ئەسعەد جەباری
عیراق و میسر و ئوردن ژێر بەژێر بەنیازی چین؟
لەسەروبەندی کۆبوونەوە سێ قۆڵییەکەی (عیراق- میسر- ئوردن) لە قاهیرەی پایتەختی میسر و عەمانی پایتەختی ئوردن لەماوەی رابردوودا کۆمەڵێک راسپاردە و بڕیاری گرنگ هەبوون بۆ کارکردنی پێکەوەیی و هاوپەیمانێتی سێ قۆڵی نێوان ئەم سێ دەوڵەتە.
هەرچی بەغدای پایتەخت بوو خۆی ئامادە دەکرد کۆبوونەوەی سێیەم بهێنێتە کن خۆی، بەڵام دوو رووداوی نەخوازراوی کوتوپڕ یەکەمیان وەرگەڕانی شەمەندۆفێرێکی میسری و گیانلەدەستدانی دەیان کەس لەو رووداوەدا، هەروەها کودەتا شکستخواردووە چاوەڕواننەکراوەکەی شازادە حەمزە برای شا عەبدوڵڵا کوڕی شا حسێنی پادشای ئووردن، هەموو رێسەکانی کۆبوونەوەی سێیەمی بەغدای کردەوە بە خووری.
عیراق لە بەرنامەیدایە کە بە هاوکاری ئەو دوو وڵاتە بتوانێ رێگە خۆشبکات بۆ درووستکردنی نۆکەندێکی درێژ بە مەبەستی ئاسانکاری کەشتییە بارهەڵگرەکانی بازرگانی نێوان وڵاتانی کیشوەری ئەوروپا و کیشوەری ئاسیا، هەڵبەتە ئەم بیرۆکەیە پێویستی بە پشتیوانی و هەماهەنگی ئوردن و میسر دەبێت، چونکە ئاسان نییە لێدانی نۆکەندێکی درێژ لەنێوان ئاوی دەریای سپی و کەنداوی فارسی عەرەبی بێ بڕیاری ئەو دوو وڵاتە ئەو دوو ئاوە ببەستیت بەیەکەوە، لەبەرئەوەی ئوردن و میسر دوو پێگە و شوێنی ستراتیژی گرنگی ئابووری ناوچەکە و جیهانن بۆ تێپەڕبوونی هەر کاڵا و شمەکێکی جیهانی لەڕێی بەندەر و نۆکەندی سوێس تێدەپەڕێ لەنێوان ئەوروپا و ئاسیاوە وە بەپێچەوانەشەوە.
بیرۆکەی دروستکردنی نۆکەندی (فاو- دەریای سپی)، رێگەیەکە بۆ دواڕۆژ کە بتوانن کەنداو راستەوخۆ ببەستنەوە بە دەریای سپی، بەو شێوەیە دەتوانن هێڵێکی ئاویی نێوان ئەو دوو دەریایە ببەستنەوە بەیەکەوە رێگایەکی دوورودرێژ کورت دەکاتەوە بۆ بابەتە بازرگانییەکانی جیهانی، ئەوە جگە لەوەی کە بە هەزاران کیلۆمەتر ئاودێری و کشتوکاڵ و خزمەتکردن بە پەلەوەر و ئاژەڵ و بوارەکانی گەشتوگوزار و ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێبوون و خزمەتگوزارییەکانیتر هەموو ئەوانە دەکەونە نێوان ئەو هێڵە و ئاستی بازرگانی گەشە پێدەدات بۆ هەموو ناوچەکە، بەتایبەت بۆ لوبنان، سوریا و عیراق.
من زۆرێک لەو بابەتانەم خوێندەوە کە ئەم بیرۆکەیەی هێناوەتە گۆڕێ، سەرئەنجام بۆم دەرکەوت کە ئەوە خواستی دەوڵەتی ئێران و دەوڵەتی عیراقی شیعە و دەوڵەتی سوریای شیعە و دەوڵەتی لوبنانی شیعەیە کە سوورن لەسەر ئەوەی بەهەر نرخێک بێت ئەو پرۆژە گەورە و مەزنە جێبەجێبکرێت لەبەرئەوەی ئێران و کەنداوی فارس دەبەستێتەوە بە ئەوروپا و دەریای سپی ناوەڕاست، لە ئەسڵدا بیرۆکەکە لە قازانجی ئێرانە بەپلەی یەکەم، ئەم هەنگاوەش پێویستی بە رەزامەندی دوو دەوڵەتی گەورە هەیە و ئەوانیش بەشێوەی راستەوخۆ بێت یان ناڕاستەخۆ پشکیان دەبێت لە پرۆژەکە و هەنگاوەکانی، میسر و ئوردن ئەو دوو دەوڵەتەن عیراق بەبێ رەزامەندی و بڕیاری ئەوان ناتوانێ هیچ هەنگاوێک بنێ بۆ دروستکردنی نۆکەندی (فاو- دەریای سپی)، بۆیە دوو دیداری تایبەت و گفتوگۆی نهێنی و ئاشکرا بۆ ئەو بابەتە پێویستی بەکاتی زیاتر هەیە، شانسی عیراق وابوو کۆبوونەوەی سێیەم سازنەدراو دواخرا بۆ کاتێکی نادیار، بەڵام ئەو پرۆژەیە جێبەجێکردنی ئاسان نییە، چونکە بڕیاری نێودەوڵەتی دەوێ بۆ سێ دەوڵەتی (لوبنان، سوریا و عیراق) کە ئاوی دەریای سپی رابکێشن بۆ کەنداوی عەرەبی بەدرێژایی 1400کم کیلۆمەتر و پانی 280 بۆ 300 مەتر بەقووڵی 23مەتر، هەروەها پێویستی بە 10 بۆ 15 ساڵ کارکردنی بەردەوامە هەتا تەواوکردنی پرۆژەکە، ئەوە بێ لەوەی مەزەندە دەکرێت کە تێچووی پرۆژەی (نۆکەندی فاو- دەریای سپی) بگاتە 330 بۆ 400 ملیار دۆلار، ساڵانە چاوەڕوان دەکرێت داهاتی ئەم پرۆژەیە بگاتە پێنج ملیار دۆلار.
رووداوەکانی ئەم چەند ساڵەی دوایی و جەنگ و شەڕی دژ بە تیرۆر هەلومەرجەکان ساڵ بەساڵ دەگۆڕێ، جۆری پەیوەندی و هاوپەیمانێتیش لە چوارچێوەیەکدا نامێنێتەوە، بەرژەوەندیی هاوبەش و ناچاری بەردەم رووداوەکان هەموو دووژمنێکت هەتا سەر نییە و هەموو دۆستێکیشت تا سەر نابێت، ئەوەی دەمێنێتەوە بیرکردنەوەیە بۆ ئایندە و تێکنەشکانت و بەردەوامیت لەگەڵ رووداوەکان و نەکەوتنت، عیراقی ئێستا بە چەند قۆناغێک بووە بە ناوەندێک بۆ گرێدانی نێوان هەموو ناکۆکەکانی ناوچەکە و جیهان، هەلومەرج بهێڵێ ئەو پرۆژەیە دەبێتە دەستپێک بۆ ئاڵوگۆڕی زۆر لەم ناوچە ئاگرینەدا، هەروەها دەبێتە دەسکەوتیش بۆ مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی ئێستای عیراق ئەگەر لەم سەروبەندەدا ئەو پرۆژە خەیاڵییە بڕیاری کۆنکرێتی لێبدرێ بە دروستکردنی، بەڵام خۆم باوەڕم وایە ئاسان نییە جێبەجێکردنی ئەو پرۆژەیە، ئەگەرچی هەموو شت چاوەڕوانکراوە لە خەیاڵەوە بۆ واقیع ببێتە موعجیزەیەک، ئەی بۆ نا.
خ.غ
هەرچی بەغدای پایتەخت بوو خۆی ئامادە دەکرد کۆبوونەوەی سێیەم بهێنێتە کن خۆی، بەڵام دوو رووداوی نەخوازراوی کوتوپڕ یەکەمیان وەرگەڕانی شەمەندۆفێرێکی میسری و گیانلەدەستدانی دەیان کەس لەو رووداوەدا، هەروەها کودەتا شکستخواردووە چاوەڕواننەکراوەکەی شازادە حەمزە برای شا عەبدوڵڵا کوڕی شا حسێنی پادشای ئووردن، هەموو رێسەکانی کۆبوونەوەی سێیەمی بەغدای کردەوە بە خووری.
عیراق لە بەرنامەیدایە کە بە هاوکاری ئەو دوو وڵاتە بتوانێ رێگە خۆشبکات بۆ درووستکردنی نۆکەندێکی درێژ بە مەبەستی ئاسانکاری کەشتییە بارهەڵگرەکانی بازرگانی نێوان وڵاتانی کیشوەری ئەوروپا و کیشوەری ئاسیا، هەڵبەتە ئەم بیرۆکەیە پێویستی بە پشتیوانی و هەماهەنگی ئوردن و میسر دەبێت، چونکە ئاسان نییە لێدانی نۆکەندێکی درێژ لەنێوان ئاوی دەریای سپی و کەنداوی فارسی عەرەبی بێ بڕیاری ئەو دوو وڵاتە ئەو دوو ئاوە ببەستیت بەیەکەوە، لەبەرئەوەی ئوردن و میسر دوو پێگە و شوێنی ستراتیژی گرنگی ئابووری ناوچەکە و جیهانن بۆ تێپەڕبوونی هەر کاڵا و شمەکێکی جیهانی لەڕێی بەندەر و نۆکەندی سوێس تێدەپەڕێ لەنێوان ئەوروپا و ئاسیاوە وە بەپێچەوانەشەوە.
بیرۆکەی دروستکردنی نۆکەندی (فاو- دەریای سپی)، رێگەیەکە بۆ دواڕۆژ کە بتوانن کەنداو راستەوخۆ ببەستنەوە بە دەریای سپی، بەو شێوەیە دەتوانن هێڵێکی ئاویی نێوان ئەو دوو دەریایە ببەستنەوە بەیەکەوە رێگایەکی دوورودرێژ کورت دەکاتەوە بۆ بابەتە بازرگانییەکانی جیهانی، ئەوە جگە لەوەی کە بە هەزاران کیلۆمەتر ئاودێری و کشتوکاڵ و خزمەتکردن بە پەلەوەر و ئاژەڵ و بوارەکانی گەشتوگوزار و ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێبوون و خزمەتگوزارییەکانیتر هەموو ئەوانە دەکەونە نێوان ئەو هێڵە و ئاستی بازرگانی گەشە پێدەدات بۆ هەموو ناوچەکە، بەتایبەت بۆ لوبنان، سوریا و عیراق.
من زۆرێک لەو بابەتانەم خوێندەوە کە ئەم بیرۆکەیەی هێناوەتە گۆڕێ، سەرئەنجام بۆم دەرکەوت کە ئەوە خواستی دەوڵەتی ئێران و دەوڵەتی عیراقی شیعە و دەوڵەتی سوریای شیعە و دەوڵەتی لوبنانی شیعەیە کە سوورن لەسەر ئەوەی بەهەر نرخێک بێت ئەو پرۆژە گەورە و مەزنە جێبەجێبکرێت لەبەرئەوەی ئێران و کەنداوی فارس دەبەستێتەوە بە ئەوروپا و دەریای سپی ناوەڕاست، لە ئەسڵدا بیرۆکەکە لە قازانجی ئێرانە بەپلەی یەکەم، ئەم هەنگاوەش پێویستی بە رەزامەندی دوو دەوڵەتی گەورە هەیە و ئەوانیش بەشێوەی راستەوخۆ بێت یان ناڕاستەخۆ پشکیان دەبێت لە پرۆژەکە و هەنگاوەکانی، میسر و ئوردن ئەو دوو دەوڵەتەن عیراق بەبێ رەزامەندی و بڕیاری ئەوان ناتوانێ هیچ هەنگاوێک بنێ بۆ دروستکردنی نۆکەندی (فاو- دەریای سپی)، بۆیە دوو دیداری تایبەت و گفتوگۆی نهێنی و ئاشکرا بۆ ئەو بابەتە پێویستی بەکاتی زیاتر هەیە، شانسی عیراق وابوو کۆبوونەوەی سێیەم سازنەدراو دواخرا بۆ کاتێکی نادیار، بەڵام ئەو پرۆژەیە جێبەجێکردنی ئاسان نییە، چونکە بڕیاری نێودەوڵەتی دەوێ بۆ سێ دەوڵەتی (لوبنان، سوریا و عیراق) کە ئاوی دەریای سپی رابکێشن بۆ کەنداوی عەرەبی بەدرێژایی 1400کم کیلۆمەتر و پانی 280 بۆ 300 مەتر بەقووڵی 23مەتر، هەروەها پێویستی بە 10 بۆ 15 ساڵ کارکردنی بەردەوامە هەتا تەواوکردنی پرۆژەکە، ئەوە بێ لەوەی مەزەندە دەکرێت کە تێچووی پرۆژەی (نۆکەندی فاو- دەریای سپی) بگاتە 330 بۆ 400 ملیار دۆلار، ساڵانە چاوەڕوان دەکرێت داهاتی ئەم پرۆژەیە بگاتە پێنج ملیار دۆلار.
رووداوەکانی ئەم چەند ساڵەی دوایی و جەنگ و شەڕی دژ بە تیرۆر هەلومەرجەکان ساڵ بەساڵ دەگۆڕێ، جۆری پەیوەندی و هاوپەیمانێتیش لە چوارچێوەیەکدا نامێنێتەوە، بەرژەوەندیی هاوبەش و ناچاری بەردەم رووداوەکان هەموو دووژمنێکت هەتا سەر نییە و هەموو دۆستێکیشت تا سەر نابێت، ئەوەی دەمێنێتەوە بیرکردنەوەیە بۆ ئایندە و تێکنەشکانت و بەردەوامیت لەگەڵ رووداوەکان و نەکەوتنت، عیراقی ئێستا بە چەند قۆناغێک بووە بە ناوەندێک بۆ گرێدانی نێوان هەموو ناکۆکەکانی ناوچەکە و جیهان، هەلومەرج بهێڵێ ئەو پرۆژەیە دەبێتە دەستپێک بۆ ئاڵوگۆڕی زۆر لەم ناوچە ئاگرینەدا، هەروەها دەبێتە دەسکەوتیش بۆ مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی ئێستای عیراق ئەگەر لەم سەروبەندەدا ئەو پرۆژە خەیاڵییە بڕیاری کۆنکرێتی لێبدرێ بە دروستکردنی، بەڵام خۆم باوەڕم وایە ئاسان نییە جێبەجێکردنی ئەو پرۆژەیە، ئەگەرچی هەموو شت چاوەڕوانکراوە لە خەیاڵەوە بۆ واقیع ببێتە موعجیزەیەک، ئەی بۆ نا.
خ.غ
وتارەکانی تری نووسەر
