گۆران قادر
هاوڵاتیبوون خاڵی هاوبەش و بەستەری نێوان دەوڵەت و مقاوەمەت
بابەتێكی شیكاری بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان (مقاوەمەت- دەوڵەت- هاوڵاتی)
ئایا مقاوەمەت و دەوڵەت دژ بەیەکن؟ یان دەکرێت
تەواوکاری یەکدی بن؟ سروشتی پەیوەندی نێوان مقاوەمەت و دەوڵەت چیە؟ سێکوچکەی سوڕی ژیانی سیاسی تەندروست (مقاوەمەت- دەوڵەت- هاوڵاتی)
بەشێوەیەکی گشتی، مقاوەمەت بەڕووی داگیرکەری
دەرەکیدایە، بەڵام لە زۆر کاتیشدا مقاوەمەت بەر هێزگەلێکی ناوخۆیی هاوکاری خۆی دەکەوێت، ئەو کات دەگۆڕێت بۆ مقاوەمەت و شۆڕش پێکەوە.
شۆڕشیش بەشێوەیەکی گشتی رووبەڕووی دەسەڵاتێکی ناوخۆیی ستەمکار دەبێتەوە، بەڵام کاتی واش هەیە کە سەرەڕای دەسەڵاتە ستەمکارە ناوخۆییەکە، بەرهەڵستی هێزگەلێکی دەرەکی دوژمنکار بۆ خۆی و پشتیوان بۆ دەسەڵاتە ناوخۆییە ستەمکارەکەش دەکات، بەمەش دەگۆڕێت بۆ شۆڕشی مقاوەمەت.
بە رەچاوگرتنی رووداوە مێژووییەکان وەك تاقیکردنەوەی واقیعی، بەڵام بە شێوازی جۆراوجۆر، کە تیایدا فۆرمی جیاواز دەرکەوتووە بۆ شێوازی پەیوەندی لەنێوان (مقاوەمەت یان شۆڕش) لەگەڵ دەوڵەتدا، لێرەدا بەکورتی باس لە هەندێکیان دەکەین:
شێوازی یەکەم، مقاوەمەت بەبێ دەوڵەت: ئەمەش دەبینرێت لە دەرکەوتنی هەوڵە شۆڕشگێڕییەکانی پێش سەرکەوتنی جوڵانەوەکانی رزگاریی نیشتمانی، وەك شۆڕشی جەزائیر و شۆڕشی فەلەستین– پێش دروستبوونی دەسەڵاتی فەلەستینی– و سەرجەم شۆڕشەکانی جیهان کە سەریانهەڵداوە لە نەبوونی دەوڵەتدا، واتە دەسەڵات لەو کاتەدا بەدەست داگیرکەری بێگانە و پاشکۆ ناوخۆییەکانییەوە بووە. بۆیە لێرەدا پاش بەدەستهێنانی سەرکەوتن (مقاوەمەت یان شۆڕش) دەگۆڕێت بۆ دەوڵەت.
شێوازی دووەم، دەوڵەت بەبێ مقاوەمەت: ئەم حاڵەتە پاش سەرکەوتنی شۆڕش و زاڵبوونی هەژمونی پەیدابوونی دۆخێك کە واقیعیەتی سیاسی بەبێ رۆحی شۆڕشگێڕانە سەپاندوویەتی، کە ئەمەش سەردەکێشێت بۆ زنجیرەیەك لە سازشی سیاسی لە دەوڵەتە تازە دروستبووەکەوە بە بیانووی پێکەوەژیان و هەڵکردن لەگەڵ سیستمی نێودەوڵەتی لە دەرەوە و دابینکردنی ئارامیی سیاسی لە ناوخۆدا، کە ئەمەش دەبێتە هۆکاری سەرکوتکردنی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی کە هەوێنی رۆحی شۆڕشە، بەم جۆرە کۆتایی دۆخەکە دەگاتە جەنگی پاکتاوکردن (تصفیە) لەنێوان هەڤاڵانی دوێنێی خەبات لەگەڵ دەوڵەت یان شۆڕش.
شێوازی سێیەم، نە مقاوەمەت و نە شۆڕش: ئەم شێوازە کاتێك دێتە ئاراوە کە هەرچی دەستکەوتی خەبات و شۆڕشە لەبار دەچێت و نامێنێت دوای قۆرخکردنی مقاوەمەت لەلایەن دەوڵەتەوە، بە واتای هیچ نامێنێتەوە لە شۆڕش جگە لە چەند حزبێکی بەناو ئۆپۆزیسیۆنی (تەقلیدی) لاواز لە بەرانبەر دەوڵەتێکی ئەمنی و پۆلیسی و حزبی فەرمانڕەوا و دەسەڵاتدار لەو دەوڵەتەدا و لە کۆتاییدا مقاوەمەت دەگۆڕێت بۆ شۆڕش بەسەر شۆڕشدا یان دروستبوونی دەوڵەتێك لەناو دەوڵەتدا، بەم جۆرەش خودی دەوڵەت دەبێت بە دەوڵەتێکی خاوەن زەبروزەنگ بەڕووی نەیارە سیاسییەکانیدا لە ناوخۆدا و بۆ راگرتنی هاوسەنگی خۆی دەوڵەت ناچار دەبێت دۆخی شێواوی ناوخۆ قەرەبوو بکاتەوە لە رێگەی سازشکردن و پەیمان و رێکكەوتنە دەرەکییەکانیدا. بەم شێوەیەش دەوڵەت لەبەریەك هەڵدەوەشێت و دەبێت بە چەند گروپێکی فشار و چەند دەستەیەکی سیاسی و چەندین بەرژەوەندیی بەیەکداچوو و دژ بەیەك، پاشان دەچێتە دۆخی پشێوی (فەوزا)وە، چونکە نیشتمان کە شۆڕش رۆح و گیانیەتی لەدەستیداوە و نەیماوە و جەستەشی لەناوچووە بە لەیەکترازانی دەوڵەتەکە.
شێوازی چوارەم، مقاوەمەت و دەوڵەت: ئەم دۆخە دێتە ئاراوە لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی نیشتمانیی سەربەخۆدا، هاوشێوەی سەربەخۆبوون و دامەزراندنی وەها دەوڵەتێك لە ڤێتنام دوای چەند جەنگێکی درێژخایەن دژ بە داگیرکەرانی بۆ ڕزگاریی نیشتمانی، شۆڕشێك بەرەنگاری و مقاوەمەت دەکات و دەوڵەتێکیش دانووستاندن دەکات. نموونە و تاقیکردنەوەی دیکە زۆرن بۆ شۆڕش و دەوڵەت، لە چین، هیند و کوبا و شوێنانی تریش، ئەم نموونانەش داڕێژە و بۆتەی جیاوازیان لێدەرکەوتووە کە مۆلەق بوون لەنێوان پارادۆکسی کێبڕکێ و بەریەککەوتن و دۆخێکی راگوزەر لەنێوان هەڵوەشاندنەوە و نەهێشتنی یەکێکیان بۆ ئەوی دی یان ئاوێتەبوون بەیەکدی جا خۆویستانە بووبێت یان بەناچاری.
شێوازی پێنجەم، تەواوکاری لەنێوان شۆڕش و دەوڵەت: لێرەدا جیاوازی نییە لەنێوان هەردوو ئەرکەکەدا کە دەستکەوتەکانی رزگارکردن و پرۆسەی هەستانەوە و گۆڕانکاری و گەشەپێدان کۆدەکرێنەوە و پێکەوە گرێ دەدرێن، بەپێی رێسای سووربوون لەسەر بنەمایەکی لەپێشتر لە شۆڕش و دەوڵەت کە ئەویش (نیشتمان)ە و ئامانجێكی داهاتووی شۆڕش و دەوڵەت کە ئەویش (یەکێتیی نیشتمانی و یەکێتیی کۆمەڵگە)یە.
*ماستەر لە زانستە سیاسییەكان
ئایا مقاوەمەت و دەوڵەت دژ بەیەکن؟ یان دەکرێت
تەواوکاری یەکدی بن؟ سروشتی پەیوەندی نێوان مقاوەمەت و دەوڵەت چیە؟ سێکوچکەی سوڕی ژیانی سیاسی تەندروست (مقاوەمەت- دەوڵەت- هاوڵاتی)
بەشێوەیەکی گشتی، مقاوەمەت بەڕووی داگیرکەری
دەرەکیدایە، بەڵام لە زۆر کاتیشدا مقاوەمەت بەر هێزگەلێکی ناوخۆیی هاوکاری خۆی دەکەوێت، ئەو کات دەگۆڕێت بۆ مقاوەمەت و شۆڕش پێکەوە.
شۆڕشیش بەشێوەیەکی گشتی رووبەڕووی دەسەڵاتێکی ناوخۆیی ستەمکار دەبێتەوە، بەڵام کاتی واش هەیە کە سەرەڕای دەسەڵاتە ستەمکارە ناوخۆییەکە، بەرهەڵستی هێزگەلێکی دەرەکی دوژمنکار بۆ خۆی و پشتیوان بۆ دەسەڵاتە ناوخۆییە ستەمکارەکەش دەکات، بەمەش دەگۆڕێت بۆ شۆڕشی مقاوەمەت.
بە رەچاوگرتنی رووداوە مێژووییەکان وەك تاقیکردنەوەی واقیعی، بەڵام بە شێوازی جۆراوجۆر، کە تیایدا فۆرمی جیاواز دەرکەوتووە بۆ شێوازی پەیوەندی لەنێوان (مقاوەمەت یان شۆڕش) لەگەڵ دەوڵەتدا، لێرەدا بەکورتی باس لە هەندێکیان دەکەین:
شێوازی یەکەم، مقاوەمەت بەبێ دەوڵەت: ئەمەش دەبینرێت لە دەرکەوتنی هەوڵە شۆڕشگێڕییەکانی پێش سەرکەوتنی جوڵانەوەکانی رزگاریی نیشتمانی، وەك شۆڕشی جەزائیر و شۆڕشی فەلەستین– پێش دروستبوونی دەسەڵاتی فەلەستینی– و سەرجەم شۆڕشەکانی جیهان کە سەریانهەڵداوە لە نەبوونی دەوڵەتدا، واتە دەسەڵات لەو کاتەدا بەدەست داگیرکەری بێگانە و پاشکۆ ناوخۆییەکانییەوە بووە. بۆیە لێرەدا پاش بەدەستهێنانی سەرکەوتن (مقاوەمەت یان شۆڕش) دەگۆڕێت بۆ دەوڵەت.
شێوازی دووەم، دەوڵەت بەبێ مقاوەمەت: ئەم حاڵەتە پاش سەرکەوتنی شۆڕش و زاڵبوونی هەژمونی پەیدابوونی دۆخێك کە واقیعیەتی سیاسی بەبێ رۆحی شۆڕشگێڕانە سەپاندوویەتی، کە ئەمەش سەردەکێشێت بۆ زنجیرەیەك لە سازشی سیاسی لە دەوڵەتە تازە دروستبووەکەوە بە بیانووی پێکەوەژیان و هەڵکردن لەگەڵ سیستمی نێودەوڵەتی لە دەرەوە و دابینکردنی ئارامیی سیاسی لە ناوخۆدا، کە ئەمەش دەبێتە هۆکاری سەرکوتکردنی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی کە هەوێنی رۆحی شۆڕشە، بەم جۆرە کۆتایی دۆخەکە دەگاتە جەنگی پاکتاوکردن (تصفیە) لەنێوان هەڤاڵانی دوێنێی خەبات لەگەڵ دەوڵەت یان شۆڕش.
شێوازی سێیەم، نە مقاوەمەت و نە شۆڕش: ئەم شێوازە کاتێك دێتە ئاراوە کە هەرچی دەستکەوتی خەبات و شۆڕشە لەبار دەچێت و نامێنێت دوای قۆرخکردنی مقاوەمەت لەلایەن دەوڵەتەوە، بە واتای هیچ نامێنێتەوە لە شۆڕش جگە لە چەند حزبێکی بەناو ئۆپۆزیسیۆنی (تەقلیدی) لاواز لە بەرانبەر دەوڵەتێکی ئەمنی و پۆلیسی و حزبی فەرمانڕەوا و دەسەڵاتدار لەو دەوڵەتەدا و لە کۆتاییدا مقاوەمەت دەگۆڕێت بۆ شۆڕش بەسەر شۆڕشدا یان دروستبوونی دەوڵەتێك لەناو دەوڵەتدا، بەم جۆرەش خودی دەوڵەت دەبێت بە دەوڵەتێکی خاوەن زەبروزەنگ بەڕووی نەیارە سیاسییەکانیدا لە ناوخۆدا و بۆ راگرتنی هاوسەنگی خۆی دەوڵەت ناچار دەبێت دۆخی شێواوی ناوخۆ قەرەبوو بکاتەوە لە رێگەی سازشکردن و پەیمان و رێکكەوتنە دەرەکییەکانیدا. بەم شێوەیەش دەوڵەت لەبەریەك هەڵدەوەشێت و دەبێت بە چەند گروپێکی فشار و چەند دەستەیەکی سیاسی و چەندین بەرژەوەندیی بەیەکداچوو و دژ بەیەك، پاشان دەچێتە دۆخی پشێوی (فەوزا)وە، چونکە نیشتمان کە شۆڕش رۆح و گیانیەتی لەدەستیداوە و نەیماوە و جەستەشی لەناوچووە بە لەیەکترازانی دەوڵەتەکە.
شێوازی چوارەم، مقاوەمەت و دەوڵەت: ئەم دۆخە دێتە ئاراوە لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی نیشتمانیی سەربەخۆدا، هاوشێوەی سەربەخۆبوون و دامەزراندنی وەها دەوڵەتێك لە ڤێتنام دوای چەند جەنگێکی درێژخایەن دژ بە داگیرکەرانی بۆ ڕزگاریی نیشتمانی، شۆڕشێك بەرەنگاری و مقاوەمەت دەکات و دەوڵەتێکیش دانووستاندن دەکات. نموونە و تاقیکردنەوەی دیکە زۆرن بۆ شۆڕش و دەوڵەت، لە چین، هیند و کوبا و شوێنانی تریش، ئەم نموونانەش داڕێژە و بۆتەی جیاوازیان لێدەرکەوتووە کە مۆلەق بوون لەنێوان پارادۆکسی کێبڕکێ و بەریەککەوتن و دۆخێکی راگوزەر لەنێوان هەڵوەشاندنەوە و نەهێشتنی یەکێکیان بۆ ئەوی دی یان ئاوێتەبوون بەیەکدی جا خۆویستانە بووبێت یان بەناچاری.
شێوازی پێنجەم، تەواوکاری لەنێوان شۆڕش و دەوڵەت: لێرەدا جیاوازی نییە لەنێوان هەردوو ئەرکەکەدا کە دەستکەوتەکانی رزگارکردن و پرۆسەی هەستانەوە و گۆڕانکاری و گەشەپێدان کۆدەکرێنەوە و پێکەوە گرێ دەدرێن، بەپێی رێسای سووربوون لەسەر بنەمایەکی لەپێشتر لە شۆڕش و دەوڵەت کە ئەویش (نیشتمان)ە و ئامانجێكی داهاتووی شۆڕش و دەوڵەت کە ئەویش (یەکێتیی نیشتمانی و یەکێتیی کۆمەڵگە)یە.
*ماستەر لە زانستە سیاسییەكان
