خەڵەف غەفور
كۆرۆنا و كۆتایی ئەردۆغان
توركیا، بەپێی نوێترین ئامار لە دەرەوەی ئەمەریكا و وڵاتانی ئەوروپا زۆرترین رێژەی تووشبوون و مردنی بە ڤایرۆسی كۆرۆنا تێدا تۆماركراوە، 122 هەزار و 400 تووشبووی هەیە، 3300 كەس مردوون و زیاتر لە 53 هەزار تووشبوویش چاكبوونەتەوە. ئەو رێژەیە لە تووشبوون و مردن ژمارەیی پێوانەییە، هەروەك رێژەی چاكبوونەوەش تائەندازەیەكی زۆر سەرپێكەوتنی پێوەدیارە و باوەڕ نەدەكرا بەو ئاستە بێت.
پێگەی جیۆ- ئابووری و سیاسی توركیا لەئێستای جیهاندا، بەتایبەت كە ناوچەكەش بەكێشەی زۆر هەژاوە، گرنگی زۆری هەیە، لە مێژووی دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە توركیا بەردەوام ترافیكێكی سیاسی گرنگیدار بووە، لەوكاتەشەوە بێ پسان پێگە و گرنگی خۆی لە مامەڵەكردن لەگەڵ زلهێزەكاندا دژی كوردستان بەكارهێناوە، بەتایبەت ساڵی 1923 و لە نووسینەوەی پەیماننامەی لۆزاندا كە چۆن پرۆژەی كوردیی لەباربرد و ئیتر ئەو مێژووە خوێناوییە تائێستا درێژەی هەیە.
سەردەمی كۆرۆنا بۆ توركیا و رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا قۆناغێكی مەترسیدارە، ئەوەی توركیا لە سەرەتاوە و بۆ ماوەیەك نكۆڵی لە تۆماركردنی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە وڵاتەكەی دەكرد ملنەدان بوو بۆ راستییەك كە بەهۆیەوە توركیا تائەندازەی سفربوونەوە ئابوورییەكەی دادەكشێ.
ئابووری توركیا پشت بە چەند بنەمایەك دەبەستێت بەشێوەیەك كۆرۆنا رێگرە لە بەردەوامییان:
یەكەم: بنەمای سەرەكی ئابووریی توركیا گەشتیارییە، كۆرۆنا ئەو مەودایەی نەهێشتووەتەوە گەشتكردن بەردەوامی هەبێت، تەنانەت ئەو وڵاتانەیشی گەشتیارەكانیان، چی بۆ بەسەربردنی ماوەیەكی خۆش یان بۆ خوێندن و بازرگانی لەوێ بوون، گەڕاندووەتەوە بۆ وڵاتەكانی خۆیان. بەلایەنی كەمەوە ساڵانە 30 ملیۆن گەشتیار روو لە توركیا دەكەن، ئاماژەكان دەریدەخەن تا ماوەی چەند مانگی دیكەیش گەشتكردنی نێوان وڵاتان ئاسایی نابێتەوە، بەوەش بەشە گرنگەكەی ئابووریی توركیا تەواو لەنگ بووە.
دووەم: وەبەرهێنانی دەرەكی لە توركیا بنەمایەكی گرنگی ئابووریی توركیایە، كۆرۆنا زۆرینەی پرۆژەكانی وەبەرهێنانی لەو وڵاتە وەستاندووە.
سێیەم: وەبەرهێنانی دەرەكی توركیا، بۆ نموونە تەنیا لە هەرێمی كوردستان نزیكەی 1300 كۆمپانیای توركیا هەیە كە زۆرینەیان وەبەرهێنان بۆ پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی توركیا "مەهەپە" دەكەن، لەئێستا زۆرینەی پرۆژەكانیان راگیراوە، بەو هۆیەوە ئابووریی توركیا زیاتر لاسەنگ دەبێت.
چوارەم: روویەكی دیكەی ئابووریی توركیا هەناردەكردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانیانە بۆ دەرەوە، ئەم پرۆسەیەش بەتەواوی سست بووە.
ئەردۆغان لە یەكەم و دووەم سەركەوتنی لە ساڵەكانی 2002 و 2007 لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی توركیا لەبەر دوو هۆ سەركەوتنی بەدەستهێنا، یەكەمیان بەڵێندان بە چارەسەركردنی دۆزی كورد، دووەمیشیان گەشەی ئابووریی كە لەڕاستیدا ئەوەی دووەمیان كردە كردار.
توركیا لەئێستا كۆمەڵێك كێشەی زۆری هەیە، كۆتاییهێنان بە پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ كورد و شەڕكردن لە دژی كورد لە سوریا، دەستتوەردان لە شەڕی لیبیا، ململانێ لەگەڵ سعودیە، میسر، ئیمارات و ئیسرائیل. لە ناوخۆیش سەركوتكردن و تێكدانی سەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتی بووەتە شوناسی سیاسی ئێستای رەجەب تەیب ئەردۆغان.
ڤایرۆسی كۆرۆنا زیاتر تەنگی بە ئەردۆغان هەڵچنییوە، لۆمە دەكرێ لەسەر درەنگ وەخۆ كەوتن، بوونی ژمارەیەكی زۆری مردن و تووشبوو، زیاتربوونی رێژەی بێكاری و دابەزینی نرخی لیرەی توركی، نەبوونی پرۆژەی چارەسەر و بەرزبوونەوەی ئامارەكان، ئەمانە كاریگەریی نەرێنی و مەترسی گەورەن لەسەر ئەردۆغانێك زیاتر لە دەرەوە بوو وەكو لە وڵاتەكەی خۆی، بەڵام ئێستا وەكو زیندانی لێهاتووە.
ئەگەر پەرجوویەكی سیاسی گەورە روونەدات، رەوایەتی دۆزی كورد و ئابووریی تێكشكاوی توركیا و ڤایرۆسی كۆرۆنا كۆتایی بە ئەردۆغان دەهێنن، هەر خۆی زۆریشی نەماوە.
*گۆشەی كەمین پۆلەتیك لە رۆژنامەی كوردستانی نوێ
پێگەی جیۆ- ئابووری و سیاسی توركیا لەئێستای جیهاندا، بەتایبەت كە ناوچەكەش بەكێشەی زۆر هەژاوە، گرنگی زۆری هەیە، لە مێژووی دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە توركیا بەردەوام ترافیكێكی سیاسی گرنگیدار بووە، لەوكاتەشەوە بێ پسان پێگە و گرنگی خۆی لە مامەڵەكردن لەگەڵ زلهێزەكاندا دژی كوردستان بەكارهێناوە، بەتایبەت ساڵی 1923 و لە نووسینەوەی پەیماننامەی لۆزاندا كە چۆن پرۆژەی كوردیی لەباربرد و ئیتر ئەو مێژووە خوێناوییە تائێستا درێژەی هەیە.
سەردەمی كۆرۆنا بۆ توركیا و رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا قۆناغێكی مەترسیدارە، ئەوەی توركیا لە سەرەتاوە و بۆ ماوەیەك نكۆڵی لە تۆماركردنی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە وڵاتەكەی دەكرد ملنەدان بوو بۆ راستییەك كە بەهۆیەوە توركیا تائەندازەی سفربوونەوە ئابوورییەكەی دادەكشێ.
ئابووری توركیا پشت بە چەند بنەمایەك دەبەستێت بەشێوەیەك كۆرۆنا رێگرە لە بەردەوامییان:
یەكەم: بنەمای سەرەكی ئابووریی توركیا گەشتیارییە، كۆرۆنا ئەو مەودایەی نەهێشتووەتەوە گەشتكردن بەردەوامی هەبێت، تەنانەت ئەو وڵاتانەیشی گەشتیارەكانیان، چی بۆ بەسەربردنی ماوەیەكی خۆش یان بۆ خوێندن و بازرگانی لەوێ بوون، گەڕاندووەتەوە بۆ وڵاتەكانی خۆیان. بەلایەنی كەمەوە ساڵانە 30 ملیۆن گەشتیار روو لە توركیا دەكەن، ئاماژەكان دەریدەخەن تا ماوەی چەند مانگی دیكەیش گەشتكردنی نێوان وڵاتان ئاسایی نابێتەوە، بەوەش بەشە گرنگەكەی ئابووریی توركیا تەواو لەنگ بووە.
دووەم: وەبەرهێنانی دەرەكی لە توركیا بنەمایەكی گرنگی ئابووریی توركیایە، كۆرۆنا زۆرینەی پرۆژەكانی وەبەرهێنانی لەو وڵاتە وەستاندووە.
سێیەم: وەبەرهێنانی دەرەكی توركیا، بۆ نموونە تەنیا لە هەرێمی كوردستان نزیكەی 1300 كۆمپانیای توركیا هەیە كە زۆرینەیان وەبەرهێنان بۆ پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی توركیا "مەهەپە" دەكەن، لەئێستا زۆرینەی پرۆژەكانیان راگیراوە، بەو هۆیەوە ئابووریی توركیا زیاتر لاسەنگ دەبێت.
چوارەم: روویەكی دیكەی ئابووریی توركیا هەناردەكردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانیانە بۆ دەرەوە، ئەم پرۆسەیەش بەتەواوی سست بووە.
ئەردۆغان لە یەكەم و دووەم سەركەوتنی لە ساڵەكانی 2002 و 2007 لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی توركیا لەبەر دوو هۆ سەركەوتنی بەدەستهێنا، یەكەمیان بەڵێندان بە چارەسەركردنی دۆزی كورد، دووەمیشیان گەشەی ئابووریی كە لەڕاستیدا ئەوەی دووەمیان كردە كردار.
توركیا لەئێستا كۆمەڵێك كێشەی زۆری هەیە، كۆتاییهێنان بە پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ كورد و شەڕكردن لە دژی كورد لە سوریا، دەستتوەردان لە شەڕی لیبیا، ململانێ لەگەڵ سعودیە، میسر، ئیمارات و ئیسرائیل. لە ناوخۆیش سەركوتكردن و تێكدانی سەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتی بووەتە شوناسی سیاسی ئێستای رەجەب تەیب ئەردۆغان.
ڤایرۆسی كۆرۆنا زیاتر تەنگی بە ئەردۆغان هەڵچنییوە، لۆمە دەكرێ لەسەر درەنگ وەخۆ كەوتن، بوونی ژمارەیەكی زۆری مردن و تووشبوو، زیاتربوونی رێژەی بێكاری و دابەزینی نرخی لیرەی توركی، نەبوونی پرۆژەی چارەسەر و بەرزبوونەوەی ئامارەكان، ئەمانە كاریگەریی نەرێنی و مەترسی گەورەن لەسەر ئەردۆغانێك زیاتر لە دەرەوە بوو وەكو لە وڵاتەكەی خۆی، بەڵام ئێستا وەكو زیندانی لێهاتووە.
ئەگەر پەرجوویەكی سیاسی گەورە روونەدات، رەوایەتی دۆزی كورد و ئابووریی تێكشكاوی توركیا و ڤایرۆسی كۆرۆنا كۆتایی بە ئەردۆغان دەهێنن، هەر خۆی زۆریشی نەماوە.
*گۆشەی كەمین پۆلەتیك لە رۆژنامەی كوردستانی نوێ
https://www.youtube.com/watch?v=XDvkYsH3TM4
وتارەکانی تری نووسەر
