فەلسەفەی سیاسی و گۆڕانکاریی کۆمەڵایەتی
هەر رۆژگارێک، دیاردەی سیاسی و دەرکەوتەی کۆمەڵایەتی جیاوازی هەیە؛ لەناو هەر دیاردەیەکی سیاسیش و دەرکەوتەیەکی کۆمەڵایەتیشدا، فەلسەفەی سیاسی جیاوازیش سەرهەڵدەدەن. بەڕونکردنەوەی فەلسەفەی سیاسی، دەچینە ناو بابەتەکە.
لە شارستانیەتی گریکەوە، باسی فەلسەفەی سیاسی هەیە.

فەلسەفەی سیاسی، سیاسەتی لە قاڵبی وشکی سیاسەت ئازاد کرد و کردیە رێبازێکی زانستی. واتا: فەلسەفەی سیاسی و زانستی سیاسی، یەک ئاراستەن. هەردوکیان لەناو جومگە کۆمەڵایەتیەکاندا کاران.

فەلسەفەی سیاسی، لە قۆناغێک ‌و سەردەمێک چەق نابەستێ‌. بەڵکو لەگەڵ گۆڕانکاریەکاندا، دەگۆڕێ‌. هیگڵ دەڵێ: فەلسەفەی سیاسی، لێکدانەوەی ئەو دەرکەوتانەیە کە بونیان هەیە. یان ئەوەی کە دەرکەوتوەو لەڕێی ئەقڵەوە لێکبدرێتەوە. هەروا دەڵێ: ئەرکی فەلسەفە لێکدانەوەی ئەو روداوانە و ئەو دیاردانەیە کە هەن، هەتا رێی چارەسەری کێشەکان بدۆزنەوە. هیگڵ لەم تێکستەدا پێمان دەڵێ: فەلسەفە زادەی ئەقڵەو ئەقڵیش بناغەی بڕیارەکانە.

بەگشتی، هەتا نیو سەدە لەمەوبەر، بنچینە گشتیەکانی فەلسەفەی سیاسی، دەیخوارد، بەڵام لە دەهەکانی رابوردوەوە، بیرمەند و تیۆرسیۆنەکان، سەرقاڵی فەلسەفەی سیاسی ‌و فەلسەفەی حوکمڕانی نوێن. تا گەیشتۆتە ئەم قۆناغەو ئەم دیاردە کۆمەڵایەتیە نوێیانە، ئیتر جیهانگیری و لەم دوو دەهەیەی دواییشدا، سۆسیال – میدیا، خەریکە تەواوی قاڵبە کۆمەڵایەتی ‌و سیاسیەکانی پێش خۆی، لە مۆزەخانەی کلاسیکدا ریز دەکات ‌و باری بابەتی، بۆ، پەیوەندی کۆمەڵایەتی نوێ‌ ‌و فەلسەفەی سیاسی نوێگەری دەسەپێنێ‌. ئەقڵیش کە سەرچاوەی بڕیارەکان و زادەی فەلسەفەیە، ئیتر لەم قۆناغەشدا ئەرکێتی لەبەر رۆشنایی گۆڕانکاریەکان فەلسەفەی نوێگەری سیاسی دابهێنێ.

لەنیو سەدەی رابوردودا، بە بەراورد بەسەدەیەک زیاتری پێش خۆی، رەوتی گۆڕانکاریە کۆمەڵایەتیەکان، گۆڕانکاری خێراتریان بەسەردا هاتوەو دێت؛ لەخۆڕا، شورەوی و شورەوی پەیڕەوەکان، لە کۆتایی هەزارەی دوەمدا دانەڕوخان. دوای ئەوەش، زەمینەی سەرهەڵدانی سیستەمی نوێی جیهان، تا دەگاتە جیهانگیری، ئەمانیش، لەپڕ، پێکنەهاتن؛ لایەنی کەم، لە دوای ئاوابونی جەنگی ساردەوە، دیاردە دەرکەوتوە کۆمەڵایەتیەکان، ئەو راستییەیان سەلماند، کە تەواوی گۆڕانکاریەکان، تەنهاو تەنها شەتەک دراوی مەتریالیزمی مێژوویی نین. کاریگەری تریش، ئاراستەی روداوەکان دیاری دەکەن. لەوانە، ئاین‌و مەزهەب (ئەگەر بۆ قۆناغێکیش بوبێ‌!) ئەم راستیانە، تێکڕا بابەتی نوێی پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان و بزوتنەوە سیاسیەکانیشن، تەنانەت بۆ چەپی ریالیستی دیموکراتخوازەکانیش.

سۆسیال- میدیا و فەلسەفەی سیاسیی نوێ
چارەکە سەدەیەکە، دیاردەی دیکەی هەرە کاریگەر، کاریگەری لەسەر پەیوەندی کۆمەڵایەتی و روداوەکان هەبووە. دەتوانین بڵێین زیاتر لە ژێرخانی ئابوری کلاسیکی و ئاین و مەزهەبیش، بنچینە چینایەتی – کۆمەڵایەتیەکانی گۆڕیوەو فەلسەفەی مەتریالیزمی مێژووییشی خستەوە بەردەم روانگەی فەلسەفە‌و ئابوری سیاسی نوێ‌. ئەویش، لەسەر بنەمای تەکنەلۆژیای نوێ‌‌و تەکنیکی نوێی تەکنەلۆژیا، کە ئینتەرنێتیش بۆ بوارە کۆمەڵایەتیەکان زۆر کاریگەرەو بۆ سەرچاوەی زانیاری و زانستیش گوگڵ و، ویکیپیدیا و ئاڵتەڤیسکا، ئەمانە وەکو چاوگ و ئەندازیاری سێرچی تەواوی زانیاریەکانن. بەتایبەتی کاریگەریان لەسەر تەواوی پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان. هەروا نەریتی کۆمەڵایەتی و هزری سیاسیش هەیە.

تەکنەلۆژیاو تەکنیکی نوێی ئینتەرنێت، لە رۆژئاوا، ئاکامی گەشەکردنێکی سروشتی قۆناغەکانی ئابوری و کۆمەڵایەتی و سیاسی، بەرە بەرە خەمڵیوە. تا گەیشتۆتە لوتکەی تەکنەلۆژیای لیزەر، نەک بۆ تەنها ژیانی کۆمەڵایەتی و حوکمڕانی، بەڵکو بۆ زانستەکان و ژینگە و گەردونیش. وەلـێ‌، لەو وڵاتانەی هێشتا ئاین ‌و عەقیدە هەژمونی لەسەریان هەیە، یان ئەو کۆمەڵانەی ژێرخان و سەرخانیان، لەسەدەکانی ناوەڕاستەوە بۆ سەدەی هاوچەرخ وەرنەچەرخاون، ئەم کۆمەڵانە، کێشەگەلێکی بێڕادەی ئاینگەرایی ‌و نەرایتگەرایی کۆن؛ هێشتا لە هەناویاندا پەنگی خواردوە و بۆتە بەربەستی هزری و روحی لە چۆنیەتی تێگەیشتنی زانستیانەیان لە گەردون و ژیان ‌و ژیانی کۆمەڵایەتی. بۆیە کاتێک، ئادەمیزاد تێکڕا، لە دوای جەنگی ساردەوە پێی ناوەتە سەردەمی جیهانگیری، گۆی زەوی دابەشبۆتە سەر دوو ئاراستەی ناکۆک و نەکڵۆکی سەرەکی لە گۆڕانکاری؛ ئاراستەیەکی پێشکەوتوی هەڵگری چەمکەکانی هاوچەرخە. ئاراستەیەکی کۆنخوازیش، کە (جارێ‌!) هزرە گشتیەکەی کڵۆم دراوە؛ لە دەوروبەری ئەم دوو ئاراستەیەشدا، لە بەشێکی وڵاتاندا، لەوڵاتە کۆنخوازەکان باشتر، پێشکەوتن وەدی هاتووە. بەڵام زۆریان ماوە بگەنە وڵاتانی پێشکەوتوو، وەکو هیندستان، سنگاپورە، وڵاتانی ئەمریکای لاتین، مالیزیا.. تاد.

لە بەرامبەر ئەو نەخشە کۆمەڵایەتی – سیاسیەی وڵاتانەدا، دەبینین، رۆژئاوای جیهان مەترسی دروستبونی هێزی تیرۆریزمی سەلەفی مەسیحیەتی تیا نەماوە.
لەوڵاتە مامناوەند پێشکەوتوەکاندا، پاشماوەی بیرو نەریتی دواکەوتویان تیادا ماوە، بەڵام هەڵگەڕانەوە بۆ سەدەکانی ناوەڕاست، کۆتایی هاتووە.

هزری داخراوی کۆنخوازی
لەوڵاتە کۆنخوازەکاندا، بەتایبەتی ئەوانەی هەژمونگەری ئیسلامگەریان قوڵە، ئەمانە، بەشی زۆریان، مەترسی گەورەن کە لەناو ئیسلامی نەریتخوازی، بەشێکی بەرچاویان هەڵەگەڕێنەوە بۆ هێزی سەلەفیزمی توندڕەو، بەبێ‌ ئەوەی لەبەرامبەریاندا، هێزی پێشکەوتوی کۆمەڵایەتی بتوانێ، پەرچەکرداری هەبێ‌. بۆ؟
چونکە هێزە پێشکەوتوەکە، لەم وڵاتانەدا، لەسەر بنەمای شۆڕشی دیموکراسی و گۆڕانکاری رۆشنگەری، رانەوەستاون، بەڵکو ئەندێشەی ئاینیان بەبیری پێشکەوتوو، تاڕادەیەک موتوربە کراوە، بەڵام موتوربەکراوی ئەوتۆ نییە، بیری کۆنخوازی گۆڕیبێ‌!
ئەم کارلێک ئاوێتەیە (تفاعل المختلگ) بەجوانی لە دۆخی ئێستای خۆپیشاندان و راپەڕین ‌و جەنگی دژواری سەلەفیەتە خۆکوژەکان، بەرجەستەیە. بەتایبەتی، کاتێک راپەڕینی وڵاتانی ئیسلامگەرا، بە راپەڕینی هۆنکۆنگ و کاتەلۆنیاو شیللی بەراورد دەکرێ‌، تەنانەت بە لوبنان و جەزائیریش، جوانتر جیاوازیەکە دەزانرێ‌. لە وڵاتانی ئیسلامگەرادا، چەندین ئاراستەی زەق زەق دەبینرێ‌.

ـ ئاراستەی یەکەمی؛ هێزێکی کۆمەڵایەتی خۆپارێزی سیاسی (نیشتمانی، دیموکراسی، مەدەنی و ناسیۆنالیستی.. تاد).
ـ ئاڕاستەی دوەمی؛ هێزێکی کۆمەڵایەتی ئیسلامگەر – مەزهەبگەرا.
ـ ئاراستەی سێهەمی؛ هێزی کۆمەڵایەتی – سەلەفیگەرا.
ـ ئاڕاستەی چوارەمی؛ هێزی کۆمەڵایەتی – راپەڕیوی ژێر کاریگەری سۆشیال – میدیای پێشڕەو.
چوارەم ئاراستە، بەزۆری نەوەی تازە پێگەیشتوی سەردەمەکەن. واتا: نەوەی دوای سەرهەڵدانی ئینتەرنێتن.
لە وڵاتێکی وەکو عێراقدا، راپەڕینەکە جیاوازترە لە راپەڕینەکەی جەزائیرو لوبنانیش، بۆ؟

لە لوبناندا، بە حوکمی ئەوەی هەڵکەوتەی سەر رۆخی دەریان‌و پێکهاتەیەکی مەسیحی بەهێزیان هەیە. بۆیە بیری مەدەنی لە عێراق بەهێزترە، تەنانەت کولتوری دیموکراسی و ئازادیە سیاسی – کۆمەڵایەتیەکەشی پیشکەوتوترە، هەروا کاریگەری کولتوری فەرەنساو رۆژئاواشیان لەسەرە، بۆیە دەبینن، دیاردەی مەدەنیەت، زیاتر لە روداوی توندوتیژی، ئاراستەی راپەڕینەکە ئارام ئارام ئەبزوێنێ‌ و هونەرمەندانیش بەزۆری بەشداری تیادا دەکەن.
تاڕادەیەک، لە جەزائیریشدا، سەرەڕای ئەوەی وا بۆ چل هەفتەیە، خۆپیشاندانی هەینیەکان بەردەوامە، کولتوری مەدەنی کاریگەری هەیە بەسەریاندا. ئەمیش، پەیوەندی بە هەڵکەوتەی سەر دەریاو کاریگەری فەرەنساوە هەیە. بیریشمان نەچێ‌، جەزائیریەکان، لەنەوەدەکاندا دەردی سەلەفیە تیرۆریستەکانیان چەشتوەو ئێستا کاریگەریان کەمترە لە سوریا، عێراق، لیبیا و یەمەن.. تاد.
بۆیە، تاڕادەیەکی بەرچاو، راپەڕینە بەردەوامەکەی ئەمانیش، ئارام ئارام دەبزوێ‌. شایەنی باسیشە، وڵاتانی رۆژئاوای عەرەبی (تونس، مەغریب، جەزائیر) ئێستا بونەتە ناوەندێکی گرنگی خەباتی مەدەنی و بیری فەلسەفی و فەلسەفەی سیاسی نوێش. چەسپاندنی دەستوری مەدەنی گەلپەسەندی تونس بەڵگەیە.
وەلـێ‌.. لەم عێراقە عەرەبیە بەزۆر پێکهێنراوەی سەردەمی داگیرکاری بریتانیا، کە بەزۆر باشوری کوردستانی پێوە لکێندراوە، دۆخی کۆمەڵایەتی و هەلومەرجی سیاسی و هزری رای گشتی، تاڕادەیەک، لە دۆخی یەمەن دەچێ‌.

عێراق و هەژمونگەری ئایینی
لە عێراقدا، لە (1958) وە، بەردەوام حکومەتەکان گۆڕدراون. (16) ساڵیشە، رژێمی سەدام روخاوە. جگە لەوەی پێشینەیەکی چاکی ئەدەبی‌و هونەری، لە ژێر کاریگەری نوێگەری دەوروبەردا هەبووە. بەڵام، لەسەدەی هەشتەمەوە کە لەعێراقی عەرەبیدا بەتایبەتی لەبەسرەو بەغداد، موعتەزیلەکان (سەدەی دووەمی کۆچی)و (بیت الحکمە) و ئەندێشەی بیرکردنەوەی نوێ‌ لە ئاین ‌و مەزهەب، سەرکوت کراون، هەتا دەگاتە ئێستاش، عێراق، هێندەی خوێنی تیا رژاوەو ئازادیخوازانی تیادا نێژراوە، زۆر لەوە کەمتر، بیر لە رزگارکردنی کۆمەڵی عەرەب لە ئەندێشەکانی سەدەی ناوەڕاست کراوە. ئەوەی وردی کتێبی (مێژووی خوێناوی عێراق- باقر یاسین) ببێ، سەری سوڕدەمێنێ لەو هەموو کوشتارگەو خوێنڕێژیەی لەعێراقی عەرەبیدا ئەنجامدراوە. (76) خەلیفە و سوڵتانی ئیسلامی تەنها لەناو بەغداد کوژراون. سەرەڕای ئەو تاوانانەش ناوەندەکانی مەزهەبی (شیعە – سوننە)ی چەق بەستوو، بۆ برەودان بە ئەندێشەکانی سەدەکانی ناوەڕاست، لە بزوتنەوە ئەدەبی ‌و هونەریەکان، زۆر کاریگەرتر بون، بەڵکو لە بزوتنەوی سیاسیش، لەپێناو هزری دیموکراسی و رۆشنگەریدا.

لە دوای روخاندنی سەدام، ئەم راستییە، سەبارەت بە شیعەو سوننە، دوای (82) ساڵ لە خەباتی نیشتمانی (1921-2003) و پەیدابونی پارتی سیاسی.. تاد. باشتر دەرکەوت کە کۆمەڵی عێراقی عەرەبی، هێشتا چەند نەکڵۆکە، بۆیە لەبری دامەزراندنی حکومەتێکی دیموکراسی، کەچی لەتەواوی هەڵبژاردنەکانداو لەنوسینی دەستوری گەلپەسەندیشدا، شیعەگەراو سونیگەرا، هەژمونیان قوڵ قوڵ دەرکەوت. لە دەرەوەی سیاسەتی رەسمی و نەریتی کۆمەڵایەتی ئەم دوو مەزهەبەش دا، رەوتە سەلەفییە خۆکوژەکان زیاتر لە خەباتی چەپ ‌و دیموکرات و مەدەنیەکان، برەویان هەبوو. دەستوری هەمیشەیی عێراقیش، لێوان لێوە لە بیری ئیسلامگەرای کۆنخوازی، بەتایبەت شیعەگەرا.

ئەم دۆخە سیاسی – کۆمەڵایەتی – مەزهەبیە، دەوروبەری (15) ساڵی دوای سەدامی خایاند. بەڵام لە پارەوە، لەژێر گۆڕانکاریەکان و کاریگەری سۆسیال – میدیاداو بەهۆی بەردەوامی راپەڕینەکانی وڵاتانی دیکەدا، بەتایبەتی گەندەڵی و مشەخۆری و گزی کردن لە هەڵبژاردنەکاندا، هەتا هاتووە تەشەنەیان سەندووە. تا ئەو رادەیە کە ناوەندە داراییە جیهانیەکان بڵاویان کردەوە کە لە (15) ساڵی رابوردودا (368) ملیار دۆلاری بە گەندەڵی دزراو، تەنها بۆ بریتانیا گوازراوەتەوە. جگە لە وڵاتانی عەرەبی ‌و دەوروبەرو جیهان. ئیتر لە پارەوە، ناڕەزایی لە بەسرەو بەغداد و چەندین شاری دیکە، تەنانەت کەربەلاو نەجەفی شیعەکانیشی گرتۆتەوە، خەباتی نەوەی سەردەم، بەرە بەرە گەشە دەکات ‌و گەیشتە رادەی راپەڕینی هەفتەی رابوردوو، کە ئاشکرا، هێزێکی کۆمەڵایەتی نوێ‌ و بەئاراستەی سیاسی ‌و مەدەنی نوێ‌، کە جیاوازە لە خەباتی سیاسی سەراپای سەدەی رابوردوی عێراق، نەوەی سەردەم دابەزیونەتە بۆتەی خەبات.

سۆسیال-میدیا و بەربەستی خوساو
ئێستا، بەربەستەکانی مەزهەبی ‌و یاسایی و زەبرو زەنگ، تاڕادەیەکی بەرچاو خوساوون. نەوەی گۆڕانکاریەکان، راچڵەکین و داوای گۆڕانکاری هەمەلایەنە دەکەن. خۆپیشاندان، بەئاراستەی راپەڕین رابەرایەتی دەکرێ‌. دروشمی سەرەکیش، دوژمنایەتی گەندەڵی ‌و داخوازی خۆشگوزەرانی و دادپەروەرییە.

گەندەڵکاران، لەبەرچاوی رای گشتی وەکو دێوەزمەی دزێویان لێهاتووە. تەنها دروشمی دژایەتی گەندەڵی لە شەقامێکدا، بەسە بۆئەوەی شەقامی سیاسی راپەڕێنێ‌. بەدرێژایی مێژووی عێراقی عەرەبی، هەرگیز، هیچ داخوازییەکی تر، بەئەندازەی دژایەتی گەندەڵی، دژی حکومەتەکان خەڵک بزوێن نەبووە. گەندەڵکارانیش، وەکو جرجی تۆقیو لەناو تەڵەی تەقیو لنگەفرتێیانە.

بەرامبەر راپەڕیوانی نەوەی سۆسیال – میدیا، ئەم کاربەدەستە کەتە کەتانە، ئەم گەندەڵە خاوەن هێزی چەکدارو سەفتە سەفتە دۆلار دزانە، هێندە شەرمەزاری پەرێزی ناپاکیانن، وەکو خۆفرۆشەکانی دوای راپەڕینی (1991) یان لێهاتووە، نازانن فەردە (25) دیناری جاشایەتیان چی لێبکەن.

راپەڕینی ئێستا، کاریگەریەکانی تەنها سیاسی نابن. بەڵکو رەهەندی گۆڕانکاریە کۆمەڵایەتیەکەی، هاوکاتی گۆڕانکاری جیهانگیری، هەتا دێت، لە هەموو بارێکەوە، پترو پتر دەردەکەوێت، لێرەشەوە، قۆناغی سیاسی نوێ‌ ‌و فەلسەفەی سیاسی نوێگەری، دێتە ئاراوە. فەلسەفە سیاسییە نوێگەریەکەش، تەنانەت لە فەلسەفەی سیاسی سەردەمی پێش جیهانگیری و سۆسیال – میدیا جیاوازتر و کاریگەرتر دەبێ‌، لە خوڵقاندنی رایەکی گشتی سەردەمەکە و سیستەمی سەردەمەکە و خەباتی دیموکراسی – مەدەنی سەردەمەکەش. واش دیارە، هەر لە بۆتەی ئەم خەباتە مەدەنیە هاوچەرخەداو لەم دەهەیەدا، بیری دیموکراسی-رۆشنگەری هاوچەرخ، بەسەر بیری تۆتالیتاریزمی روحیدا، سەردەکەوێ‌.. تەنانەت لە ژیانی کۆمەڵایەتیشدا. زۆرتریش، لە بواری خەباتی ژناندا. تەنها ئەم وەرچەرخانەش، هێزی دیموکراسی کۆمەڵایەتی دێنێتە کایەو پرۆسەی دیموکراسیش، دەبەستێتەوە بە دادپەروەریی راستەقینە. هەتا ئەم وەرچەرخانە کۆمەڵایەتی و سیاسیەش، لەعێراق و کوردستاندا، بە ئاراستەی رۆشنگەری و مەدەنی هاوچەرخ روونەدات، مەحاڵە، دیموکراسی و یەکسانی ژن و پیاو و دادپەروەری بێتەدی.