مەلا بەختیار
دانوستانی ئەمجارە.. لە چ دۆخێکدا دەکرێ؟
مەلا بەختیار
دانوستان.. ئەرکێکی چارەنووسسازی هێزە سیاسییەکان و دەوڵەتەکانە.
دانوستان.. بەپێی دۆخی سیاسی و سەنگی هێزەکان، بەرنامەکەی دیاری دەکرێت و ئاکامەکەی دەردەکەوێ، هێزی بەهێزی دەوڵەتان و لایەنە سیاسییەکان، مەرجەکانی هێزی لاوازتر لە خۆیان لە دانوستاندا، قبوڵ ناکەن. ئەمە سەرەتای تێگەیشتنە لە بنەماکانی دانوستان.
دەوڵەتی عیراق لە دامەزراندنییەوە (1921) وەکو دەوڵەتێکی باڵادەستی ئابووری، سیاسی، عەسکەری و دیپلۆماسی، دانوستانی لەگەڵ راپەڕینە چەکدارەکانی بارزانییەکان، شێخ مەحمود، شۆڕشی ئەیلول و شۆڕشی نوێدا کردووە. بۆیە هیچیان سەرینەگرتوە، لە ساڵی (1921-1991) حەفتا ساڵ، هەرگیز دەوڵەتی عیراق، بە ئەندازەی تێکشکاندنی لە شەڕی کوەیتدا، لاواز نەبوو. لە کوردستاندا راپەڕین هەبوو. عیراق لە جەنگی هاوپەیمانان بەزی. هەلێکی باش بوو، کورد بتوانێ مەرجەکانی لەو دۆخەدا بسەپێنێ، بەڵام لەبەر چوار هۆ، بەرەی کوردستانی دانوستانێکی سەرکەوتووی نەکرد:
یەکەم: لە جەنگەکەدا، هاوپەیمانان ئاگربەستیان قبوڵکرد و لە دانوستانی چادری سەفواندا، ئەمریکا رێگەیدا، سوپای عیراق هێرش بکات و کۆپتەریش بەکاربهێنێت.
دووەم: شیعەکان هەڵەیەکی گەورەیان کرد، پێش ئەوەی هاوپەیمانان سەدام بڕوخێنن، شیعەگەریان سەپاندە سەر راپەڕینی ناوەڕاست و خوارووی عیراق.
سێیەم: ستراتیژێکی سیاسی، عەسکەری و ئیداری تۆکمە لەنێوان هێزەکانی بەرەی کوردستانیدا نەبوو. بۆیە لە یەکەم هێرشی سوپای عیراقدا، هێزی پێشمەرگە لە کەرکوك، هەولێر، سلێمانی و دهۆك تێكشکان. تەنها لە شەڕی کۆڕێ و ئەزمەڕ، بەرەنگاریان کرد، سەرکەوتن.
چوارەم: هێزەکان و زۆربەی بەرپرسەکانی بەرەی کوردستانی، تاڵانێکی بێڕادەیان کرد، هەر هێزێکیش تاڵانی بکات، گیانی قوربانیدانی لاواز دەبێت.
لەو دۆخەدا، کە شاندی بەرەی کوردستانی سەردانی بەغدایان کرد. سەدام لەوپەڕی لاوازیدا، کەچی ئامادە نەبوو لە دانوستاندا، رێکكەوتنێکی باشتر لە 11ی ئازاریش بکات.
لە دوای ئەو دۆخەوە، تەنها لە دوای روخاندنی سەدام، دەروازەیەکی بێوێنە بۆ دانوستان و دابینکردنی مافی کورد، کرایەوە. لەم دۆخەشدا (2003) ئەمریکا و بەریتانیا، پشت ئەستور بە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش، پاراستنی یەکپارچەیی خاکی عیراقیان سەپاند. رێگەیان نەدا، دانوستانەکانی کورد جگە لە چارەسەری ناوخۆیی عیراق، چارەسەری دیکە باس بکرێ. تەنانەت دژی ئەوەش بوون، کە کەرکوك و خانەقین و ناوچە کێشە لە سەرەکان بخرێنەوە سەر هەرێم. مام جەلال و مەسعود بارزانیش، ناچار بوون بچنە بەغدا و لە چوارچێوەی عیراقدا دانوستان بکەن.
سەیرە.. عیراق سوپای نەبوو، دەزگا ئەمنییەکانی نەمابوو، ئەمەریکا وەکو ئینتیداب بەڕێوەی دەبرد. کەچی شیعەکان کە دۆستی کوردیش بوون، لە دانوستان و نووسینی دەستووردا، گیر بوون، بە هەزار حاڵ رازی بوون، بە زمانی کوردی لەسەر پاسپۆرتی عیراق و تابلۆکانی پەرلەماندا.. بنووسرێ. هەڵبەتە چەسپاندنی فیدڕاڵی لە دەستووردا.. هاوکات مادەی 140 لە دانوستاندا، سەرکەوتنی گەورەتر لە بەیاننامەی 11/ی ئازار بەدیهات.
لە دوای نووسینی دەستوور، ئێستا (15) ساڵ تێپەڕیوە، جارێکی تر کورد و بەغدا لە دانوستانێکی گەلێ هەستیاردان. هەستیار، نەك لە بارەی سیاسی و یاساییەوە، بەڵکو سەبارەت بە بودجە و مووچە، بۆ؟ چونکە سیاسەتی ئابووری هەرێمی کوردستان، شکستی خواردووە. راستە شکستەکە، هاوکاتی قەیرانی ئابووری و داشکاندنی نرخی نەوتە، بەڵام ئەم راستییە، هەرگیز ئەو راستییەمان بیر ناباتەوە، کە لە دوای راپەڕینەوە (1991) هەر لە تاڵانییەکەی بەرەی کوردستانییەوە، تاڵانی داهات و ئامیری کوردستان، هەتا تاڵانی نەوت و سنوورەکانی گومرگەکانی ئێستا، بەردەوامە.
کوردستان (29) ساڵ تاڵانی بکرێ، تائێستا (29) کەس، کە دەکاتە ساڵی یەك تاڵانکەر، نەدرابێتە دادگا، وڵاتی وا، چۆن دەتوانێ ژێرخانی ئابووری بەهێزی هەبێ. کە بەرگەی قەیران، هیچ نەبێ بۆ مووچەخۆران بگرێ !
شاندی دانوستانی ئێستا، لەبەر چەندین هۆکار لە دۆخێکی نەشیاوی کوردستانی و عیراقدا، سێ هەفتەیە لە بەغدا، سەرقاڵی دانوستانە:
-عیراق، باری ئابووری داڕزاوە و دۆخی سیاسیشی داتەپیوە و حوکمڕانیشی.. وەکو یەمەنە!
- کوردستان، باری ئابووری خراپترە لە عیراق، ناڕەزایی خەڵکەکەی لەوپەڕیدایە، حکومەتی هەرێمیش قەیرانە ئابوورییەکەی پێ چارەسەر ناکرێ.
- زەمینەی متمانەی رێکكەوتنێکی نوێی نێوان بەغدا و هەرێم، لاواز بووە.
جگە لە هەرێم، لە بەغدا (15) پەرلەمانتاری کورد، پێچەوانەی سیاسەتی هەرێم هەڵوێستیان وەرگرتووە، کورتیەکەی: حکومەتی عیراق، ئەوەی لە کوردستاندا، گوزەراوە و دەگوزەرێ، ئاگادارە.
لە دۆخێکی ئاوای هەرێمدا، کە ئابوورییەکەی نابووتە، پەیوەندی لایەنە سیاسییەکانی لەبنبەستە، دەوڵەتانی ئیقلیمی لەگەڵ عیراقن، زلهێزەکان، لە دوا ئاکامدا، عیراق هەڵدەبژێرن (ریفراندۆم بەڵگەیە!) .. خەڵکەکەی پڕن لە ناڕەزایی.. شاندی حکومەتی هەرێم سێ هەفتەیە، لە دانوستانێکی پشوو درێژدایە.
سەرەنجامی هەوڵەکان، لەسەر بودجە لە 12.67% پشکی هەرێم رێكەوتوون. دیارە ئەم شاندەش نەبوایە، ئەم رێژە پشکە هەر دابین دەکرا، چونکە یاساییە و دەستورییە.
سەرەڕای هەموو ئەو بۆچوونانە، پێموایە، شاندی دانوستانکار، لە خراپترین دۆخدا، پشووی دانوستانیان درێژ بوو. ئەتەکیەتی گفتوگۆیان شیاو بوو. پەرۆشییان مایەی رێزە، بەڵام سەرخستنی دانوستان، هاوسەنگی هێز و سەرکەوتنی حوکمڕانی و شەفافیەتی دارایی، دەستەبەری دەکات. کە بەداخەوە، کوردستان، لەبەر نەبوونی ئەو بنەمایانەی دانوستان، لەوپەڕی لاوازی عیراقدا، بەلاوازی دانوستانی ئەمجارەی کرد. خەتاکەشی ناخەمە سەر ئەم وەفدی دانوستانە، بەڵکو ئۆباڵەکەی لەسەر کۆی حکومەتەکانی کوردستانە.. لەدوای راپەڕینەوە، کە نەیانتوانی ژێرخانێکی ئابووری تۆکمە بنیات بنێت. بۆیە، حکومەتی بەغدایش ... لەمە لاوازتر نابێ، کەچی بەرانبەر وەفدی کوردستان، لەژێر فشاری عەقڵیەتی تایفەگەری زۆرینەی پەرلەماندا، خۆی نێر پیشان دەدات!!
دانوستان.. ئەرکێکی چارەنووسسازی هێزە سیاسییەکان و دەوڵەتەکانە.
دانوستان.. بەپێی دۆخی سیاسی و سەنگی هێزەکان، بەرنامەکەی دیاری دەکرێت و ئاکامەکەی دەردەکەوێ، هێزی بەهێزی دەوڵەتان و لایەنە سیاسییەکان، مەرجەکانی هێزی لاوازتر لە خۆیان لە دانوستاندا، قبوڵ ناکەن. ئەمە سەرەتای تێگەیشتنە لە بنەماکانی دانوستان.
دەوڵەتی عیراق لە دامەزراندنییەوە (1921) وەکو دەوڵەتێکی باڵادەستی ئابووری، سیاسی، عەسکەری و دیپلۆماسی، دانوستانی لەگەڵ راپەڕینە چەکدارەکانی بارزانییەکان، شێخ مەحمود، شۆڕشی ئەیلول و شۆڕشی نوێدا کردووە. بۆیە هیچیان سەرینەگرتوە، لە ساڵی (1921-1991) حەفتا ساڵ، هەرگیز دەوڵەتی عیراق، بە ئەندازەی تێکشکاندنی لە شەڕی کوەیتدا، لاواز نەبوو. لە کوردستاندا راپەڕین هەبوو. عیراق لە جەنگی هاوپەیمانان بەزی. هەلێکی باش بوو، کورد بتوانێ مەرجەکانی لەو دۆخەدا بسەپێنێ، بەڵام لەبەر چوار هۆ، بەرەی کوردستانی دانوستانێکی سەرکەوتووی نەکرد:
یەکەم: لە جەنگەکەدا، هاوپەیمانان ئاگربەستیان قبوڵکرد و لە دانوستانی چادری سەفواندا، ئەمریکا رێگەیدا، سوپای عیراق هێرش بکات و کۆپتەریش بەکاربهێنێت.
دووەم: شیعەکان هەڵەیەکی گەورەیان کرد، پێش ئەوەی هاوپەیمانان سەدام بڕوخێنن، شیعەگەریان سەپاندە سەر راپەڕینی ناوەڕاست و خوارووی عیراق.
سێیەم: ستراتیژێکی سیاسی، عەسکەری و ئیداری تۆکمە لەنێوان هێزەکانی بەرەی کوردستانیدا نەبوو. بۆیە لە یەکەم هێرشی سوپای عیراقدا، هێزی پێشمەرگە لە کەرکوك، هەولێر، سلێمانی و دهۆك تێكشکان. تەنها لە شەڕی کۆڕێ و ئەزمەڕ، بەرەنگاریان کرد، سەرکەوتن.
چوارەم: هێزەکان و زۆربەی بەرپرسەکانی بەرەی کوردستانی، تاڵانێکی بێڕادەیان کرد، هەر هێزێکیش تاڵانی بکات، گیانی قوربانیدانی لاواز دەبێت.
لەو دۆخەدا، کە شاندی بەرەی کوردستانی سەردانی بەغدایان کرد. سەدام لەوپەڕی لاوازیدا، کەچی ئامادە نەبوو لە دانوستاندا، رێکكەوتنێکی باشتر لە 11ی ئازاریش بکات.
لە دوای ئەو دۆخەوە، تەنها لە دوای روخاندنی سەدام، دەروازەیەکی بێوێنە بۆ دانوستان و دابینکردنی مافی کورد، کرایەوە. لەم دۆخەشدا (2003) ئەمریکا و بەریتانیا، پشت ئەستور بە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش، پاراستنی یەکپارچەیی خاکی عیراقیان سەپاند. رێگەیان نەدا، دانوستانەکانی کورد جگە لە چارەسەری ناوخۆیی عیراق، چارەسەری دیکە باس بکرێ. تەنانەت دژی ئەوەش بوون، کە کەرکوك و خانەقین و ناوچە کێشە لە سەرەکان بخرێنەوە سەر هەرێم. مام جەلال و مەسعود بارزانیش، ناچار بوون بچنە بەغدا و لە چوارچێوەی عیراقدا دانوستان بکەن.
سەیرە.. عیراق سوپای نەبوو، دەزگا ئەمنییەکانی نەمابوو، ئەمەریکا وەکو ئینتیداب بەڕێوەی دەبرد. کەچی شیعەکان کە دۆستی کوردیش بوون، لە دانوستان و نووسینی دەستووردا، گیر بوون، بە هەزار حاڵ رازی بوون، بە زمانی کوردی لەسەر پاسپۆرتی عیراق و تابلۆکانی پەرلەماندا.. بنووسرێ. هەڵبەتە چەسپاندنی فیدڕاڵی لە دەستووردا.. هاوکات مادەی 140 لە دانوستاندا، سەرکەوتنی گەورەتر لە بەیاننامەی 11/ی ئازار بەدیهات.
لە دوای نووسینی دەستوور، ئێستا (15) ساڵ تێپەڕیوە، جارێکی تر کورد و بەغدا لە دانوستانێکی گەلێ هەستیاردان. هەستیار، نەك لە بارەی سیاسی و یاساییەوە، بەڵکو سەبارەت بە بودجە و مووچە، بۆ؟ چونکە سیاسەتی ئابووری هەرێمی کوردستان، شکستی خواردووە. راستە شکستەکە، هاوکاتی قەیرانی ئابووری و داشکاندنی نرخی نەوتە، بەڵام ئەم راستییە، هەرگیز ئەو راستییەمان بیر ناباتەوە، کە لە دوای راپەڕینەوە (1991) هەر لە تاڵانییەکەی بەرەی کوردستانییەوە، تاڵانی داهات و ئامیری کوردستان، هەتا تاڵانی نەوت و سنوورەکانی گومرگەکانی ئێستا، بەردەوامە.
کوردستان (29) ساڵ تاڵانی بکرێ، تائێستا (29) کەس، کە دەکاتە ساڵی یەك تاڵانکەر، نەدرابێتە دادگا، وڵاتی وا، چۆن دەتوانێ ژێرخانی ئابووری بەهێزی هەبێ. کە بەرگەی قەیران، هیچ نەبێ بۆ مووچەخۆران بگرێ !
شاندی دانوستانی ئێستا، لەبەر چەندین هۆکار لە دۆخێکی نەشیاوی کوردستانی و عیراقدا، سێ هەفتەیە لە بەغدا، سەرقاڵی دانوستانە:
-عیراق، باری ئابووری داڕزاوە و دۆخی سیاسیشی داتەپیوە و حوکمڕانیشی.. وەکو یەمەنە!
- کوردستان، باری ئابووری خراپترە لە عیراق، ناڕەزایی خەڵکەکەی لەوپەڕیدایە، حکومەتی هەرێمیش قەیرانە ئابوورییەکەی پێ چارەسەر ناکرێ.
- زەمینەی متمانەی رێکكەوتنێکی نوێی نێوان بەغدا و هەرێم، لاواز بووە.
جگە لە هەرێم، لە بەغدا (15) پەرلەمانتاری کورد، پێچەوانەی سیاسەتی هەرێم هەڵوێستیان وەرگرتووە، کورتیەکەی: حکومەتی عیراق، ئەوەی لە کوردستاندا، گوزەراوە و دەگوزەرێ، ئاگادارە.
لە دۆخێکی ئاوای هەرێمدا، کە ئابوورییەکەی نابووتە، پەیوەندی لایەنە سیاسییەکانی لەبنبەستە، دەوڵەتانی ئیقلیمی لەگەڵ عیراقن، زلهێزەکان، لە دوا ئاکامدا، عیراق هەڵدەبژێرن (ریفراندۆم بەڵگەیە!) .. خەڵکەکەی پڕن لە ناڕەزایی.. شاندی حکومەتی هەرێم سێ هەفتەیە، لە دانوستانێکی پشوو درێژدایە.
سەرەنجامی هەوڵەکان، لەسەر بودجە لە 12.67% پشکی هەرێم رێكەوتوون. دیارە ئەم شاندەش نەبوایە، ئەم رێژە پشکە هەر دابین دەکرا، چونکە یاساییە و دەستورییە.
سەرەڕای هەموو ئەو بۆچوونانە، پێموایە، شاندی دانوستانکار، لە خراپترین دۆخدا، پشووی دانوستانیان درێژ بوو. ئەتەکیەتی گفتوگۆیان شیاو بوو. پەرۆشییان مایەی رێزە، بەڵام سەرخستنی دانوستان، هاوسەنگی هێز و سەرکەوتنی حوکمڕانی و شەفافیەتی دارایی، دەستەبەری دەکات. کە بەداخەوە، کوردستان، لەبەر نەبوونی ئەو بنەمایانەی دانوستان، لەوپەڕی لاوازی عیراقدا، بەلاوازی دانوستانی ئەمجارەی کرد. خەتاکەشی ناخەمە سەر ئەم وەفدی دانوستانە، بەڵکو ئۆباڵەکەی لەسەر کۆی حکومەتەکانی کوردستانە.. لەدوای راپەڕینەوە، کە نەیانتوانی ژێرخانێکی ئابووری تۆکمە بنیات بنێت. بۆیە، حکومەتی بەغدایش ... لەمە لاوازتر نابێ، کەچی بەرانبەر وەفدی کوردستان، لەژێر فشاری عەقڵیەتی تایفەگەری زۆرینەی پەرلەماندا، خۆی نێر پیشان دەدات!!
وتارەکانی تری نووسەر
