خەڵەف غەفور
زیندانی رۆژنامەوانانی توركیا
1
پرسی ئازادیی رۆژنامەوانی لە جیهاندا بەگرنگییەوە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت، بگرە لە زۆر وڵات پێوەرە بۆ هەڵسەنگاندنی رەوشی مافی مرۆڤ و ژینگەی سیاسی، بەوپێیەی هەریەكەیان رەنگدانەوەیان لەسەر ئەوی دیكەیان هەیە. بەتایبەت لەو وڵاتانەی سیستمێكی دیموكراسیی دەڵەمەیان هەیە و زیاتر وەكو رووپۆشێك بۆ شاردنەوەی دەسەڵاتێكی ستەمكار بەكاریدەهێنن نەك بۆ بەرەوپێشبردنی كایە جیاوازەكانی كۆمەڵگە.
2
بەپێی پێوەرەكان "بەتەواوەتی یان بە رێژەیەكی زۆر" توركیا لە مێژووی سیاسیی خۆیدا دەوڵەتێكی سیكۆلار و دیموكراسی نەبووە، راستە لەدوای دروستكردنی كۆماری توركیای هاوچەرخەوە زۆرینەی حكومەت و سەرۆك كۆمارەكانی بەپێی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان دیاریكراون، بەڵام لە كوێ و چی كاتێكدا دیموكراسییەت زیاتر گەشەی كردبێت، دەسەڵاتی قووڵ كۆتایی پێهێناوە.
3
ژینگەی رۆژنامەوانی لە توركیا ژینگەیەكی مەترسیدار و پڕ لە تەنگوچەڵەمەیە، بەتایبەت لە سەردەمی دەسەڵاتی پارتی داد و گەشەپێدان- ئەكەپەدا، توركیا رەنگی سووری وەرگرتووە لە پێشێلكردنی ئازادیی رۆژنامەوانی و لە ساڵی 2002ەوە تا 2022 بە رێژەیەكی بەرچاوی نەرێنی پاشەكشەی كردووە، تا ئەو ئەندازەیەی توركیایان ناوناوە زیندانی رۆژنامەوانان.
4
بەگوێرەی راپۆرتی رێكخراوی رۆژنامەوانانی بێسنوور كەوا رۆژی سێشەممە سێی ئایاری 2022 لەبارەی ئازادیی رۆژنامەگەری لە جیهاندا بڵاوكراوەتەوە "توركیا لە پرسی ئازادی رۆژنامەگەریدا لەنێوان 180 وڵاتدا، لە پلەی 149 دایە".
گۆڕانكاریی مەترسیدار لەبارەی ئازادیی رۆژنامەوانییەوە لە توركیا هەیە بەم شێوەیە"ساڵی 2005 لە پرسی ئازادیی رۆژنامەوانیدا توركیا لە پلەی 98دا بوو، ساڵی 2010 بووە 138یەمین وڵات، لە ساڵی 2020دا بووە 154یەمین وڵات. ساڵی 2021 بووە 153یەمین وڵات بوو لە ئازادیی رۆژنامەوانیدا، ساڵی 2022ش لە پلەی 149یەمین وڵاتدایە".
5
ژمارە 149 مەترسییەكەی لەوەدایە هەڵكشان بە ئاراستە ئەرێنییەكە نییە، بەڵكو داكشانێكی نەرێنییە وەكو بەهای لێرە كە بەردەوام لە دابەزیندایە، بەرپرسی یەكەم لەو دۆخە پارتی داد و گەشەپێدانە بەتایبەت رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا.
بۆ نموونە بەگوێرەی راپۆرتی سەندیكای رۆژنامەوانانی توركیا كەوا سەبارەت بە بارودۆخی ئازادیی رۆژنامەگەری لە توركیا بڵاویكردووەتەوە، هاتووە "لە یەك ساڵدا دۆسییەی لێكۆڵینەوە لە دژی 60 رۆژنامەوان كراوەتەوە و 31 رۆژنامەوان بۆ ماوەی 52 رۆژ دەستبەسەركراون و 273 رۆژنامەوانیش دادگاییكراون، هەروەها بڕی 10 ملیۆن و 427 هەزار و 902 لیرە سزای پێبژاردنی دامەزراوە میدیاییەكان دراون".
6
ئەكەپە و ئەردۆغان لە پشت خراپیی دۆخی رۆژنامەوانییەوەن لە توركیا، دیارترین تۆمەتێك كە لەئێستادا بەهۆیەوە رۆژنامەوانێك زیندانی بكرێت "سوكایەتیكردنە بە سەرۆك".
سەرۆكی توركیا خۆی خستووەتە سەرووی یاساكانەوە، نە لەو ئاستەدا خۆی دەبینێتەوە پێشنیاز و پرۆژەی بخەیتە بەرچاو، ناشبێت رەخنەی لێبگری، ئەگەر رۆژنامەوانێك رەخنەی تووند لە سەرۆك بگرێ، ئەوە رووبەڕووی دادگا دەكرێتەوە، ئەگەر پرۆژەی سیاسیی سەرۆك ئەردۆغانی پێ هەڵەبێت، تۆمەتی پەكەكەییبوون یان گویلەنیبوونی دەدرێتەپاڵ، ئەگەریش پرسیاری لەسەر دیموكراسی هەبێت، ئەوا لە ئەهلوبەیتی هەدەپەیە و دەخرێتە زیندانەوە.
ئیتر ئەمە دەرئەنجامەكەیە: ئەردۆغان ناوبانگیی رۆژنامەوانیی توركیای ناشیرینكردووە، توركیا بووەتە زیندان.
ک. ر.
پرسی ئازادیی رۆژنامەوانی لە جیهاندا بەگرنگییەوە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت، بگرە لە زۆر وڵات پێوەرە بۆ هەڵسەنگاندنی رەوشی مافی مرۆڤ و ژینگەی سیاسی، بەوپێیەی هەریەكەیان رەنگدانەوەیان لەسەر ئەوی دیكەیان هەیە. بەتایبەت لەو وڵاتانەی سیستمێكی دیموكراسیی دەڵەمەیان هەیە و زیاتر وەكو رووپۆشێك بۆ شاردنەوەی دەسەڵاتێكی ستەمكار بەكاریدەهێنن نەك بۆ بەرەوپێشبردنی كایە جیاوازەكانی كۆمەڵگە.
2
بەپێی پێوەرەكان "بەتەواوەتی یان بە رێژەیەكی زۆر" توركیا لە مێژووی سیاسیی خۆیدا دەوڵەتێكی سیكۆلار و دیموكراسی نەبووە، راستە لەدوای دروستكردنی كۆماری توركیای هاوچەرخەوە زۆرینەی حكومەت و سەرۆك كۆمارەكانی بەپێی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان دیاریكراون، بەڵام لە كوێ و چی كاتێكدا دیموكراسییەت زیاتر گەشەی كردبێت، دەسەڵاتی قووڵ كۆتایی پێهێناوە.
3
ژینگەی رۆژنامەوانی لە توركیا ژینگەیەكی مەترسیدار و پڕ لە تەنگوچەڵەمەیە، بەتایبەت لە سەردەمی دەسەڵاتی پارتی داد و گەشەپێدان- ئەكەپەدا، توركیا رەنگی سووری وەرگرتووە لە پێشێلكردنی ئازادیی رۆژنامەوانی و لە ساڵی 2002ەوە تا 2022 بە رێژەیەكی بەرچاوی نەرێنی پاشەكشەی كردووە، تا ئەو ئەندازەیەی توركیایان ناوناوە زیندانی رۆژنامەوانان.
4
بەگوێرەی راپۆرتی رێكخراوی رۆژنامەوانانی بێسنوور كەوا رۆژی سێشەممە سێی ئایاری 2022 لەبارەی ئازادیی رۆژنامەگەری لە جیهاندا بڵاوكراوەتەوە "توركیا لە پرسی ئازادی رۆژنامەگەریدا لەنێوان 180 وڵاتدا، لە پلەی 149 دایە".
گۆڕانكاریی مەترسیدار لەبارەی ئازادیی رۆژنامەوانییەوە لە توركیا هەیە بەم شێوەیە"ساڵی 2005 لە پرسی ئازادیی رۆژنامەوانیدا توركیا لە پلەی 98دا بوو، ساڵی 2010 بووە 138یەمین وڵات، لە ساڵی 2020دا بووە 154یەمین وڵات. ساڵی 2021 بووە 153یەمین وڵات بوو لە ئازادیی رۆژنامەوانیدا، ساڵی 2022ش لە پلەی 149یەمین وڵاتدایە".
5
ژمارە 149 مەترسییەكەی لەوەدایە هەڵكشان بە ئاراستە ئەرێنییەكە نییە، بەڵكو داكشانێكی نەرێنییە وەكو بەهای لێرە كە بەردەوام لە دابەزیندایە، بەرپرسی یەكەم لەو دۆخە پارتی داد و گەشەپێدانە بەتایبەت رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا.
بۆ نموونە بەگوێرەی راپۆرتی سەندیكای رۆژنامەوانانی توركیا كەوا سەبارەت بە بارودۆخی ئازادیی رۆژنامەگەری لە توركیا بڵاویكردووەتەوە، هاتووە "لە یەك ساڵدا دۆسییەی لێكۆڵینەوە لە دژی 60 رۆژنامەوان كراوەتەوە و 31 رۆژنامەوان بۆ ماوەی 52 رۆژ دەستبەسەركراون و 273 رۆژنامەوانیش دادگاییكراون، هەروەها بڕی 10 ملیۆن و 427 هەزار و 902 لیرە سزای پێبژاردنی دامەزراوە میدیاییەكان دراون".
6
ئەكەپە و ئەردۆغان لە پشت خراپیی دۆخی رۆژنامەوانییەوەن لە توركیا، دیارترین تۆمەتێك كە لەئێستادا بەهۆیەوە رۆژنامەوانێك زیندانی بكرێت "سوكایەتیكردنە بە سەرۆك".
سەرۆكی توركیا خۆی خستووەتە سەرووی یاساكانەوە، نە لەو ئاستەدا خۆی دەبینێتەوە پێشنیاز و پرۆژەی بخەیتە بەرچاو، ناشبێت رەخنەی لێبگری، ئەگەر رۆژنامەوانێك رەخنەی تووند لە سەرۆك بگرێ، ئەوە رووبەڕووی دادگا دەكرێتەوە، ئەگەر پرۆژەی سیاسیی سەرۆك ئەردۆغانی پێ هەڵەبێت، تۆمەتی پەكەكەییبوون یان گویلەنیبوونی دەدرێتەپاڵ، ئەگەریش پرسیاری لەسەر دیموكراسی هەبێت، ئەوا لە ئەهلوبەیتی هەدەپەیە و دەخرێتە زیندانەوە.
ئیتر ئەمە دەرئەنجامەكەیە: ئەردۆغان ناوبانگیی رۆژنامەوانیی توركیای ناشیرینكردووە، توركیا بووەتە زیندان.
ک. ر.
وتارەکانی تری نووسەر
