مەودا میدیا- خەڵەف غەفور

رەفیق سابیر شاعیر و رەخنەگر و لێکۆڵەرێکی ئەکادیمییە، زیاتر لەهەموو ئەوانەش قەسیدەی "لاوکی هەڵەبجە" وی ناساند. سەروەختی ئەندامی پەرلەمانی کوردستان بوو لەنێوان ساڵانی 2009-2011 چاوپێکەوتنێکی دوورودرێژم لەگەڵ سازکرد، لەوێ لێمپرسی ئایا پەرلەمان ئازادییەکانی لێ زەوتنەکردووە و ئەویش وەڵامەکەی ئەوەبوو ئازادی خۆ بەهەرچی شتی دنیا هەیە ناگۆڕێتەوە.

دوای ساڵانێک لە وازهێنانی رەفیق سابیر لە پەرلەمانتاری و گوزەران بەسەر ئەو چاوپێکەوتنەدا، لەگەڵ مامۆستا رێککەوتین درێژە بەو چاوپێکەوتنە بدەین و بزانین بۆ دەستی لە پەرلەمانتاری کێشایەوە و زۆر پرسیار و دەمەتەقێی دیکەیش بکەین.

بەشی دووەم
دوای وازهێنانتان لە پەرلەمانی كوردستان گەڕانەوە سوید، بۆچی هەوڵتان نەدا لە كوردستان كارێكی دیكە بكەن؟ 
رەفیق سابیر: دوای ساڵانێكی زۆری دوورە وڵاتی بڕیارمدا بگەڕێمەوە وڵات و لە بواری روناكبیری و ئەكادیمیدا كار بكەم. ئەنجامەكەی بەو جۆرە شكایەوە كە باس كرا. هەستمكرد وڵاتەكەم هێشتا پێویستی بە كەسانی وەك ئێمەمانان نییە. وا دیارە هەر كۆمەڵگایەك، بۆ ئەوەی خۆی بەڕێوەببات، ئەو جۆرە كەسانە دەهێنێتە بەرهەم كە پێوستی پێیانە. كورد دەڵێ مەنجەڵەكە سەرقەپاخی خۆی دەدۆزێتەوە. عەرەبیش دەڵێ (ألگیور تقع علی أشكالها). من بازرگان، یان خاوەن كۆمپانیا نیم، بتوانم بە ئاسانی جۆر و پرۆژەی كارەكەم بگۆڕم، یان لە هەر شوێنێك سوود و قازانج هەبێت، لەوێ بم. لە هەر جێیەك بم بە رەنجی خۆم دەژیم. هەروا قەت بێ كار نیم، چونكە پێش هەر شتێك، خوێنەرێكی باش و شاعیر و نووسەرم. وێڕای ئەوە، ئەگەر بیركردنەوە كار بێت، وەك راسكۆلنیكۆڤ، قارەمانی رۆمانی تاوان و سزای دێستۆێڤسكی دەڵی، ئەوا كەمێكیش بیردەكەمەوە. من هۆگری كاری خۆمم، لە شار بم یان لە شاخ، لە وڵات بم یان لە دەرەوەی وڵات، كاری خۆم كردووە و دەیكەم. بۆ ئەم كارەشم، قەڵەم و كاغەز، یان كۆمپیوتەرێك و هەندێك كتێبم، وەك هاودەم، بەسن.

لە شیعرنووسین وخوێندنەوە و ئەزموونی ژیانەوە فێربووم، هەر كارێك بكەم، بەرپرسانە و بە جیدی، دەیكەم. حەسوودی بە كەس نابەم، بەڵام هەوڵدەدەم كارەكە، لە هاوكارانم، باشتر بكەم. ئەوەش دەزانم كە هەمیشە، لە هەموو جێیەك، كەسێك و رەنگە سەدان كەسی تر هەبن، لە من و تۆ باشتر و سەركەوتووانەتر، یان داهێنەرانەتر، كارەكانیان دەكەن، بەڵام هۆگربوونی كار، بایەخ و پیرۆزیی كار و داهێنان لە كاردا، وەك خەون و ئامانج، هەر دەمێننەوە. 

رەوندی كوردی و گرنگی بۆ دۆزی كورد

مەبەستمە لەبارەی رەوەندی كوردییەوە قسە بكەین، ئایا لەو بارەیەوە، هیچ هەوڵێكی رێكخراو هەیە؟
رەفیق سابیر: رەوەندی كوردی، لە سوید یان لە ئەوروپا، هێشتا لە زۆر لایەنەوە، بەردەوامی، یان بەشێكی كۆمەڵی كوردستانە. رووداوەكانی كوردستان، كێشە و ناكۆكی سیاسیی نێوان گەلی كوردستان و وڵاتانی درواسێ، دووبەرەكی و هەڕای نێوان حزب و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان، راستەوخۆ لەناویاندا رەنگ دەدەنەوە. كار لە چالاكی و پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و سیاسیی نێوانیان دەكەن. 
ئەوەی دیار و بەرچاوە، لەناو كوردی ئەوروپانشین، لە هەر بەشێكی كوردستان بێت، هەستی كوردستانیبوون و هاوچارەنووسی، بەهێزترە تا لەناو كوردستان، چونكە لێرە، كوردی هەموو بەشەكانی كوردستان، تێكەڵن و بەردەوام یەكتر دەبینن، پەیوەندی و دۆستایەتی، خێزانی، كۆمەڵایەتی و هاوكاری، لەنێوانایاندا دروستبووە. پێكەوە لە كۆمەڵەی كولتووری و كۆمەڵایەتیی كوردی كار دەكەن. لە شێوەژیان و دۆخی بەشەكودستانەكەی یەكتری و ئاگادارن. هەست و هۆشیاریی هاوزمانی، هاوكولتووری و هاوچارەنووسی لەنێوانیادا زیاتر و زیاتر دەبێت. لە كاتی ناخۆشی و رووداوە سەخت و ناخۆشەكاندا، كە بەسەر بەشێكی وڵاتدا دێت، یان لە كاتی خۆشی و شادییەكاندا، ئەم هەست و هۆشیارییە، بەشێوەی پرۆتێست و خۆپێشاندانی فراوان، كۆڕ و كۆبوونەوە، یان ئاهەنگگێران، دەردەكەون. ئەمە سەرەتایەكی گرنگە بۆ نزیكبوونەوە لە یەكتری و كۆبوونەوە لەپێناو كۆمەڵێك ئامانجی هاوبەشی كوردستانی و كاركردن بۆ ناساندنی پرسی كورد بە گەلانی ئەو وڵاتانە. 
بەڵام رەوەندی كوردی هێشتا پەرتەوازە و بەش بەشە و نەیتوانیوە، شێوە لۆبییەك پێكبهێنێت. لەناو رەهەندی كوردی، كوردی باكوور و رۆژئاوای كوردستان كۆكتر، چالاكتر و كاریگەرترن. ئەمەش رەنگدانەوەی دۆخی سیاسیی ئەو دوو وڵاتە و بەهێزبوونی دیسپلین و خۆرێكخستن و تایبەتمەندیی بزاڤی ئازادیخوازییە، لەو دوو بەشەی كوردستان. 
رەوەندی كوردی لەمێژ نییە لە ئەوروپایە. بەشی زۆری هێشتا وابەستەی بیر و سیاسەت و میزاجی هێزە سیاسیەكانی كوردستانن. لاموایە رەوەندی كوردی، زۆری ماوە خۆی بناسێت، توانای خۆی بزانێت و وەك لۆبییەك خۆی رێكبخات، بتوانێت كاریگەرییەكی سیاسی و ئابووریی هەبێت. یان بتوانێت پرسی كورد و كولتووری كوردی، بە خەڵك بناسێنێت.


هیچ هەوڵێك بۆ بازدانێكی چۆنایەتی لە شیعر و ئەدەبیاتی كوردی دەبینن؟
شیعر و ئەدەبیات و هونەر بە گشتی، وەك ژیان و كۆمەڵ، بەردەوام گۆرانكارییان بەسەردا دێن. هەر نەوەیەك، لەگەڵ خۆیدا، شیعر وئەدەب و هونەی تایبەت بە خۆی دادەهێنێت، بۆچوون و تێڕوانین و خەونی تایبەتی خۆی دەبێت. و ستایلی ژیان و ئامانجی خۆی هەیە. ئەم داهێنان و  گۆڕانكارییانە، بە گشتی، لە رەوشی مێژووی هەر نەتەوەیەكدا، بە جۆریكی سروشتی روو دەدەن، بەڵام بازدان و بازدانی چۆنایەتی، لە كۆمەڵگا و لە ئەدەبیات و كولتووردا، حاڵەتی باو نین، بەڵكو دەگمەنن. لە سەردەمی تایبەت، یان نائاسایی ژیانی سیاسی، ئابووری و كولتووریی نەتەوەیەكادا، روو دەدەن. ئەوەی باو و سروشتییە، گۆڕانكارییە ئاساییەكانن. بەم پێوەرە من هەوڵێكی دیار بۆ بازدانێكی چۆنایەتی، لە شیعر و ئەدەبیاتی كوردیدا، نابینم، بەڵام گۆڕانكاری و هەوڵی گۆڕانكاریی زیاتر هەیە، بە تایبەت لە بواری رۆماندا. ئەمەش ئەنجامێكی بەجیهانیبوونی كولتوور و گۆڕانكاری و بەرەوشاربوونی شارۆچكەكانی سلێمانی، هەولێر و دهۆكە. كە تیایاندا، ژیانی كۆمەڵایەتی و خوێندەواری، گۆڕانیان بەسەردا هاتوون. سەرەتای كولتووری شار و شارنشینی و پەیوەندیی نوێی كۆمەڵایەتیی شاری، دەركەوتوون، بەڵام لە شیعری كوردیدا، بازدان، یان گۆڕانێكی چۆنایەتی نابینم.
لە دوای راپەڕینەوە، زیاتر لە نەوەیەكی ئەدەبی و كۆمەڵێك دەنگی نوێ و جیاواز و داهێنەر دەركەوتوون. بەشێكی شاعیرانی پێش راپەڕینیش، درێژە بە داهێنانی خۆیان دەدەن، بەڵام، بە رای من، ساڵانێكە شیعری كوردی، كەوتووەتە ناو ئاژاوە و قەیرانەوە. زۆربەی شاعیران خۆیان و بابەت و شێوازی  شیعریی یەكتری دووبارە دەكەنەوە. بەمەش زمانی شیعر دەسوێت و دەشێوێندرێت. لەڕووی بابەت و تێڕوانینیی شیعرییشەوە لێكچون و لاساییكردنەوە و دووبارەكردنە بە روونی دەردەكەون. خۆلاواندنەوە، خەفەت و گریان، دەربڕینی بێئومێدی و بێزاربوون لە كۆمەڵ و ژیان، بەهۆی قەیرانی، سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و ئەخلاقییەوە، كراونەتە بابەت و سەرچاوی شیعر. لە هەمان كاتدا زۆربەی شاعیرانی لاو، لە باشووری كوردستان، بە میراتی ئەدەبیی نەتەوەكەیان ئاشنا نین. فۆلكلۆر و شیعری كلاسیك و مۆدێرنی كوردی، سەرچاوەی پڕ بایەخی رووناكبیریی شیعری و فیربوونی هونەر و تەكنیكی شیعر و شێوازەكانی وێنەی شیعری و زمانڕەوانی و ئاشنابوونی زمان و وشەی رەسەنی كوردیین. 
لە لایەكی تر، زۆربەی ئەو شاعیرە لاوانە، لە هەرێمی كوردستان، زمانێكی بیانی، یان زیاتر، نازانن. بۆیە لە ئەدەب و شیعری گەلانی ناوچەكە و جیهانیش، دابڕاون. ئەم كەمایەسییە رووناكبیری و زمانییە، زیانیان بە تەكنیك و هونەری شیعر و شێوەكانی وێنەی شیعری گەیاندوون، لە هەندێك لایەنەوە، كۆمەكیان بە شێواندنی كردووە. زمانی شیعر، بە هۆی دووبارەكردنەوە و خۆجوینەوە، بەرەو سوان چووە، رەونەق و كاریگەری و جوانییەكەی كاڵ بوونەتەوە. سەرباری ئەمانە، رەخنەی ئەدەبیی هێشتا لاوازە و كۆمەكێكی ئەوتۆی بە بڵاوكردنەوەی رۆشنبیریی شیعری و ئەدەبی و هۆشیاریی جوانناسی نەكردووە. بە جۆرێك كە خوێنەر بتوانێت تێكستی ئەدەبیی داهێنەرانە و لاواز لە یەكتری جیابكاتەوە. لە هەمان كاتدا زانكۆكان لە بزاوتی ئەدەبی و هونەریی كوردستان دابڕاون، بۆیە نەیانتوانیوە تیۆریی رەخنەی ئەدەبی و پرەنسیپی ئەكادیمی و نەریتی رەخنەی ئەدەبیی، بكەنە بەشێك لە ژیانی ئەدەبی و هونەریی كۆمەڵی كوردستان.

جیاوازییەك لەنێوان شیعری كوردستان و شیعری شاعیرانی تاراوگە دەبینن؟
رەفیق سابیر: بە رای من شیعری تاراوگە، وەك دیاردەیەك، لە شیعری ئێستای كوردیدا، بە تایبەت لە باشووری كوردستان، نەماوە، یان زۆر دەگمەنە. شیعری تاراوگە بە گشتی، بەرهەمی سەردەمێكی مێژوویی جیاوازە و ئەمڕۆ لاواز بووە. نزیكەی هەموو وڵاتانی دنیا بە تۆڕێكی بەربڵاوی زانیاری، ئابووری، تەكنیكی و میدیایی، پێكەوە گرێ دراون. رۆژانە و سات بە سات، ئەوەی لە وڵات هەر شوێنێكی دنیا روو دەدات، راستەوخۆ، دیمەن و زایەڵەكەی دەگاتە هەموو جێیەك و ناو ماڵی هەر كەسێك. هەروا سەردانی وڵات و گەڕانەوە بۆ وڵات، وەك سەردەمی پێش راپەرین ئەستەم و مەحاڵ نین، كە بە رۆژیش شاعیر خەون و زیندەخەونی پێوە ببینێت، بەڵام شاعیرێك، لە دەرەوەی وڵات دەژی، یان شاعیرێك، كە بە سەفەرێكی درێژ، ماوەیەك لە وڵات دوور دەكەوێتەوە، دەشێت سۆز و نۆستالیژیای وڵات سەری تێبكەن و شیعری تاراوگەییانە بنووسێت. لەبەرئەوە، لەم ساڵانەی دواییدا، ئەو بەرهەمە شیعرییانەی شاعیرانی دەرەوەی وڵات نووسیویانە، بەردەوامیی شیعری كوردییە لە ناوەوەی وڵات، واتا بەشێكن لەو  شیعرە، بەڵام لەبەرئەوەی شاعیرانەی لە دەرەوەی كوردستان، لە كۆمەڵ و كولتوورێكی جیاوازدا دەژین، یان هەندێكیان تێكەڵاوی كولتوور و شێوەژیانی ئەو وڵاتانە بوون، بۆیە ئاساییە، كە شیعرەكانیان، وەك كاری تایبەتی هەر شاعیرێك، رەنگدانەوەی كولتوورەی وڵاتەكەی پێوە دیار بێت، یان جۆرە جیاوازییەكی لەگەڵ شیعری ناو وڵات هەبێت.

داهاتوویەكی چۆن بۆ دۆزی كورد دەبینن، بە لەبەرچاوگرتنی ئەزموونی حوكمداریی هەرێمی كوردستان و بزووتنەوە شۆڕگێرییەكانی كورد، لە بەشەكانی دیكەی كوردستان؟
 رەفیق سابیر: دۆزی كورد، پرسی رەوای گەلێكی بندەست و وڵات دابەشكراوە. ئەم گەلە بەپێی دەستووری نەتەوەیەكگرتووەكان، مافی هەیە چارەنووسی خۆی، بە سەربەخۆبوون، یان بەو شێوەیەی دەخوازێت، دیاری بكات، بەڵام یاسا و ماف شتێكن، هێز و سیاسەت و بەرژەوەندیی وڵاتان شتێكی ترن.
گرفتی گەلی كورد، پێش هەر شتیك، لە خۆیەوە سەرچاوە دەگرێت، چونكە وەك نەتەوە هێشتا پێ نەگەیشتووە، خۆی نەناسیوە، هۆشیاریی نەتەوەیی نەگەیشتووەتە ئەو ئاستەی، وەك نەتەوە، نەك وەگ خێڵ و سێكتەی مەزهەبیی دەسەڵاتپەرست (تەریقەتی ئاینی) و بنەماڵە، بۆ ئامانج و بەرژەوەندیی خۆی و ئازادكردنی وڵاتەكەی، كار بكات. بۆیە خەڵكی تر، وەك ئامراز و مورتەزەقە، بەكاریانهێناوە.
ئەزموونی حوكمداریی هەرێمی كوردستان بە رای من لەڕووی سیاسی، ئابووری، بەڕێوەبردن و ئەخلاقییەوە، شكستی هێناوە. دوای سیی ساڵ هێشتا، نە دەستوور و نە هیچ دەزگایەكی یەكگرتووی نەتەوەیی دانەمەزرێندراوە. ژێرخانی ئابووری دروستنەكراوە. لەشكرێكی یەكگرتوو نییە، بتوانێت چەند كاتژمێرێك، داكۆكی لە خاكی هەرێم بكات. كەچی دەوڵەتێكی وەك ئیسرائیل، تەنیا هەژدە ساڵ دوای دروستبوونی توانی، لە حوزەیرانی 1967 پەلاماری سەربازیی كۆمەڵێك وڵاتی عەرەبی تێكبشكێنێت و نیوەی تری فەلەستینی (قودسی رۆژهەڵات و كەناری رۆژئاوای فەلەستین) و بە شێكی خاكی میسر، سوریا، لوبنان و ئوردونیش داگیر بكات. 
حكومەتی هەرێم لەبری ئەوەی لە هەرێمی كوردستاندا ئازادی بچەسپێنێ، تەبایی و خۆشگوزەرانی دروستبكات، هەرێمی كوردستانی كردووەتە زیندانێكی گەورە و تیایدا گەلەكەی بندەست و كۆیلە و برسی كراون. زۆرینەی زەویوزاری كوردستان، كە بە دەیان ملیار دۆلار دەقەبڵێندرێن، زەوتكراون. سامانی سەرزەوی و بنزەوی، بە تاڵان بردراون. تەنانەت، بەشێك ئەو پارەیەی لە بەغداوە، بۆ مووچەی فەرمانبەران و مافی خانەنشینان دەنێردرێت، دەستی بەسەردا دەگیرێت. لەبری ئەوەی هەرێمی كوردستانی گوایا ئازاد، ببێتە پەناگە و هیوا بۆ بەشەكانی تری كوردستان كراوەتە مۆڵگەی ئیتڵاعات و بەهەشتی كۆمپانیاكانی تورك و میتخانە و ئۆردوگایەكی گەورەی لەشكری تورك، كە بۆ دژایەتیی گەلی كورد، لە باكور و رۆژئاوای كوردستان و بۆ كۆنترۆڵكردن و تاڵانكردنی هەرێمی كوردستان، بەكاری دەهێنێت.  
بە كورتی و كرمانجی باشووری كوردستان، ساڵانێكە، بە كۆمەكی ئەمەریكا، لە داگیركەرێكی بیانی رزگار بووە، بەڵام، وەك چەندان جار وتوومە. نە كەوتووەتە ناو دەستێكی پاك و ئەمین، بەڵكو  كەوتووەتە چنگی داگیركەرێكی خۆماڵی، كە وەك غەنیمەتێكی پێنج ئەستێرەیی (دەستكەوتی شەڕ) چاوی لێ دەكات. بۆیە دەسەڵات، گەلەكەی وەك بارمەتەیەك گرتووە. كاتێكیش داوای مافی سروشتی خۆیان دەكەن، زیندانی دەكرین و ئەشكەنجە دەدرین. لەبەرئەوەی دەسەڵات، وەك هەر داگیركەرێك، لە گەلەكەی بندەستی تۆقیوە، بە چاوی دوژمن بۆی دەڕوانێت. تا دەتوانێت برسی، كۆیلە، زەلیل و بێ مافی دەكات. 
ئەمڕۆ توركیا بە قووڵایی زیاتر لە سیی كیلۆمیتر هاتووەتە ناو هەرێمی كوردستان و داگیری كردووە. بەهۆی دەستدرێژی و بۆردمانی لەشكری تورك، هەزاران كەس، ماڵ و زەوی و خاكی خۆیان، لەدەستداوە و ئاوارە بوون. سەدان كەس كوژراون و برینداركراون، بێئەوەی دەسەڵاتی هەرێم، یان حزبە سیاسییەكان و ئەردۆغانچییەكان، پرۆتێستێك بكەن، یان داوای راگرتنی ئەو پەلامار و كاولكارییە و قەرەبووی زیانلێكەوتووان بكەن، وەك ئەوەی ئەم كارەساتانە لە بەنگلادیش و سۆماڵ روو بدەن و هیچ پەیوەندییان بە سەروەریی وڵات و چارەنووس و كەرامەتی نەتەوەیی و شەخسی و شەرافەتمەندیی سیاسییەوە نەبێت. دەیان سیاسەتمەدار و رووناكبیری ئازاد و سەربەخۆ، لە مەترسیی داگیركاری توركیا هۆشدارییان داوە. تەنانەت لەناو پارتی دیموكراتی كوردستاندا، كە رێشاندەری لەشكری توركە، لە باشووری كوردستان، دەنگی نارەزایی، دەركەوتووە. بۆ نموونە بەڕێز ئەدهەم بارزانی، ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی، بێزاری خۆی لەم بارەیەوە دەربڕیوە. بۆ بیستنی قسەكانی تەماشای ئەم  لینكەی خوارەوە بكەن: 
https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=136036711322732&id=103239387935798?sfnsn=mo&d=n&vh=e

توركیا دەیەوێت سەرەتا دەست بەسەر قەندیلدا بگرێت و بیكاتە بارەگای سەرەكی تیرۆرستانی ئیسلامی و خێزانەكانیان. باری دیمۆگرافی ناوچە سنوورییەكانی نێوان باشوور و باكووری كوردستان بگۆڕێت. دواتریش، ئەگەر ئەمەریكا و وڵاتانی ناتۆ چاوپۆشی بكەن، باشووری كوردستان بە تەواوی داگیر بكات، یان وەك خۆیان دەڵێن ئەو بەشەی وڵاتەكەیان وەربگرنەوە! ئەگەر توركیا ئەمەی بۆ نەچێتەسەر، بەلای زۆرەوە بندەستكردنەوەی كورد و نەهێشتنی مافە دەستوورییەكانی كورد لە عیراق و بردنی بەشیكی نەوت و گازەكەی، دەكاتە مەرجی رێككەوتن لەگەڵ عیراق و كشانەوەی لەشكرەكەی، لە شارەكانی باشووری كوردستان. 
دەوڵەتی توركیا، لە سەردەمی كەمال ئەتاتوركەوە تا ئێستا، دژی هەر خواست و ئامانجێكی نەتەوەیی كورد وەستاوە. دوژمنایەتیی كورد كراوەتە ئایینی نەتەوەیی تورك. ئەوان چەندان جار دووپاتیان كردووەتەوە، ئەگەر تەنانەت لە ئەفریقاش، قەوارەیەكی كوردی دروست ببێت، هەوڵ دەدەن بیڕوخێنن. بە كردەوەش هەر ئەمیان كردووە و دەكەن.
بەپێی هەندێك بەڵگەنامەی دەوڵەتی سۆڤیەتی هەڵوەشاوە، ستالین ساڵی 1929  لە سەر داوای كەمال ئەتاتورك، حوكمداریی ئۆتۆنۆمیی كوردستانی سوور، كە ساڵی 1923 بە بڕیاری لینین، لە ناوچەی ناگۆرنی كاراباخ، دامەزرێندرابوو، هەڵوەشاندووەتەوە(3). كوردستانی سوور لەم شارانە پێك هاتبوو: لاچین كە پایتەخت بوو، گڵباجان، كۆباتلی، زانگەیلان، جلیلابسكی و كۆمەڵێك شارۆچەكە و گوند. هەروا ئەتاتورك، بە رێككەوتن لەگەڵ ئێران و یەكێتیی سۆڤیەت، ساڵی 1930 راپەرینەكەی ئاگڕیداخی داخی خەڵتانی خوێن كرد.(4)

بەڵام بزووتنەوەی كورد، لە بەشەكانی تری كوردستان، بە جۆرێكی ترن و لە هەر یەكەیان تایبەتمەندیی خۆی هەیە.
لە رۆژهەڵاتی كوردستان بزووتنەوەكە، سست و لاوازە. ستەم و زیندانیكردن و كوشتن و لەسێدارەدان هەر بەردەوامن. دەوڵەتی ئێران مافی نەتەوەیی و ئازادیی خەڵكی زەوت كردووە، دەرفەتی بۆ چالاكیی مەدەنی و كاری ئاشكرای سیاسی نەهێشتووەتەوە.
چل ساڵە حزبە كوردییەكانی رۆژهەڵات و سەركردەكانیان، بە ناچاری لە خەڵك و خاكی خۆیان دابڕاون. پەرتێن و ناتەبا و پێك ناكۆكن و زیاتر وەك حزبێكی ئۆردوگانشین و حزبی مەنفایان لێهاتووە، بەڵام لەو هەلومەرجە سەختەشدا، خەباتی مەدەنی، روناكبیری و ئازادیخوازیی خەڵك، لەناو شارەكان و تاراندا، هەر بەردەوامن. هەر نەوەیەك (نەسلێك) وەك چۆن نووسەر و هونەرمەند و شاعیر و رووناكبیری خۆی لی دەردەكەوێت، بە هەمان شێوەش سەركردە و رابەری خۆی لێ هەڵدەكەوێت. بەلای منەوە لایەنێكی گرنگ و بەهێزی رۆژهەڵاتی كوردستان ئەوەیە كە، بە پێچەوانەی بەشەكانی دیكەی كوردستان، وێران نەكراوە، خەڵكەكەی رانەگوێزراون. زۆربەی گوند و شارەدێ و شارۆچكەكان، وەك خۆیان ماون. زمانی كوردی هەرچەندە زمانی خوێندن و زمانی رەسمیی نییە، بەڵام گەشەی كردووە و وەك باشووری كوردستان، نەشێوێندراوە. كولتوور و نەریت و پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی پارێزراون. لە هەمان كاتدا، چەند نەسلێكی خوێندەواری شاری و رووناكبیر و داهێنەر، لە هەموو بوارەكانی كولتووری، ئەكادیمی، ئابووری، ئیداری، كۆمەڵایەتی و چالاكی مەدەنی، حەتمەن سیاسییش، پێگەیشتوون و بەشاداریی بەڕێوەبردن و پێشخستنی كۆمەڵ و بەهێزكردنی خەباتی مەدەنیی دەكەن. بزاڤی رووناكبیری، ئەدەبی و هونەری، سەرەڕای كۆسپ و سانسۆر، باش گەشەیان كردووە و بە رەسەنی ماونەتەوە. لەبەر ئەم هۆكارانە، لاموایە هوشیاریی نەتەوەیی و سیاسی و بزووتنەوەی مەدەنی و شاری، لە رۆژهەڵاتی كوردستان پەرەی گرتووە و بەرەو ئەوە دەڕوات، شارەكان ببنە سەنتەری خەباتی مەدەنی و ئازادیخوازی. بە كورتی  رۆژهەڵاتی كوردستان لە كولتووری خوێنپەروەریی شاخ و كولتووری وەحشیگەرییانەی چەتەگەری و كوشتن و شەڕی نێوخۆ، كە ژیانی سیاسی، كۆمەڵایەتی و كولتووریی گەلی باشووری كوردستانییان داڕزاندووە، دوور كەوتووەتەوە.
بەڵام هێشتا مەترسی راگوێزان و كوشتاری بە كۆمەڵ و داگیركردن هەر ماوە. بە رای من هەر كاتی ئاڵوگۆڕێكی سیاسی لە ئێران روو بدات، بە تایبەت ئەگەر دەسەڵاتی ناوەندیی لاوز بێت، مەترسیی راگوێزان و كۆمەڵكوژی، زیاتر دەبن. گریمانەی پەلامار و دەستدرێژیی توركیا، بۆ سەر رۆژهەڵاتی كوردستان، دەبێت بە گرنگ و جیدی وەربگیرێت، لە ئێستاوە ئامادەكاریی بۆ بكرێت. دەبێت لە هەر گۆڕانكاییەكدا، ئازەرەكانی ناوچەی نەغەدە و مەراغا و ... لە ئەرك و مافدا یەكسان و لە بەڕێوەبردنی ئەو ناوچانەدا بەشدار ببن. توركیا، هەر دەرفەتێكی بۆ بڕەخسێت، راستەوخۆ و بە هۆی ئیسلامییە تیرۆریستەكان و ناسیۆنالیستان و ئیسلامییە ئازەرییەكان، پەنا بۆ داگیركردن و كوشتاری بە كۆمەڵ و راگوێزان و بە تورككردنی رۆژهەڵاتی كوردستان دەدات، بە شاری مەهابادیشەوە، كە بە ناڕەوا خراونەتە سەر ئیدارەی ئازربایجان. ئەوەی توركیا بەرانبەر بە گەلی رۆژئاوا كردوویەتی و دەیەوێت لە باشووری كوردستانیش بیكات، دەتوانێت، لە دەرفەتی گونجاودا، لە رۆژهەڵاتی كوردستان، دووبارەی بكاتەوە. هەقە گەلی رۆژهەڵاتی كوردستان، لە رێی خەباتی مەدەنییەوە، داوا بكەن، ئەم ناوچانە یان بكرێنە ئوستانێكی سەربەخۆ، بۆ نموونە ئوستانی موكریان، یان بخرێنە سەر ئوستانی كوردستان، چونكە ئازەرییەكان ئەو ناوچانە بە خاكی خۆیان دەزانن و لە سەردەمی كۆماری مەهاباد و ئازەبایجان، چەندان جار، داوایان لە سۆڤێتەكان كردبوو، كە ئەو ناوچانە خاكی ئەوانە و دەبێت وەری بگرنەوە. 
ئەزموونی بەڵكان و سۆڤیەتی هەڵوەشاوە، پێشانیان دا، ئەم جۆرە كارە ئیدارییانە، دەتوانن لافاوی خوێن و دودژمنایەتیی قوڵ و درێژخایەن، دروستبكەن. پێشتر هەندێك كێشە و ناكۆكی نێوان كورد و ئازەر، برینێكی، لە پەیوەندیی نێوان ئەو دوو گەلە دراوسێیەدا، دروستكردووە، كە رەنگە توركیا، بتوانێت بیكولێنێتەوە. بۆیە زۆر گرنگە بزاڤی سیاسی، مەدەنی و رووناكبیریی كورد، لە وڵات و دەرەوەی وڵات، بە تایبەت بایەخ بە پەیوەندیی نێوان ئازەر و كورد بدەن و لەگەڵ نوێنەرانی سیاسی و ئازادیخواز و رووناكبیرانیاندا دەستپێشخەریی نزیكبوونەوە و هاریكاری و كاری هاوبەش بكەن. پلان بۆ بەڕێوەبردنی ئەو ناوچانە دابنێن، كە كورد و ئازەر پێكەوە دەژین، بۆ نموونە نەغەدە و مێندواو و ناوچەكانی تر. گەلی كورد، لەم رووەوە، دوو جۆرە ئەزموونی سیاسیی هەیە، ئەزموونی شكستخواردووی ناسیۆنالیزمی خێڵەكی باشووری كوردستان، لەگەڵ توركمان و عەرەبە رەسەنەكانی كەركوك و هەندێك ناوچەی تر، ئەزموونی سەركەوتووانەی رۆژئاوای كوردستان، لەگەڵ عەرەب و ئاشووری و ئەرمەن و گروپە نەتەوەییەكانی تری رۆژئاوای كوردستان.
  
بەڵام بزاڤی كورد لە باكووری كوردستان، لە سەختترین قۆناخی خۆی دایە. دوای سەدەیەك كوشتاری بە كۆمەڵ و هەوڵی كوشتنی زمان و كولتوور و شوناسی نەتەوەیی كورد، هێشتا شەڕی مانەوە دەكات. بیست ساڵ زیاترە، بەڕێز عەبدوڵڵا ئۆجەلان، رابەری گەلی باكووری كوردستان، لە زیندان دایە و تەنانەت بەدەگمەن رێگای سەردانی دەدرێت. 
بەو ئەندازەیەی گەلی باكووری كوردستان، پێداگریی لە شوناسی نەتەوەیی و خاك و زمان و مافی نەتەوەیی و ئازادیی رابەرەكەی دەكات، بە هەمان ئەندازە شەڕ و پەلاماری فاشیزم و دەوڵەتی ئیخوانچییە تیرۆریستەكان توندتر دەبن. ئەمڕۆ خۆناسین و بێداربوونەوەی نەتەوەیی و بڵاوبوونەوەی هۆشیاریی نەتەوەیی و سیاسی، لە هەر كاتێكی تر بەهێزترن. پرسی سیاسیی كورد و كوردبوون و داكۆكیكردن لە زمان و خاك و شوناسی نەتەوەیی و ئازادی، چوونەتە هەر ماڵەكوردێكی باكووری كوردستان. تێپەڕاندنی بەربەستی لە سەدا دە، گەیشتنی نوێنەرانی كورد بە پەرلەمان و سەركەوتنی نوێنەرانی كورد، لە زۆرینەی شار و شارۆچكەكان، نیشانەی گۆڕانكارییەكی گرنگی بزاڤی ئازادیخوازیی كوردە، لە باكووری كوردستان. 
لەژێر ئەم فشارانەی گەلی باكوور، دەوڵەتی تورك، شەڕی لەناوبردن و راگواستن و كوشتنی زمان و شوناسی نەتەوەیی كوردی، لە دەرەوەی سنووری توركیاش، لە رۆژئاوا و باشووری كوردستان، دەستپێكردووە. لە هەر كوێ كورد هەبێت و پارێزگاریی خاك و زمان و شوناسی نەتەوەیی خۆی بكات، دەكرێتە ئامانج و پەلامار دەدرێت. دوژمنایەتیی كورد و لەناوبردنی زمان و شوناسەكەی، بوونەتە ئایینی نەتەوەیی تورك.
 
ئەمڕۆ كوردستانیان و دنیا چاویان بڕیوەتە ئەزموونی رۆژئاوای كوردستان. گەلی رۆژئاوا پێكەوە، نێر و مێ، پیر و جوان، بە هەموو پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییەكانەوە، لە نەبەردییەكی بێوێنەدا، توانیان خۆیان و زێدەكەیان بپارێزن و پێش بە پەلاماری تیرۆریستان بگرن، كە دەیانەوێت، بە كۆمەكی توركیا، رۆژئاوا داگیر و گەلەكەی كۆمەڵكوژ بكەن. ئەزموونی رۆژئاوا، نەك بۆ كورد، بەڵكو بۆ هەموو ناوچەكە و بگرە جیهانیش، نموونەی نوێی پیشاندا. لە هیچ بزاڤێكی ئازدیخوازیدا، ژنان بەو ئەندازەیە نەبەردییان نەنواندووە. ئەمەش بەرهەمی بیر و فەلسەفەیەكی سیاسییە، كە ئازادی و یەكسانیی مرۆڤ، ژن و پیاو، پێكەوەژیانی یەكسانانەی گەل و كولتوور و ئایینە جیاوازەكانی، كردوونەتە ئامانج. بەمەش توانیویەتی وزەی گەل یەكبخات.
بەڵام هێشتا رۆژئاوا لە مەترسیی پەلاماری توركیا و هێرشی تیرۆریستانی ئیسلامی دەربازی نەبووە. هیوادارم ئەم ئەزموونە سەربگرێت. فەسادی و بێدادی، نەتوانن دەسەڵاتی رۆژئاوا، وەك حكومەتی هەڕێم، بنكۆڵ نەكات و نەیگۆڕێت بە داگیركارێكی خۆماڵی، چونكە هێشتا هەڕەشەی پەلامادردان و جینۆساید و گۆڕینی دیمۆگرافیای رۆژئاوای كوردستان، هەر ماون.  
تا ئێستا بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كورد بەش بەش و فرە بۆچوون و رێبازی سیاسیی جیاوازە. داهاتووی گەلی كوردستان و بزاڤە ئازادیخوازییەكەی، تا رادەیەكی زۆر، بە یەكبوونی نەتەوەیی و كۆمەكی نێودەوڵەتی و بە داهاتووی رەوشی دیموكراتی، لە وڵاتانی سەردەستی كورستانەوە، بەستراون. لە سەردەمی ئەمڕۆدا، تەنیا خەباتی یەكگرتووی مەدەنی و جەماوەریی شار، داهاتوویان هەیە. بۆیە سەخت و ئەستەمە نەتەوەیەك، چەند نەبەردانە خەبات بكات و قوربانی بدات، ناتوانێت، بە زەبری هێز و چەك، بەبێ كۆمەكی راستەوخۆی زلهێزێكی وەك ئەمەریكا، روسیا، یان چین، سەركەوتن بەدەست بهێنێت.

لە سوید بە چییەوە سەرقاڵن، غەریبی ماندووی نەكردوون؟
رەفیق سابیر: لە سوید لەگەڵ خوێندنەوە، نووسین، گوێگرتن لە مۆسیقا و تەماشاكردنی فیلم، خەریكم. لەم ساڵانەی دواییدا، سروشت، وەك هونەرێكی خۆڕسك زیاتر سەرنجی راكێشاوم. وەك بابەتیكی هونەری و سەرچاوەیەكی گرنگی جوانی، دەمجوڵێنێ، ئارامی و ئیلهامم پێدەبەخشێت. بۆیە لەگەڵ ئەویش كاتیكی خۆش و دۆستانە بەسەر دەبەم. لە سوید هەر وەرزێكی ساڵ سروشت، بە جۆرێكی كەموێنە و سەرسوڕهێنەر، بەرگ و رەنگ و بۆن و شێوازی خۆی دەگۆڕێت. تایبەتمەندانە یاری بە ریتمی زەمان و تاریكی و رووناكی دەكات. لەگەڵ ئەو گەمە و گۆڕانكاریانەدا شێوەژیان و هەست و میزاجی مرۆڤ دێنە گۆڕان. ئەمەش، بە شێوازی جۆراوجۆر، لە هونەر و ئەدەبدا، رەنگە لە شیعری منیشدا، رەنگ، دەدەنەوە.
ئەوەندەی پەویوەندی بە غەریبییشەوە هەیە، دەتوانم بڵێم لە هەر جێیەك بم، زمانەكەم وڵاتمە. بەڵام خەون و هیوای گەڕانەوە و ژیان لە زێدی خۆم، هەر دەمێنن. حەز دەكەم زۆربەی ئەم دوا ساڵانەی ژیانم لە وڵاتدا بەسەر بەرم، بەڵام ئەوەشم لەبیرە كە ژیان، لە هەر جێیەك بێت، هەر ژیانە. ژیان، وەك دیستۆێڤسكی دەڵێت، لەناو خۆمان دایە، نە لە دەرەوەی خۆمان.  

..........
١-لە نووسینیكدا لەبارەی هاوڕێم كاك جەلال سام ئاغا، بە ناوی پاك بە و بێ باك بە، كە لەگەڵ كۆمەڵە نووسینی كەسانی تردا، بەمزووانە، بە كتێبێك، بڵاو دەكرێتەوە، زیاتر باسی ئەم مەسەلەیەم كردووە. ئەم نووسینانە، 
٢-گۆڤاری هەفتەنامە، ژمارە 16 رۆژی 20ی سپتەمبەری 2008، ل 52 
3 ، 4- م محفوز رشید، لماژا غچب ستالین علی الكورد وقچی علی جمهوریتهم "كردستان الحمرا‌و"
بڕوانە پەیجی نووسەر لە فەیسبووك:
M Mahfouz Rashid: https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=2338183652926973&id=100002060830501