مەودا میدیا- خەڵەف غەفور

رەوتی ئیسلامیی لە توركیا بۆ دوو ئاراستە دابەشبووە، ئەوە پەیوەندیی بەئێستاوە نییە، بەڵكو دابەشبوونێكی كۆنە و لە سەردەمی رەجەب تەیب ئەردۆغانەوە تائێستا زیاتر رەنگدار بووە، بگرە كۆمەڵگە و شەقامیشی زیاتر وابەستە بە ئایدۆلۆژیا كردووە.

ئیسلامیی كۆمەڵایەتیی گوزارشتە لە رەوتەكەی فەتحوڵڵا گویلەن، رابەری بزووتنەوەی خزمەت. ئەو رەوتە لەسەر ئاستی پەروەردە و خوێندن، گەشەی فكری، بنیاتنانی زانكۆ و دامەزراوەی خێرخوازیی دەردەكەون، بێ ئەوەی حزب بن، لەناو دامەزراوەكانی دادگا، سوپا و پۆلیس بە زۆری هەن. پێشتر هاوكار و دۆستی ئەردۆغان بوون و ئێستا دژی یەكترن.

ئیسلامیی سیاسی گوزارشتە لە هێزی ئیسلامی و حزبەكان، لەمەیاندا نەجمەدین ئەربەكان (1926- 2011) وەكو رابەری رەوتەكە دەناسرێت، ئەربەكان دامەزرێنەر و سەرۆكی حزبی رەفاه، ساڵەكانی 1996 و 1997 سەرۆك وەزیرانی توركیا بوو و دواتریش بە كودەتایەكی سپی لە دەسەڵات دووریانخستەوە.

رەجەب تەیب ئەردۆغان، یەكێكە لە درێژەپێدەرانی رەوتی ئیسلامیی سیاسیی نەجمەدین ئەربەكان، جیاوازییەكەیان ئەوەیە سەردەمی ئەربەكان بانگەشە بۆ حزب، ئامانجی ئیسلامی و گەڕانەوە بۆ عوسمانیەت قەدەغەبوو و دەسەڵاتدارانی عەلمانی و نەتەوەیی بەو هۆیەوە چەندین جار ئەربەكان و ئەردۆغانیان زیندانیكرد، بەڵام ئەردۆغان بەهۆی بوونی دەسەڵات و سەرۆكایەتییەوە لە ماوەی 17 ساڵی رابردوودا، بەئاشكرا بانگەشەی بۆ دەكات.

گەورەبوون و كۆنخوازیی
ژیانی سیاسیی پارتی داد و گەشەپێدان "ئەكەپە" بۆ چوار قۆناغ دابەش دەبێت بەم شێوەیە:

یەكەم: دامەزراندنی لە 14ی ئابی 2001 و گەیشتنە دەسەڵاتی لە ساڵی 2002 بەهۆی سەركەوتنی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا و بەدەستهێنانی 363 كورسی لە كۆی 550 كورسی.
دووەم: سەرەتاكانی سیاسەتی ئەكەپە و ئەردۆغان و پەیڕەوكردنی سیاسەتی ئاشتبوونەوەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و كردنەوەی دەروازەیەكی بچووك لەگەڵ كورد "بۆ نموونە وتارە مێژووییەكەی لە ساڵی 2005 لە ئامەد كە وتی كێشەی كورد كێشەی منە، هەروەها پەسەندكردنی پرۆژە یاسای كرانەوەی دیموكراتی لە پەرلەمانی توركیا".
سێیەم: گەشەی ئابووری و رزگاركردنی توركیا لەژێر قەرزە زۆرەكانی "2002- 2016" و خۆبەهێزكردنی ئەردۆغان و چوونە قۆناغی خودئەڤینی".
چوارەم: كودەتاكەی ساڵی 2016 و قۆناغی جێبەجێكردنی پرۆژەی گەڕانەوە بۆ كۆنخوازیی.
 

لە پەیڕەو و پرۆگرامی ئەكەپەدا ئاماژە بۆ بڕوابوون بە "دیموكراسیەتی موحافیزكارانە" كراوە، روونكردنەوەی ئەو بابەتە ئەوەیە كە هەنگاونان بۆ دیموكراتیزەكردن لەگەڵ پاراستنی بەها كۆنینەكان. لەمەدا دەرچەیەك هەیە و لە ئێستادا ئەكەپە جێبەجێی دەكات كە بریتییە لەوەی هەڵبژاردن وەكو روویەكی دیموكراسی بەكاردەهێنێت، بەڵام بەها كۆنەكان بریتییە لە گەڕانەوە بۆ بەها ئیسلامییەكانی سەردەمی خەلافەتی عوسمانی، ئاشتبوونەوە لەگەڵ رۆژهەڵات و پشتكردنە خۆرئاوا و بەخشینی فۆرمێكی سوڵتانی بە دەسەڵاتەكانی ئەردۆغان لە سەرۆكایەتی ئەكەپە و سەرۆكایەتی كۆماریش.

توركیا لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەكەپە و ئەردۆغان پێشخستنی زۆری لە بواری ئابووریی بەدەستهێنا، ژمارەكان گەورە بوون، توركیای قەرزار گۆڕا بۆ قەرزدەر، گەیشتە پلەی 16 لەنێو كۆمەڵەی G20.

سەركەوتنی لە چەندین هەڵبژاردنی یەك لەدوای یەكدا، خودئەڤینییەكی سیاسیی زۆری لە كەسێتی رەجەب تەیب ئەردۆغاندا هێنایەكایەوە، ئەوەش سەری كێشا بۆ ئاراستەی كۆنخوازیی كە لە بیرەوەریی توركە ئیسلامییەكاندا ئامادەگی هەیە، بەم شێوەیە:

یەكەم: گەڕانەوەی توركیا، سەرەتا بەشێوەی هەیمەنەی ئابووری و فەرهەنگی و دواتریش بەشێوەی ئامادەگیی سەربازیی لە وڵاتانی دەوروبەر و ئەو وڵاتانەیش كە پێشتر بەشێك بوونە لە نەخشەی سیاسی- ئایینی دەوڵەتی عوسمانی. بۆ نموونە:

•            لە هەرێمی كوردستانی ئامادەگییەكی ئابووری و سەربازیی هەیە، بە بیانووی بوونی گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان چەندین سەربازگەی سەربازیی لە نزیك شار و سەر شاخەكانی كوردستان داناوە. هەروەها قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هەرێم و توركیا 12.5 دوازدە ملیار و نیو دۆلارە و بەردەوامیش لە زیاتربووندایە. ئەوە جگە لە رێككەوتنی 50 ساڵەی نەوت كە ئابووریی كوردستانی بەتەواوی وابەستەی سیاسەتەكانی توركیا و ئەردۆغان كردووە.

•            ئامادەگی سەربازیی توركیا لە رۆژئاوای كوردستان و داگیركردنی بەشێكی زۆر لە خاكەكەی، هەروەها بردنی خێر و بێری ناوچە كوردییەكان.

•            بوونی سەربازیی توركیا لە لیبیا و پشتیوانیكردنی تەربلوس بەرانبەر خەلیفە حەفتەر، فەرماندەی سوپای نیشتمانی لیبیا، هەروەها واژۆكردنی چەندین گرێبەست لەگەڵ حكومەتی دانپێدانراوی لیبیا بەتایبەت بوارەكانی ئاوەدانكردنەوە و دەرهێنانی نەوت.

•            بوونی بنكەی سەربازیی توركیا لە قەتەر، لەگەڵ واژۆكردنی دەیان گرێبەستی ئابووری و بازرگانی، لە دوایین سەردانی حەمەد بن جاسم ئالسانی، میری قەتەر، بڕیاریدا بە كڕینی رێژەی 10%ی بۆرسەی ئیستانبوڵ.

•            بوونی سەربازیی توركیا لە كۆماری باكووری قوبرسی توركی، هەروەها وابەستەكردنی ئابووریی قوبرس بە توركیاوە.

•            ئامادەبوونەوەی سەربازییانەی لە ئازەربایجان بەتایبەت لە كاتی هەڵگیرسانی شەڕی لەگەڵ ئەرمینیا لەسەر ناوچەی كێشە لەسەری كاراباخ.

 ئەوە تەنیا، بەشێكی كەمی ئامادەییە ئاشكراكانی توركیایە لە دەرەوەی سنووری خۆی، بەڵكو ئەوە گەڕانەوەیە بۆ بیرەوەریی ئیسلامییانەی ئیسلامییە توركەكان، دنەدانی بیرەوەریی كۆمەڵگەی ئیسلامیی توركە بۆ بەدەستهێنانی خەلافەتێكی لەدەستچوو، كەوا هیوای دروستبوونەوەی كەمە.

دووەم: رەجەب تەیب ئەردۆغان تا گەورە دەبێت، خودئەڤینیی سیاسیی تیایدا زیاتر دەبێت، خولی یەكەمی سەرۆك وەزیرانێتی هاوسەنگی راگرتبوو، بەوەی ئەردۆغان باكگراوندێكی ئیسلامییانەی هەیە و سەركردەیەكی دیاری بزووتنەوەی نائاشكرای ئیسلامی بووە، بۆیە بەردەوامی ئامادەیی جێبەجێكردنی پرۆژەكانی خەیاڵدانی سیاسیی تیادا بووە. ئەمەی هەم لەسەر ئاستی دەرەوەی توركیا پەرەپێداوە "وەكو ئەو ئامادەییە سەربازیی و ئایینییانەی لەسەرەوە باسمكردن"، هەم لەسەر ئاستی ناوخۆی وڵاتەكەی ورە وردە جێبەجێی كردن و بەردەوامیشە.

ساڵی 1997 و لەژێر فشاری دەسەڵاتی سەربازییدا بڕیاری داخستنی خوێندنگە ناوەندییەكانی ئایین درا، ژمارەیەكی زۆر خوێندنگە داخران بەو بیانووەی پێویستە پەروەردەی مەدەنی فێری منداڵان بكرێت نەك پەروەردەی ئایینی. ساڵی 2014 رەجەب تەیب ئەردۆغان لە رێگەی پرۆژە یاسایەكەوە ئەو دۆخەی پێچەوانە كردەوە، بگرە زۆرترین ژمارەی خوێندنگەی ئایینی كردەوە. لە مەراسیمی كردنەوەی خوێندنگەیەكی ئاییندا لە ساڵی 2014، ئەردۆغان وتی "تەنها لەمساڵدا نیو ملیۆن خوێندكار لە قوتابخانەكانی ئیمامولخەتیب خۆیان ناونووس كردووە".

پارتی داد و گەشەپێدان ساڵی 2010 دەستووری هەمواركردەوە، بەو هۆیەیشەوە چەندین یاسای مەدەنی گۆڕی، ئازادییە تاكەكەسییەكانی تەسك كردەوە، هەروەها دەرفەتی زۆری بە ئەردۆغان بەخشی ئاسانتر پرۆژە كەسی و ئایدۆلۆژییەكەی جێبەجێ بكات.

ئەردۆغان "ئایین"ی وەكو فشارێك بۆ سەركوتكردنی نەتەوەی كوردیش بەكارهێنا، بەتایبەت زۆرجار ئەردۆغان بە حزبە كوردییەكان یان كەسێتییە دیارەكانی دەوت "زەردەشتی و بێ ئایین" بەو ئامانجەی دەنگی زۆرینەی شەقامی كوردی بۆ خۆی كێش بكات، هەروەك ئایین بكاتە هۆكارێك بۆ دەستبەرداربوونی كورد لە ناسنامە نەتەوەییەكەی.

گۆڕینی سیستمی سیاسی هەنگاوێكی دیكەی جێبەجێكردنی پرۆژەكەی رەجەب تەیب ئەردۆغانە. ساڵی 2017 دەستووری هەمیشەیی توركیا هەموار كرایەوە، بەوەش چەندین گۆڕانكاریی تیادا كرد بەم شێوەیە:

•            گۆڕینی سیستمی سیاسی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی و لابردنی پۆستی سەرۆك وەزیران، دیاریكردنی یەك جێگر بۆ سەرۆك كۆمار.

•            سەرۆك كۆمار دەتوانێت لە هەمان كاتدا سەرۆكی حزبەكەیشی بێت بەپێچەوانەی پێشووەوە.

•            هەروەها فراوانتركردنی دەسەڵاتی سەرۆك كۆمار، توانای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، پەرلەمان بۆی نییە لێپرسینەوە لە وەزیرەكان بكات.

•            پەرلەمان ناتوانێت سەرۆك لە پۆستەكەی دووربخاتەوە و تەنها دەتوانێت لێپرسینەوەیەكی كەمی لەگەڵ بكات.

 رۆژی 24ی حوزەیرانی 2018 هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار كرا و ئەردۆغان سەركەوتنی بەدەستهێنا بە دەسەڵاتێكی زۆر و هێزێكی فراوانەوە، دەستوور زۆرترین دەسەڵاتی پێبەخش و بووە سوڵتانی توركیا، بەو شێوەیەش سەرەتاكانی پاشەكشە لە پرۆسەی دیموكراسی دەستیانپێكرد، ئازادییەكان بەرتەسكتر دەبنەوە، ئەردۆغانیش خودئەڤینتر دەبێت.

گەورەتربوونی توركیا لەسەر دەستی ئەردۆغان، ویستی گەڕانەوەی بۆ كۆنخوازیی "مەبەستم لە ئیسلامیزەكردنی دەسەڵات، بوونی سیستمی رەهای خاوەن دەسەڵات، هەیمەنەی توركیا تا دوور دوور" زیاتركرد، بەو هۆیەوە لەئێستادا سێ قەیران لەبەردەم سەرۆك ئەردۆغاندایە:

یەكەم: توركیا تووشی قەیرانێكی ئابووریی گەورە بووە، داكشانی بەهای لیرەی توركی ژمارەی پێوانەیی تۆماركردووە، ئەو ئاستەی لە پێشكەوتنی ئابووریی توركیا ئەردۆغان بەدەستیهێنا خەریكە سفر دەبێتەوە. ئەگەر ئەردۆغان بەردەوام بێت لەو شێوە سیاسەتكردنە، خۆی و ئەكەپە و توركیاش تووشی قەیرانی گەورەتر دەبن.

دووەم: گەڕانەوە بۆ هەمان ئەو سیاسەتانەی پێشوو بۆ سەركوتكردنی كورد و دۆزەكەی پەیڕەو دەكرا، لە گرتن و راوەدونان و ئازار و ئەشكەنجەدان و بە ناحەق شەهیدكردن، پێنەدانی ماف، هەوڵی داگیركردنی پارچەكانی دیكە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بێت. 

سێییەم: بیردۆزی "سفركردنەوەی كێشەكان"ی ئەحمەد داود ئۆغڵو خراوەتە پەراوێزەوە، ئەمە توركیای پەلكێشی دەستتوەردان لە چەندین وڵات و ناوچە و كێشە و ململانێ كردووە، بەڕادەیەك توركیا تەواو ماندوو بووە. 

پان توركیزم یان كاركردن بۆ زیندووكردنەوەی دەوڵەتی عوسمانی كە من ناوم لێناوە "كۆنخوازیی"، لە دۆخی ئێستادا گونجاو نییە، رەجەب تەیب ئەردۆغان ریسكی گەورە بە ئاییندەی سیاسی خۆیەوە دەكات، بگرە توركیا پڕ كێشەتر دەبێت. بۆ هەڵبژاردنی ساڵی 2023 لە چەندین لاوە ئەگەر راوەستانی ئەردۆغان و دابەزاندنی لە شەمەندۆفێرە سیاسییەكە هەیە بەهۆی ئامادەیی چەندین حزب و هێزی ئۆپۆزسیۆنەوە وەكو:

یەكەم: پارتی گەلی كۆماری "جەهەپە" بە سەرۆكایەتی كەمال كڵیچدار ئۆغڵو.

دووەم: پارتی دیموكراتی گەلان "هەدەپە" بە سەرۆكایەتی میتحەت سانجار و پەروین بوڵدان.

سێیەم: پارتی ئاییندە بە سەرۆكایەتی ئەحمەد داود ئۆغڵو.

چوارەم: پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن "دێڤا" بە سەرۆكایەتی عەلی باباجان.

پێنجەم: بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی و سیاسیی خزمەت "رێكخستنی ئاشكرایان نییە"، بە سەرۆكایەتی فەتحوڵڵا گویلەن.

شەشەم: چەندین پارت و بزووتنەوە و كەسایەتیی دیكەش دژی سیاسەتەكانی ئەردۆغانن.

 سیاسەتی ئەردۆغان لەسەر ئاستی ناوخۆ، هەرێمایەتی، جیهانی ئیسلامیی و عەرەبی بە زۆری، لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێزراو بووە، پێدراوەكان وای دەردەخەن، ئەگەر گۆڕانكاریی كوتوپڕ لە بەرژەوەندیی ئەردۆغان روونەدات، ئەوا شەمەندۆفێرە سیاسییەكەی دەوەستێت.