مەودا میدیا-

مێژووی بنیادنانی شاری هەڵەبجە:

هەڵەبجە لە ساڵی (1700)ز درووستكراوە، عەشیرەتی جاف درووستكەر‌ و بنیادنەری ھەڵەبجەبوون، ئەویش دوای شەڕێکی سەخت لەنێوان هۆزەکانی جاف لە جوانڕۆ لەگەڵ میرنشینی ئەردەڵان بەهۆی کوژرانی دوو لە میرەکانیان روو لە باشووری کوردستان دەکەن و شاری هەڵەبجە بنیاد دەنێن، دواتر وردە وردە ئەم شوێنەی بەھۆی ناوداری شوێنەكەیەوە كە دەڕوانێت بەسەر دەشتی شارەزووردا، زیاتر ئاوەدان بووەتەوە و تەنیا (خێلەكانی جاف)ی تێدابووە كە زیاتر لە (12) ھەزار خێزان بوون، ناوەندی ئاوەدانی شارەزوور بووە، پاشان خەڵكی تر ھاتوون و پاڵیان داوە بە ھۆزەكانی جافەوە و زیاتر ئاوەدان بووەتەوە، پاشان لە ساڵەكانی كۆچی جولەكە بۆ عیراق و ئێران و كوردستان، ناوچەی شارەزوور و ھەڵەبجە چەندین خێزانی جولەكە رووی تێدەكەن و نیشتەجێ دەبن و لە پاڵ خێڵەكانی جاف دا پەنا ئەدرێن ، كاروباری بازرگانی ئەكەن، بەمەش زیاتر ئەبێت بە ناوەندێکی بازرگانی و ئاڵوگۆڕ لەو سنوورەدا.

بیروبۆچوونی جیاواز لەبارەی ناوی (هەڵەبجە)وە هەیە:

یەکەم - کەسێک لەو شوێنەدا بێچوە (هەڵۆ)یەكی گرتووە بەو شێوەیە ناوی‌ لێنراوە (هەڵۆ بەچە) پاشان بووە بە هەڵەبجە.

دووەم - هەندێكی‌ تر دەڵێن، ئەو شوێنە زۆر دڵگیر بووە بەهۆی‌ باغ‌و بێستان‌و ئاو شیناییەوە پێیان وتووە (عەجەب جا) لە زمانی‌ فارسیەوە وەرگیراوە، پاشان گۆڕاوە بە (هەڵەبجە)، واتە جێیەكی‌ سەڕسوهێنەر.

سێیەم - هەندێكی‌ تر ئەڵێن ، كابرایەك پێش هەموو كەس هاتووە‌و ئاوەدانی‌ كردۆتەوە‌و ناوی‌ (هەڵۆ بەگ) بووە وردە وردە ئەو ناوە بەهۆی‌ گەشەكردن لەزمانی‌ كوردیدا بوو بە (هەڵۆجا) یان (هەڵەبجە).

چوارەم- ئەڵێن ئەو ناوچەیە باغ‌و بێستانی‌ هەبووە‌و درەختی‌ (هەڵوژەی‌) زۆر بووە، بەهۆی‌ گۆڕانكاری‌ لەزمانی‌ كوردیدا بووە بە (هەڵەبجە).

پێنجەم- ریوایەتێكی‌ تر ئەڵێت، لە ساڵەكانی‌ 1600 تا 1615 هەڵۆخانی‌ ئەردەڵان هەڵەبجەی‌ ئاوەدان كردۆتەوە هەربەناوی‌ خۆیەوە ناوی‌ ناوە (هەڵۆچە)پاشان بووە بە (هەڵەبجە).

شەشەم -هەندێكی‌ تر دەڵێن، كاتێك خەڵكی‌ ناوچەی‌ كرماشان لەڕێگەی‌ بازرگانییەوە رۆیشتوون بەرەو (حەڵەب)ی‌ سوریا بینیویانە كەوا ئاو هەوای‌ ئەو ناوچەیە هاوشێوەی ناوچەی‌ هەڵەبجەیە، ئەوان ناویان لێناوە (حەلەبجە) ، واتە (حەڵەبی‌ پچوك).

حەوتەم - بەڵام هەندێكی‌ تر پێیان وایە كە (ئەڵەبجە) لە (ئەڵەب ئەرسەلان) ەوە هاتووە ، كە میرێكی‌ دەوڵەتی‌ سەلجوقیەكان بووە،لەكاتی‌ سەردانیدا بۆ كوردستان ، بە هەڵەبجەدا گوزەری‌ كردوە‌و ناوی‌ لێناوە (ئەڵەب جا) ، واتە شوێنی‌ (ئەڵەب ئەرسەلان)، مامۆستا جەمال بابان ئەم بۆچوونەی پەسەند كردووە.

سنووری‌ ئیداری‌ قەزای‌ هەڵەبجە:

هەڵەبجە لەساڵی‌ 1889 كراوە بە قەزا، واتە هەڵەبجە دوای‌ (نەجەف) بەدووەم قەزا لەعێراقدا دادەنرێت . تا ساڵی‌ 1930 هەڵەبجە تەنها لە (پێنج سەد) ماڵ تێنەدەپەڕی‌ , ئەو ژمارەیەش كەم بوو بۆ شارێك، لەبەرئەوە تەنها سێ‌ گەڕەكی‌ سەرەكی‌ لەشاردا هەبوون (پاشا) كە ئێستا سەنتەری‌ شارە، پیر محەمەد‌و كانی‌ عاشقان كە مێژووی‌ دروستبوونی‌ زۆر كۆنە، پاشان هەڵەبجە ئاوەدان بووە‌و كاروباری‌ تێدەهات‌و ئاوو ئاوەڕۆكەی‌ رێكخرا، گەڕەكی‌ (سەرا) ش ئاوەدان بووەوە ، پاشان گەڕەكی‌ (كانی‌ قوڵكە) ، كە ئێستا یەكێكە لە گەڕەكە گەورەكانی‌ شاری‌ هەڵەبجە، ساڵی‌ 1945-1946 شوێنی‌ فەرمانگەی‌ ڕهی‌ ئێستا كۆتایی‌ هەڵەبجە بووە ،لە دوای‌ ساڵەكانی‌ پەنجاوە خواروی‌ (پیر محەمەد) یش دروستكراوە، لەساڵی‌ 1957 بە تەواوی‌ ئاوەدان بوەوە، بەڵام گەڕەكی‌ (شێخ سمایل) دوای‌ ساڵی‌ 1963 ئاوەدان كرایەوە، لەوبەر (پردی‌ پیرۆزە) تاك تاك نەوڕۆڵی‌‌و ئیمامیەكان نیشتەجێ‌ دەبوون ، تا لەساڵی‌ 1970دا ئەویش بە تەواوی‌ ئاوەدان بوەوە، كە ئەمانەش ئەو گەڕەكانە بوون كە پێش سەردەمی‌ كۆماریی‌ هەبوون هەروەها گەڕەكی‌ جولەكان‌و مامۆستایان لە گەڕەكەكانی‌ شاری‌ هەڵەبجەن.

دوای‌ دامەزراندنی‌ دەوڵەتی‌ عێراق لەساڵی‌ 1920 هەڵەبجە، وەك قەزایەكی‌ ناودار سنورێكی‌ گەورەی‌ هەبووە، ڕووبەرەكەی‌ 5000 كیلۆمەتری چوارگۆشەیە، نزیكەی‌ 375 دێ‌ی‌ هەبووە . ناوچەی‌ دەربەندیخان سەربەناحیەی‌ وارماوە بووە ، وارماوەش سەربەقەزای‌ هەڵەبجە بووە ، واتە هەڵەبجە لەگەڵ ناحیەی‌ سەنگاودا هاوسنوور بووە ناحیەی‌ (پێنجوێن) یش سەر بەهەڵەبجە بووە ، دوای‌ هاتنی‌ سەردەمی‌ كۆماری‌ ساڵی‌ 1959 كرایە قەزا‌و جیابۆوە. قەزای‌ هەڵەبجە لەڕووی‌ ئیدارییەوە لەساڵەكانی‌ 1950 بریتی‌ بووە لە ناحیەكانی‌ سیروان‌ و شارەزوور‌ و پێنجوێن‌ و خورماڵ و وارماوە. لەساڵی‌ 1977 جگە لە مەركەزی‌ قەزا‌و ناحیەكان پاش جیاكردنەوەی‌ قەزای‌ دەربەندیخان‌و پێنجوێن لێی‌ ، ژمارەی‌ گوندەكانی‌ سەر بە هەڵەبجە 216 گوند بووە، بەڵام لەسەرژمێری‌ گشتی‌ ساڵی‌ 1987 لەكۆی‌ 216 دێ‌ پاش كاولكردن‌و ڕاگواستنی‌ تەنها 18 دێ‌ لەسەرانسەری‌ قەزاكە مایەوە.

کیمایابارانکردنی هەڵەبجە

ئەمڕۆ 37 ساڵ بەسەر کیمیابارانکردنی شاری هەڵەبجەدا تێدەپەڕێت کە تێدا پێنج هەزار هاوڵاتیی شارەکە شەهیدبوون، ئەوەش لەدوا ساتەکانی شەڕی نێوان عیراق- ئێران لە رۆژی 1988/3/16، شاری هەڵەبجە كەوتەبەر دڕندانەترین شاڵاوی کوشتنی بەكۆمەڵی ئەم سەردەمە، بە بەرچاوی هەموو دنیاوە رژێمی بەعسی عیراق بەجۆرەها چەكی كیمیایی لە نموونەی (خەردەل، سیانید، سارین، تابون، ×V) )ئەو شارەی بۆردومانكردو بەتەواوی وێرانی كرد، کیمیابارانی هەڵەبجە زیاتر لە پێنج هەزار شەهید و 10 هەزار بریندار و ئاوارەبوونی خەڵکەکەی لێكەوتەوەو ئاسەواری خراپی لە دوای خۆی جێهێشت کە تاوەكو ئەمڕۆ  ماونەتەوە.

کێ هەڵەبجەی کیمیاباران کرد؟

یەکەم رووخسار کە هەڵەبجەییەکان رقیان لێیدەبووەوە دوای رووداوەکە یان تاوانباری سەرەکیی کیمیابارانکردنى هەڵەبجە و کوردستان (عەلی حەسەن مەجید) بوو، کە ژەنەڕاڵی پێشووی سوپای عیراق و ئامۆزای سەدام حسێن بوو، ناسرابوو بە عەلی کیمیایی، بەلانیکەمەوە فەرمانى بۆ 21 هێرشى کیمیایى لە دژى خەڵکى باشوور و رۆژهەڵاتى کوردستان دەرکردووە کە 15 هێرشیان بەتەنها لە هەڵەبجە بووە، عەلی کیمیایی لە وتەیەکدا، بەرلە دەستپێکی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە دەڵێت، "بەچەکی کیمیای ھەموویان (الاکراد) دەکوژم، کێ بەتەمایە قسە بکات، کە ئەوکات بەرپرسی ئەنفالیش بوو ، دوای رووخانی رژێمی بەعس و لە ساڵی 2010 لە سێدارەدرا".

 هۆکاری کیمیابارانی هەڵەبجە چی بوو؟

رۆژی 1988/3/14، سوپای ئێران دەستیکرد بە ئۆپەراسیۆنێک بۆ داگیرکردنی ناوچەکانی هەڵەبجە، خورماڵ، بیارە و تەوێڵە، دوای داگیرکارییەکە سوپای عیراق هێزێکی زۆری هێنا بۆ دەوروبەری شاری هەڵەبجە و بە ناپاڵم بۆردومانی کرد، بەڵام سوودی نەبوو و هێزێکی زۆری لەدەستدا، دواتر دەستیکرد بە بۆمبارانی شوێنی نیشتەجێبوونی خەڵکی، بەهۆی ئەوەی هەڵەبجە بەوە ناوی دەرکردبوو کە خۆڕاگربوون لە بەرانبەر رژێمی بەعس، کاتێک هێزی پێشمەرگە ئەم ناوچەیەی لەژێر دەستی رژێمی بەعس دەرهێنا، بووە بیانوویەک بۆ بەعس تا درێژە بە سیستمی پاکتاوکردن و بدات، بۆیە کیمیابارانی بەرفراوانی ئەنجامدا.

دەنگدانەوەی کیمیابارانی هەڵەبجە لە ئاستی  میدیا جیهانییەکان:

یەكەم راپۆرت لە سەر ئەم کیمیابارانی هەڵەبجە لە رۆژنامەی گاردیەنی بریتانیا لە 22\3\1988 بلاوكراوەتەوە (نیكۆلاس بیستن) نووسەری ئەم راپۆرتە دەڵێت  قوربانیانی هەڵەبجە وەك پیكەرەكانی دۆزراوی شوینەوارەكانی ژێر خاك وان،  كە لە  (لە باشووری ئیتالیا دۆزراونەوە، ئەوان لە چركەساتێك وا بە خێرایی كوژراون كە سەروسیمایان مرۆڤ تووشی شۆك دەكات هەروەها دەڵێت دەم وچاوی كۆرپەلەیەكی خڕوخەپان كە دەمی وا لێك بەش بۆتەوە وهاوارێكی خنكاوی تیدا بەدی دەكرێت لە ژێر قۆڵی باوكی دیارە لەبەردەم ئەو ماڵەی هەرگێز پێ‌ی نەگیشتوون كەوتووە، عفریتی شومی مەرگ لە كاتی بەرێوەبردنی كاروباری ئاسایی رۆژانەی خەڵك لە كتوپڕ رووی تێكردون و تەنها هێندك توانیویانە بەرو مالەكانیان پەلە بكەن بۆ گەیشتن دەنا ئەوانەی تر هەموویان لە جێگەی خۆیان وشك بوون.

کەیسی هەڵەبجە لە دادگای باڵای تاوانەکانی عیراق:

کەیسی کیمیابارانی هەڵەبجە لە دوای ساڵی 2003  و رووخانی رژێمی بەعس کەیسی کیمیابارانی هەڵەبجە  لە ساڵی 2007، رەوانەی دادگای باڵای تاوانەکان کرا و لە ساڵی 2010 لە دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق بریاری جینۆسایدی دەرکرد و لە لایەن پەرلەمان و حکومەتی عراقی فێدراڵ بریارەکە پەسند کراوە بەڵام  تاوەکو ئێستا  کەسوکاریان قەرەبووی مادی و مەعنەوەی نەکراونەتەوە.

تاوەکو ئێستا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، کیمیابارانکردنی هەڵەبجە بە جینۆساید نەناسێندراوە:

وڵاتانی دەرەوە و جیهان لەم رووداوە بێدەنگ بوون، ی ئەمەریکا و دەزگا هەواڵگرییەکان رایانگەیاند کە هێرشی سەر کوردەکان ئەنقەست نەبووە و ویستیان تاوانەکە بخەنە پاڵ رژێمی ئێران،

تاوەکو ئێستا ئامارێکی ورد لەبەردەستدا نییە دەربارەی جینۆسایدکردنی هەڵەبجە:

بەپێی ئامارەکانی کۆمەڵەی قوربانیانی کیمیابارانی هەڵەبجە، بەر لە کیمیابارانەکە ژمارەی دانیشتووانی ناوەندی قەزای هەڵەبجە و گوندەکانی یەکەی کارگێڕییەکەی بەپێی سەرژمێری ساڵی 1987 کە لەلایەن رژێمی عیراقەوە کرابوو، گەیشتبووە 115 هەزار و 540 کەس لە شارەکە و 216 گونددا نیشتەجێ بوون، لە دوای کیمیابارانەکە تەنها 18 گوند مانەوە و 198 گوندەکەی تر وێرانکران و خەڵکەکەی ئاوارەبوون و بوونە پەنابەر، سامانی ئاژەڵ و کشتوکاڵ و سروشت بەڕێژەی لە 100٪ لەناوبرا، بە پێی ئامارەکان لە 68٪ی قوربانییەکان لە خوار 18 ساڵییەوە بوون، تاوەکو ئێستا ئامارێکی ورد سەبارەت بە ژمارەی قوربانیانی جینۆسایدی هەڵەبجە لەبەردەست نییە، بەڵام رێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ ئامارێکی هەڵەبجەیان خستووەتەڕوو کە سێ هەزار و 200 ناویان تۆمارکردووە، بڕواشیان وایە لە نێوان (چوار بۆ حەوت هەزار) هاوڵاتیی بە کیمیایی خنکابن، ئامارێکی تر ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە ژمارەی گیان لەدەستداوان دەگاتە (پێنج هەزار و 461 کەس و ژمارەی بریندارەکانیش لە( 12 هەزار و 800) کەسن، وەهەروەها 211 منداڵی 74 خێزان ونبوون، تاوەکو ئێستاش 900  کەس کاریگەری چەکە کیمیاییەکەیان لەسەر ماوە و لە دوای ساڵی 2003وە تەنها 11 منداڵ گەڕاونەتەوە و ئەوانی تر چارەنووسیان نادیارە.

هەڵەبجەییەکان هێشتا دەناڵێنن:

زیاتر لە 700 برینداری تۆمارکراوی چەکی کیمیایی لە هەڵەبجە هەن و زیاتر لە 500 یان لە دۆخێکی تەندروستی سەختدان، بەپێی راپۆرتە پزیشکییەکان، دوای کیمیابارانکردنی ناوچەکە، رێژەی لەبارچوونی منداڵ، شێرپەنجەی قۆڵۆن، نەخۆشییەکانی دڵ، شێرپەنجەکانی تر و نەخۆشییەکانی هەناسەدان و کێشەی پێست و چاو، گرفتی نەخۆشییەکانی زاوزێ، زیادیان کردووە.

بەپارێزگاکردنی هەڵەبجە:

لە رێکەوتی 2023/3/13، وەزارەتی پلاندانانی عیراق رێکارەکانی بە پارێزگابوونی هەڵەبجەی پەسەندکردووە و وەک پارێزگایەکی سەربەخۆ مامەڵەی لەگەڵدا دەکات و زنجیرەی ژمارە 16ی پێدراوە، لە رێکەوتی 2023/4/2، دانیشتنی پەرلەمانی عیراق دەستیپێکرد و تیایدا بە ئامادەبوونی 170 ئەندام پەرلەمان خوێندنەوەی یەکەم بۆ پڕۆژەیاسای بە پارێزگاکردنی هەڵەبجەی کرا و دواتر لە 2023/5/4دا خوێندنەوەی دووەم بۆ پڕۆژەیاساکە کرا، بەڵام تاوەکو ئێستا دەنگی لەسەر نەدراوەو چرۆ حەمە شەریف ئەندامی پەرلەمانی عیراق چەند رۆژێک پێش ئێستا بە مەودا میدیای راگەیاند ئەگەر فراکسیۆنە شیعییەکان بەهۆی ناکۆکییەکانی ناوخۆیانەوە ئامادەبن پێش 3/16ی ئەمساڵ پڕۆژەی بە پارێزگابوونی هەلەبجە پەسەند دەکرێت ، ناوبراو دڵنیایی دا کە لەم خولەی پەرلەماندا هەڵەبجە دەبێتە 19هەمین پارێزگای عیراق
 

ب ح