هیچ نیگەرانی و ترسێکی ناوێت و ئەوەی دۆلاری ناوێت بۆ کاری رۆژانەی، پێویست ناکات دینارەکانی بگۆڕێتەوە:
یەکەم: بانکی ناوەندی توانای هەیە پشتگیری نرخی دینار بکات.
دووەم: ئیدارەدانی سیاسەتی دراوی و راگرتنی نرخی فەرمی و جێگیری دیناری عیراقی بەدەست ئەم بانکەوەیە و بە هەموو شێوەیەک پشتگیری نرخی فەرمی دینار دەکات، ئەو جیاوازییە رێژەیی و بچووکەی لەنێوان نرخی فەرمی دینار و نرخی بازاڕدا هەیە (تا ئێستا کەمتر بووە لە 4%) هەروا بە بچوکی دەمێنێتەوە. بە گشتی ئەم جیاوازییەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەم هۆکارانە:
1- بانکە ئەهلییەکان، کە هی سیاسییە دەسەڵاتدارەکانن، بازاڕی گۆڕینەوەی دۆلار بە دیناریان قۆرغکردووە. هەر خاوەنی ئەم بانکانە خۆیان میدیا و پەرلەمانتار و میلیشیا و هێزی چەکدار و پارەی کاشی زۆریان هەیە و کەی بیانەوێت ئەم بەرزی و نزمییەی نرخی دراو دروستدەکەن تا لەم گۆڕانکارییەدا قازانج بکەن. بۆ نموونە گەر بیانەوێت دۆلار بکڕن، هەڵمەتی دابەزینی نرخەکەی دەستپێدەکەن تا دۆلارێکی زۆر دێتە بازاڕەوە و کەی بیانەوێت بیشیفرۆشنەوە و قازانج بکەن ئینجا هەڵمەتێکی تری پێچەوانە دەستپێدەکەن بۆ بەرزکردنەوەی بەهاکەی. هەمان شت بۆ دیناریش هەر راستە. چۆن ئەم بانکانە دەتوانن ئاوا یاری بە بەهای دینار بکەن؟ نزیکەی 90%ی پارە لە عیراقدا، بە دینار و دۆلاریشەوە، لە دەرەوەی بانکی ناوەندییە. ئەم پارانە بە دەست خەڵک و بانکە ئەهلییەکانەوەیە. ئەم خەڵکانە زۆر بەئاسانی بە هەواڵ و چەواشەکاری میدیاکان دەترسێنرێن و بڕیاری گۆڕینەوە و خەرجکردنی پارەکانیان پێدەدرێت. ژێرخانی دارایی عیراق زۆر کۆن و دواکەوتووە و هەمیشە دەکرێت ئەم یارییانەی پێ بکرێت. هەر ئەو کەسەی کە پارە و پەرلەمانتار و میدیا و بەرژەوەندی هەیە، لە یەک رۆژدا هەمووی دەخاتە گەڕ بۆ ئەم ئامانجە.
2- ئەم گەمەیە دەکرێت لە بەرژەوەندیی دینار و لە دژی دۆلاریش بکرێت، (رۆژێک دەڵێن دۆلار دابەزی و رۆژێکی تر دەڵێن بەرزبووەوە) گەر بانک و کۆمپانیای سیاسییەکان ئەوە بخوازێت. لەماوەی رابردوودا کە بانکی ناوەندی بەهای دۆلاری بەرزکردبووەوە بۆ 1460 دینار بەرانبەر 1 دۆلار، بەهای ئاڵوگۆڕی بازاڕ لە بەرژەوەندیی دیناردا بوو، ئەو یەک دۆلارە بە 1430 دینار (یەک گەڵا بە 143000 دینار مامەڵەی پێوە دەکرا)، ئەمەش هەر بەشێک بوو لەو گەمەی کە لە خاڵی یەکەمدا ئاماژەی پێکرا. سیاسییەکان پەرلەمانتارەکانیان و میدیاکانیان خستبووە گەڕ و هەر رۆژە و لێدوانێکیان بڵاودەکردەوە و هەڕەشەی گەڕاندنەوەی بەهای ئاڵوگۆڕی دراویان دەکرد بۆ 1200 دینار یان 1300 دینار بەرانبەر هەر دۆلارێک، لە کاتێکدا بەپێی دەستوری عیراق ئەمە نە ئیشی ئەوان بوو، نە دەبووایە قسەیشیان لەسەر بکردایە، بەڵام ئامانج لە هەموو گەمەکە هەرزانفرۆشکردنی ئەو دۆلارانە بوو کە لە گیرفانی خەڵکی ئاساییدا بوو، نەک سیاسییە خاوەن بانکەکان.
3- بە گشتی لۆژیک و هاوکێشەی خواست و خستنەڕوو دەستنیشانی بەهای دۆلار دەکات بەرانبەر دیناری عیراقی، بانکی ناوەندی ئەرکی کۆنترۆڵکردنی بڕی خستنەڕوی دۆلاری هەیە بەپێی ئەو خواستەی کە لە بازاڕدا هەیە. هەروەها توانای ئەم کۆنترۆڵکردنەشی بە باشی هەیە و پێویست ناکات ئیتر هیچ کەسێ نیگەران بێت لە بەرانبەر کەمبوونەوەی یەدەکی دراوە بیانییەکانی، چونکە نرخی نەوتی خاو بەرزبووەتەوە (کە سەرچاوەی بەدەستهێنانی دۆلارە) و داهاتی حکومەت زیادیکردووە و گرانی و هەژاریش بڕی هاوردەکردنی بۆ ناو عیراق کەمکردووەتەوە. ئەو جیاوازییە بچوکەی کە لەنێوان نرخی فەرمی ئاڵوگۆڕ و نرخی بازاڕدا هەیە هەروا دەمێنێتەوە، بەڵام بە بچوکی، ئەمەش دەرهاویشتەی لاوازی و دواکەوتوویی سێکتەری بانکی و دارایی عیراقە و هی ئەوە نییە بەم زووانە چارەسەر بکرێت.
4- ناسەقامگیری نرخی دراو زیانێکی زۆری هەیە بۆ بازاڕ و سەرچاوەیەکی گەورەی ترس دروستکردنە لای وەبەرهێنەران؛ دەبێتە هۆی هەڵاوسان کە هەمیشە هەژارەکان و چینی ناوەڕاست باجەکەی دەدەن، مووچەخۆران و ئەوانەی کە داهاتێکی سنوورداریان هەیە لێی زیانمەند دەبن. لە بەرانبەردا سیاسییە خاوەن- بانکەکان قازانجی لێدەکەن، ئەم سیاسیانە وەک خاوەنی قومارخانەکان وان؛ هەمیشە ئەوان براوەن لە هەموو ئەو یارییانەی بە نرخی دراوەوە دەکرێت، چونکە هەر خۆیان چوارچێوە و رێسای گەمەکەیان داڕشتووە.
لە ئێستادا دۆخی ئابووری و دارایی عیراق وەهایە و پێنوێنییەکان هیچ شتێکی نیگەرانکەرمان نیشان نادەن لەبارەی دابەزینی بەهای دینارەوە. ئەگەر ماوەیەکی تر گۆڕانکارییەکی تری وەک پەتای کۆرۆنا هات و دۆخەکەی تێکدا، ئەو کات هاوکێشە دارایی و ئابوورییەکانیش لەگەڵ خۆیدا دەگۆڕێت، رەنگە لە دژی یان لە بەرژەوەندیی بەهای دینار، بەڵام لە ئێستادا هیچ لە ئارادا نییە. قەیرانە ئابوورییەکە بەرەو رەوینەوە دەڕوات، بەڵام بە خاوی، بەدڵنیاییەوە بانکی ناوەندی دەیەوێت و دەشتوانێت بەهای دینار لێرەدا رابگرێت. ئەمەش سیاسەتی فەرمی بانکەکەیە.
خ.غ
لەم رۆژانەی دواییدا بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار جارێکی تر هاتەوە سەردێڕی هەواڵەکان. لە راستیدا ئەم بەرزبوونەوەیە هیچ نیگەرانی و ترسێکی ناوێت و ئەوەی دۆلاری ناوێت بۆ کاری رۆژانەی، پێویست ناکات دینارەکانی بگۆڕێتەوە:
یەکەم: بانکی ناوەندی توانای هەیە پشتگیری نرخی دینار بکات.
دووەم: ئیدارەدانی سیاسەتی دراوی و راگرتنی نرخی فەرمی و جێگیری دیناری عیراقی بەدەست ئەم بانکەوەیە و بە هەموو شێوەیەک پشتگیری نرخی فەرمی دینار دەکات، ئەو جیاوازییە رێژەیی و بچووکەی لەنێوان نرخی فەرمی دینار و نرخی بازاڕدا هەیە (تا ئێستا کەمتر بووە لە 4%) هەروا بە بچوکی دەمێنێتەوە. بە گشتی ئەم جیاوازییەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەم هۆکارانە:
1- بانکە ئەهلییەکان، کە هی سیاسییە دەسەڵاتدارەکانن، بازاڕی گۆڕینەوەی دۆلار بە دیناریان قۆرغکردووە. هەر خاوەنی ئەم بانکانە خۆیان میدیا و پەرلەمانتار و میلیشیا و هێزی چەکدار و پارەی کاشی زۆریان هەیە و کەی بیانەوێت ئەم بەرزی و نزمییەی نرخی دراو دروستدەکەن تا لەم گۆڕانکارییەدا قازانج بکەن. بۆ نموونە گەر بیانەوێت دۆلار بکڕن، هەڵمەتی دابەزینی نرخەکەی دەستپێدەکەن تا دۆلارێکی زۆر دێتە بازاڕەوە و کەی بیانەوێت بیشیفرۆشنەوە و قازانج بکەن ئینجا هەڵمەتێکی تری پێچەوانە دەستپێدەکەن بۆ بەرزکردنەوەی بەهاکەی. هەمان شت بۆ دیناریش هەر راستە. چۆن ئەم بانکانە دەتوانن ئاوا یاری بە بەهای دینار بکەن؟ نزیکەی 90%ی پارە لە عیراقدا، بە دینار و دۆلاریشەوە، لە دەرەوەی بانکی ناوەندییە. ئەم پارانە بە دەست خەڵک و بانکە ئەهلییەکانەوەیە. ئەم خەڵکانە زۆر بەئاسانی بە هەواڵ و چەواشەکاری میدیاکان دەترسێنرێن و بڕیاری گۆڕینەوە و خەرجکردنی پارەکانیان پێدەدرێت. ژێرخانی دارایی عیراق زۆر کۆن و دواکەوتووە و هەمیشە دەکرێت ئەم یارییانەی پێ بکرێت. هەر ئەو کەسەی کە پارە و پەرلەمانتار و میدیا و بەرژەوەندی هەیە، لە یەک رۆژدا هەمووی دەخاتە گەڕ بۆ ئەم ئامانجە.
2- ئەم گەمەیە دەکرێت لە بەرژەوەندیی دینار و لە دژی دۆلاریش بکرێت، (رۆژێک دەڵێن دۆلار دابەزی و رۆژێکی تر دەڵێن بەرزبووەوە) گەر بانک و کۆمپانیای سیاسییەکان ئەوە بخوازێت. لەماوەی رابردوودا کە بانکی ناوەندی بەهای دۆلاری بەرزکردبووەوە بۆ 1460 دینار بەرانبەر 1 دۆلار، بەهای ئاڵوگۆڕی بازاڕ لە بەرژەوەندیی دیناردا بوو، ئەو یەک دۆلارە بە 1430 دینار (یەک گەڵا بە 143000 دینار مامەڵەی پێوە دەکرا)، ئەمەش هەر بەشێک بوو لەو گەمەی کە لە خاڵی یەکەمدا ئاماژەی پێکرا. سیاسییەکان پەرلەمانتارەکانیان و میدیاکانیان خستبووە گەڕ و هەر رۆژە و لێدوانێکیان بڵاودەکردەوە و هەڕەشەی گەڕاندنەوەی بەهای ئاڵوگۆڕی دراویان دەکرد بۆ 1200 دینار یان 1300 دینار بەرانبەر هەر دۆلارێک، لە کاتێکدا بەپێی دەستوری عیراق ئەمە نە ئیشی ئەوان بوو، نە دەبووایە قسەیشیان لەسەر بکردایە، بەڵام ئامانج لە هەموو گەمەکە هەرزانفرۆشکردنی ئەو دۆلارانە بوو کە لە گیرفانی خەڵکی ئاساییدا بوو، نەک سیاسییە خاوەن بانکەکان.
3- بە گشتی لۆژیک و هاوکێشەی خواست و خستنەڕوو دەستنیشانی بەهای دۆلار دەکات بەرانبەر دیناری عیراقی، بانکی ناوەندی ئەرکی کۆنترۆڵکردنی بڕی خستنەڕوی دۆلاری هەیە بەپێی ئەو خواستەی کە لە بازاڕدا هەیە. هەروەها توانای ئەم کۆنترۆڵکردنەشی بە باشی هەیە و پێویست ناکات ئیتر هیچ کەسێ نیگەران بێت لە بەرانبەر کەمبوونەوەی یەدەکی دراوە بیانییەکانی، چونکە نرخی نەوتی خاو بەرزبووەتەوە (کە سەرچاوەی بەدەستهێنانی دۆلارە) و داهاتی حکومەت زیادیکردووە و گرانی و هەژاریش بڕی هاوردەکردنی بۆ ناو عیراق کەمکردووەتەوە. ئەو جیاوازییە بچوکەی کە لەنێوان نرخی فەرمی ئاڵوگۆڕ و نرخی بازاڕدا هەیە هەروا دەمێنێتەوە، بەڵام بە بچوکی، ئەمەش دەرهاویشتەی لاوازی و دواکەوتوویی سێکتەری بانکی و دارایی عیراقە و هی ئەوە نییە بەم زووانە چارەسەر بکرێت.
4- ناسەقامگیری نرخی دراو زیانێکی زۆری هەیە بۆ بازاڕ و سەرچاوەیەکی گەورەی ترس دروستکردنە لای وەبەرهێنەران؛ دەبێتە هۆی هەڵاوسان کە هەمیشە هەژارەکان و چینی ناوەڕاست باجەکەی دەدەن، مووچەخۆران و ئەوانەی کە داهاتێکی سنوورداریان هەیە لێی زیانمەند دەبن. لە بەرانبەردا سیاسییە خاوەن- بانکەکان قازانجی لێدەکەن، ئەم سیاسیانە وەک خاوەنی قومارخانەکان وان؛ هەمیشە ئەوان براوەن لە هەموو ئەو یارییانەی بە نرخی دراوەوە دەکرێت، چونکە هەر خۆیان چوارچێوە و رێسای گەمەکەیان داڕشتووە.
لە ئێستادا دۆخی ئابووری و دارایی عیراق وەهایە و پێنوێنییەکان هیچ شتێکی نیگەرانکەرمان نیشان نادەن لەبارەی دابەزینی بەهای دینارەوە. ئەگەر ماوەیەکی تر گۆڕانکارییەکی تری وەک پەتای کۆرۆنا هات و دۆخەکەی تێکدا، ئەو کات هاوکێشە دارایی و ئابوورییەکانیش لەگەڵ خۆیدا دەگۆڕێت، رەنگە لە دژی یان لە بەرژەوەندیی بەهای دینار، بەڵام لە ئێستادا هیچ لە ئارادا نییە. قەیرانە ئابوورییەکە بەرەو رەوینەوە دەڕوات، بەڵام بە خاوی، بەدڵنیاییەوە بانکی ناوەندی دەیەوێت و دەشتوانێت بەهای دینار لێرەدا رابگرێت. ئەمەش سیاسەتی فەرمی بانکەکەیە.
خ.غ
