لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا لەگەڵ تۆڕی بی بی سی فارسی، قەیس خەزعەلی سەرۆکی عەسائیب ئەهل رایگەیاند، "گفتوگۆ هەیە (لەنێو چوارچێوەی هاوئاهەنگی) یان هەمووان رێگەی بایکۆتکردنی پرۆسەی سیاسی یاخود ئۆپۆزیسیۆن هەڵبژێرن، زۆربەی هێزە سیاسییەکان لەگەڵ بایکۆتکردنی پرۆسەی سیاسین". هەروەها گوتی "ناڵێم دۆخەکە بەئاسانی تێدەپەڕێت، ناتوانم گەرەنتی بدەم کە بەریەککەوتن و گرژی دروست نەبێت، بەڕوونی دەڵێم حکومەتی داهاتوو ناتوانێت سەرکەوتووبێت لە کارەکانیدا، ناتوانێت خزمەتگوزاریی پێشکێش بکات، یاخود هەلی کار بڕەخسێنێت".

 

لە بەرامبەردا رەوتی سەدر سوورتر دەبێت لە پێکهێنانی حکومەتی زۆرینە لەگەڵ هاوبەشەکانی لە هاوپەیمانیی سێقۆڵیدا، موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر رەتیدەکاتەوە سازش بکات، بە بەرکەوتەی هەڵبژاردنی دەزانێت، لەنێو پشتیوانی هاوپەیمانیی سێقۆڵی یاخود پێی دەگوترێت هاوپەیمانیی رزگارکردنی نیشتمان 162 پەرلەمانتار لە خۆدەگرێت و ئەگەری هەیە بەم نزیکانە کەسانی دیکەش بچنە پاڵیەوە.  

 

هاوپەیمانیی بەهێزەکان  

 

روونە هاوپەیمانیی سێقۆڵی، کە پێی دەگوترێت هاوپەیمانیی رزگارکردنی نیشتمان، دروستبووە لە لێکتێگەیشتن و رێککەوتنی سێ هێز، کە خۆیان بە بەهێزترین دەزانن، ئەمڕۆ بوونیان لە گۆڕەپانی سیاسی هەرسێ پێکهاتەکەدا هەیە، خاوەن تایبەتمەندیی بڕیاری ناوەندین لەگەڵ ئەوەی براوەی هەڵبژاردنن و کورسییەکانیان لە سەرووی هێزەکانی دیکەوە پێش کۆتاییهاتنی ئەم هەڵبژاردنە ماراتۆنییە خۆیان بە بەهێزترین دەزانی. 

 

هاوپەیمانیی سێقۆڵی، موقتەدا سەدر سەرۆکایەتی دەکات، خاوەن پرۆژەی حکومەتی زۆرینەی نیشتمانی و شکاندنی کۆتوبەندی سازانی سیاسییە، کە لە 2006وە حکومەتەکانی لێ بەرهەم دەهات.

 

هێزەکەی سەدر لە قەبارەی فراکسیۆنەکەیەوە سەرچاوەی گرتووە، 74 پەرلەمانتارن لەگەڵ هاوبەشەکانی لە هاوپەیمانیی سێقۆڵی لەگەڵ هێشتنەوەی دەرگە بەکراوەیی لەبەردەم هەندێک هێزی دیکەی شیعە بۆ ئەوەی بێنە پاڵیانەوە زۆرینەیەکی مسۆگەر فەراهەم بکەن، بەڵام تائێستا چوارچێوەی هاوئاهەنگی پابەندن بەیەکەوە و هیچ سەرکردەیەکی تەقلیدی شیعە پەیوەندییان بە سەدر نەکردووە و تا ئەو چرکە ساتەش هەوڵەکانی ئەنجامی نەبووە. 

 

پارتی دیموکراتی کوردستان خاوەن فراکسیۆنێکی بەهێزە بە 31 پەرلەمانتار، لەگەڵ رۆڵی حیزب و سەرۆکەکەی مەسعود بارزانی لە یەکخستنی لایەنە سوننەکان، بۆ هاوپەیمانیکردن و دووبارە یەکخستنەوەی ماڵی سوننەکان و یەکڕیزییان. پارتی دیموکراتی کوردستان بوونێکی کاریگەری هەیە لە گۆڕەپانی سیاسی، ئەم جارەشە بەهێزترە. کاریگەرییەکانی زیاتر و کاراتر دەبێت کاتێک پۆستی سەرۆککۆمار و جێگری سەرۆکوەزیران و وەزارەتی خزمەتگوزاریی و یەکێکی سیادی بەدەست بهێنێت، لەگەڵ پارێزگاریکردن لە پۆستی جێگری سەرۆکی پەرلەمان لەپاڵ سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان و حکومەت. کاریگەرییە سیاسییەکەی هاوتایە لەگەڵ کاریگەرییەکانی رەوتی سەدر لە گۆڕەپانی سیاسی کە لە ئەویش سەرکەوتووترە بەهۆی کەڵەکەبوونی ئەزموونی حکوم و سیاسەت.

 

سەرۆکی هاوپەیمانیی تەقەدووم پێش هەڵبژاردن فراکسیۆنێکی بەهێزی دروستکرد و سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەستهێنا بە بەدەستهێنانی 37 کورسی لە پێکهاتەی سوننەدا، ئەمە یەکەمین جارە زیاتر لە نیوەی پەرلەمانتارانی سوننە لە یەک فراکسیۆن کۆببنەوە، بەڵکو هێزەکەی زیاتر بوو بە هاوپەیمانیکردن لەگەڵ خەمیس خەنجەر، سەرۆکی هاوپەیمانیی عەزم و بۆ دووەمین جار سەرکەوتوو دەبێت لە بردنەوەی پۆستی سەرۆکی پەرلەمان، دەبێتە یەکەم سیاسی لە دوای 2003 دوو خول پۆستی سەرۆکی پەرلەمان بەدەستبهێنێت.  

 

هاوپەیمانیی سێقۆڵی دەبێتە کرۆکی پێکهێنانی حکومەتی داهاتوو، هەندێک لە چاودێران پێیانوایە، دەبێتە حکومەتی بەهێزەکان، دەتوانێت چاکسازیی ئەنجام بدات کە شەقامی عێراقی داوای دەکات، هەروەها ناتوانێت خۆی دەرباز بکات لەو بەرپرسیارێتییەش، چونکە لە بەردەم رووبەڕبوونەوەییەکی راستەقینەی شەقامن، هەر شکستێکیش بەشێوەیەکی راستەوخۆ لەسەر ئەوان هەژمار دەکرێت، نەک لایەنی دیکە. 

 

ئەم کوتلەیە دەتوانن پرۆژەیاسا پێویستەکان تێپەڕێنێت و بڕیاری چارەنووسساز بدەن، بۆ دیاریکردنی رێچکەی حکومی ساڵانی داهاتوو. هەندێک لە چاودێران پێیانوایە ئەو حکومەتە رووبەڕووی کێشەی گەورە دەبێتەوە، رێگەکەی بە گوڵ و گوڵزار نەڕازاوەتەوە، بەشداری نەکردنی هێزی سیاسی کاریگەریی بەسەر شەقام و گۆڕەپانی سیاسی و بوونی ئۆپۆزیسیۆنێکی بەهێز وادەکات تەمەنی ئەم حکومەتە کورت بێت.

 

دیالۆگی نابیستەکان 

 

سەرۆکی هاوپەیمانیی فەتح لە سەردانەکانی بۆ نەجەف و هەولێر، هەوڵیدا بگاتە لێکتێگەیشتن لەگەڵ هەریەک لە رەوتی سەدر و پارتی دیموکراتی کوردستان. عامری لە حەنانە رۆژی 15ی کانوونی دووەم بە تەنیا چاوی بە سەدر کەوت. عامری زۆر هەوڵیدا سەدر رازی بکات حکومەتی سازان پێکبهێنرێت، هەمووان بەشداربن، بەڵام سەدر رەتیکردەوە هەموو هێزەکانی نێو چوارچێوەی هاوئاهەنگی بەشداری بکەن، بەوپێیەی لەگەڵ پرۆژەی پێکهێنانی زۆرینەی نیشتمانی یەکتربڕە. سەرچاوەیەکی ئاگادار ئاشکرایکرد، رێبەری رەوتی سەدر داوای لە عامری کرد بە هاوپەیمانیی فەتح بەشداری لە حکومەت بکات و لە بەرامبەردا چوار پۆستی وەزاریی پێدەدرێت لەگەڵ ئەوەی سەدر مافی دیاریکردنی سەرۆکوەزیرانی هەبێت، بەبێ ئەوەی فەتح مافی ڤیتۆی لەسەری هەبێت، بەڵام عامری ئەم ئۆفەرەی رەتکردووەتەوە. چاودێران پێیانوایە کوتلە سیاسییەکانی نێو چوارچێوەی هاوئاهەنگی ترسیان هەیە سەدر سوود لە زۆری ژمارە و باڵادەستیی بەسەر دۆخی سیاسی وەربگرێت بۆ لاوازکردنی نەیارە سیاسییەکانی، لە رێگەی ئەوەی دەرفەتیان پێنەدات جارێکی دیکە ریزەکانی خۆیان رێکبخەنەوە. 

 

عامری سەردانی هەولێری کرد و چاویکەوت بە سەرۆکی هەرێمی کوردستان و سەرۆکوەزیران و سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان وەک هەوڵێک بۆ رازیکردنیان بەوەی سازان باشترین بژارە بێت بۆ عێراق و پەیوەندییەکانی کورد و شیعە. عامری ئەوەی خستەڕوو قسەکردنی ئێستای کورد لەسەر زۆرینە و چوونە پاڵ بەشێک لە شیعە، لە دوورمەودا لە بەرژەوەندیی کورد نابێت. ناکۆکیی شیعە نامێنێت، ئەوکات شیعە دەبنە زۆرینە و گلەیی نەکەن کاتێک پۆستەکان قۆرخ کران، یاخود بڕیارەکان پەسندکران. عامری گەڕایەوە بەغدا بەبێ ئەوەی لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان بگاتە رێککەوتن. 

 

یەکێتی و پارتی ململانێ دەکەن 

 

هەردوو پارتە کوردییەکە پارتی و یەکێتی، رێککەوتن لەسەر پێکهێنانی لیژنەیەکی هاوبەش بۆ سەردانیکردنی بەغدا، سەرچاوەیەکی ئاگادار راگەیاند، لیژنەکە چوارجار کۆبووەوە و بەڵگەنامەیەکیان گەڵاڵە کرد، هەردوولا لەسەری رێککەوتن، بۆ ئەوەی بخرێتە بەردەم هێزە سیاسییەکان لە بەغدا. لیژنە هاوبەشەکە رۆژی 7ی کانوونی دووەم سەردانی بەغدای دەستپێکرد، یەکەم سەردانیان بۆ دەستەی سیاسیی رەوتی سەدر بوو. سەرچاوەیەک لە یەکێتی ئاماژەی بەوەکرد، حیزبەکە تووشی سەرسوڕمان بوو بەوەی پارتی و رەوتی سەدر لەسەر وەرقەیەک رێککەتوون، ئەوانیش ئاگاداری وردەکارییەکانی نەبوون تەنیا لە دوایین کاژێرەکان نەبێت. سەردانی شاندە هاوبەشە بۆ لای هێزە سیاسییەکان کورت کرایەوە لە دیداری پرۆتۆکۆڵی ناهاوتا، کە ئەنجامێکی ئەوتۆی لێنەکەوتەوە. 

 

پارتی دیموکرات تاکلایەنە هاوپەیمانی لەگەڵ رەوتی سەدر کرد و یەکێتی لە دەرەوە ئەو هاوپەیمانییە ماوەتەوە، ئەمەش بابەتی پۆستی سەرۆککۆماریی کردووەتە بابەتێکی ناکۆکیی قووڵی نێوانیان. بەپێی نەریتی سیاسی لە 2006وە، هاوسەنگیی هێزە سیاسییەکان لە هەرێمی کوردستان بەم شێوەیە بووە، ئەو پۆستە لای یەکێتی بووە لەبەرامبەر ئەمە پۆستی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بۆ پارتی. دۆخەکە ئاڵۆزتر بوو، کاتێک پارتی هۆشیاری زێباری سەرکردەی حیزبەکەی بۆ ئەو پۆستە بەربژێر کرد. 

 

چاودێران پێیانوایە بەربژێرکردنی زێباری بۆ ئەو پۆستە بەڵگەی روونە لەسەر ئەوەی پارتی بە جدی دەیەوێت پۆستی سەرۆکایەتیی کۆمار وەربگرێت. ئەو پۆستە چووەتە پلانی ئەو پارتە سیاسییە بۆ باڵادەستی بەسەر دۆخی سیاسی لە هەرێمی کوردستان و عێراق لە ئایندەدا. 

 

چاودێران پێیانوایە، مانەوەی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لە دەرەوەی هاوپەیمانی و بەدەستنەهێنانەوەی ئەو پۆستە سیادییە، ئەوا دۆخی سیاسی ئاڵۆزتر دەکات، یەکێتی دەسەڵاتدارە بەسەر پارێزگای سلێمانی، هەڵەبجە و ناوچەی سەختی گەرمیان، لەگەڵ ئەوەش خاوەن هەژموونێکی سیاسیی گەورەیە لە کەرکووک و هێزە جەنگەوارەکانی کۆنترۆڵی هێڵی تەماسی داعشیان بەدەستە لە سنووری ئێران لە دیالە تا چیای حەمرین. 

 

رۆڵی نەرمی ئەمریکا و ئێران 

 

پێچەوانەی نەریتی پێکهێنانی حکومەتەکانی رابردوو، وادەبینرێت رۆڵی ئێران لە گۆڕەپانەکەدا ئامادە نییە، هەروەها ئەمریکاش، تەنانەت بەشێوەیەکی شاراوەش هیچ هەوڵێک نییە. هیچ ئاماژەیەک لەبارەی ئامادەبوونیان لە پشتەوەی رووداوەکانیش نییە، هەروەک پێشتر هەیان بووە لایەنی کەم وەک ئەوەی لە ساڵی 2018دا. رۆڵی ئێران و ئەمریکا کورتبووەتەوە لە چاودێری و بەدواداچوونی دۆخەکە، بەبێ دەستوەردانی راستەوخۆ. 

 

سەرۆکی عەسائیب ئەهلی حەق لەو چاوپێکەوتنە تەلەڤزیۆنییەدا ئاماژەی بە رۆڵی نوێی ئێران کرد، بەوەی " ئیدارەی دامەزراوەی پەیوەندیدار لە کۆماری ئیسلامی، کە مامەڵە لەگەڵ دۆسیەی عێراقی دەکات، لە دوای شەهیدکردنی حاجی قاسم سولەیمانی گۆڕانکارییەکی گەورەی بەسەرداهاتووە". هەروەها باسی ئەوەی کرد، ئێرانییەکان دەڵێن، "ئێمە بڕیارمان لا نییە، بەڵکو بڕیار ئەو بڕیارەیە عێراقییەکان دەیدەن، ئێمە دەستوەردان ناکەین".    

 

چاودێران پێیانوایە، ئێران سیاسەتی خۆی لە ناوخۆی عێراق گۆڕیوە و بەرژەوەندیی ستراتیژیی خۆی بۆ مامەڵەکردن لەسەر بەدیهێنانی بەرژەوەندییەکانی لەگەڵ کارەکتەری سیاسیی عێراق داناوە، بەبێ دەستوەردان بۆ دیاریکردن و لایەنێک لە لایەنەکەی دیکە. بەڵام بەوردی بەدواداچوون بۆ پەرەسەندنە سیاسییەکان دەکات، بەدواداچوونی لەگەڵ کوتلە سیاسییەکان هەیە. 

 

یەکێک لە کارە هەرە لە پێشینەکانی یەکخستنی هەڵوێستی شیعە و چارەسەرکردنیان و پەرتەوازە نەبوونیانە. ئەوەی جێگەی تێبینییە لێرەدا وەک رابردوو نێوەندگیری لەنێوان کوتلە سیاسییەکان ناکات، بەڵکو خۆی وابەدیاردەخات بە یەک ئاڕاستە لە سەرجەم لایەنەکانەوە نزیکە بە رەوتی سەدریشەوە. جێگەی ئاماژەیە ئیسماعیل قائانی، فەرماندەی فەیلەقی قودس لە 16ی کانوونی دووەمەوە لە بەغدایە و چاوی بە سەرکردەی رەوتی سەدر نەکەوتووە، بەڵکو داوای دیداریشی نەکردووە لەگەڵ ئەوەی سەردانی نەجەفی پیرۆزی کردووە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی لایەنی ئێرانی چاودێری دەکات و بەشێوەیەکی راستەوخۆ دەستوەردان ناکات.   

 

هەڵوێستی ئێران هاوتای هەڵوێستی ئەمریکایە، ئەمریکییەکان بەتەواوی بوونیان نییە و ئامادە نین، بەپێچەوانەی رابردوو هیچ سەردانێکمان لەسەر ئاستی باڵا بەم دواییانە نەبینراوە و بوونیان نییە، جگە لە باڵیۆز و تیمی دیپلۆماسی، کە بەدواداچوون بۆ دۆخی سیاسی دەکەن لەگەڵ چاودێریکردنی رووداوەکانی گۆڕەپانی سیاسی بەبێ دەستوەردانی راستەوخۆ. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەرژەوەندیی ستراتیژی لە عێراق هەیە، کار بۆ بەدیهێنانی ئەو بەرژەوەندییانە دەکات، بەبێ دەستوەردانی راستەوخۆ لە دیالۆگ و گفتوگۆکانی ئێستا.  

 

دەستوەرنەدانی ئەمریکا و ئێران مانای وانییە هەڵوێستیان پێویست نییە لەسەر رووداوەکانی گۆڕەپانی سیاسی، بەڵام دەرفەت دەدەنە هێزە سیاسییەکان، بۆ ئەوەی لێکتێگەیشتنەکان رێکبخەن و دوور لە کاریگەرییەکانی ئەوانەوە، ئەمەش بۆچوونێکی ئەرێنی لای هەمووان لە بەرامبەر ئەو هەڵوێستەدا دروستکردووە. 

 

دیالۆگی لێکتگەیشتن، یاخود شکاندنی ئیرادە 

 

دۆخی سیاسی خەریکە ئاڵۆزتر دەبێت لەگەڵ نزیکبوونەوەی وادەی دەستووریی باڵادەست، ئاماژە بەهیچ ئاسۆیە نادات بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکیی نێوان کوتلە سیاسییەکان و رێگەکە تا ئێستا سەخت و دژوار و جێگەی دڵەراوکێیە، عێراق لە دۆخێکی خراپ دەژی، لەگەڵ بوونی زنجیرەیەک قەیرانی رابردوو، کە تا ئێستاش ماوە و هەڕەشەن. هاوپەیمانیی سێقۆڵی نەرمی نانوێنێت بۆ گۆڕینی هەڵوێستەکەی و تائێستا سوورە لەسەر ستراتیژییەتی دانوستاندنەکەی کە پشتی پێدەبەستێت و بەنیاز نییە لەگەڵ هاوبەشەکانی بگاتە سازان. 

 

لە ماوەی نزیکی رابردوودا، هەندێک کەسایەتیی عێراقی دەستپێشخەرییان خستەڕوو، بۆ ئەوەی لایەنەکان بگەنە چارەسەرێکی مامناوەند، وەک زەمینییەک بۆ بەدیهێنانی لێکتێگەیشتن و سازان بۆ چارەسەری قەیرانی هەنووکەیی، بەڵام ئەوەی لەبەردەم هێزە براوەکان هەیە ئەوەیە کە نایانەوێت بە نەرمی پێویست مامەڵە بکەن بۆ لەخۆگرتنی هێزەکانی دیکە، بەڵکو بە ئاشکرا دەڵێن پێیوسیتە دیفاکتۆ قبووڵ بکرێت، دوور لە هەوڵی رازیکردنیان بۆ بەشدارکردن لە دەستکەوتی سەرکەوتنی هەڵبژاردن. 

 

چاودێران پێیانوایە هەڵوێستی هێزە براوەکان دەستوورییە، رەنگدانەوەی راستەقینە و گیانی دیموکراسییە، بەڵام پێیانوایە دۆخی عێراق بەرگەی فەرامۆشکردنی هێزە سیاسییە کاریگەرەکان ناگرێت کە لە کۆتاییدا کارێکی چاوەڕواننەکراوە بۆیان. پێویستە لایەنەکان سازشی ژیرانە بکەن بۆ چارەسەری ئەو بنبەستە هەنووکییە، وڵات پێویستی بە گەیشتنە بەو هێڵەی ئامانج و مەبەستە هاوبەشەکان بەدیبهێنێت، کە خزمەت بە دۆخی هەنووکەیی و ئایندەی شەقامی عێراق بکات.