راپۆرت
زەمینەی درووستبوونی دەوڵەتی کوەیت
مەودا میدیا - سلێمانی |
مەودا میدیا- شوان کەریم
پێگەی جوگرافی کوەیت
وڵاتێکی بچوکە رووبەرەکەی 16600 کیلۆمەتر دووجایە، لە باشوور و رۆژهەڵاتەوە سعودییە و لە باکوور و رۆژئاواوە عیراقە، لەباکووری رۆژهەڵاتەوە دەکەویتە سەرکەنداوی فارس، درێژی سنووری نێوان عیراق و کوەیت 130 کیلۆمەترە. دوورگە سەرەکییەکانی کوەیت (بۆبیان و ارباب) ە کە بەرانبەر بەندەری ئومئەلقەسر و کەناری دەریایی عیراقن.
کوەیت گوشاری عیراق ئێران سعودیەی بەسەرەوەبوو، عیراق دەتوانێت بە ماوەیەکی کورت هێزەکانی لە جەنگی عیراق- کوەیت بخاتە گەڕ و عیراق دەیتوانی لە رێی کوەیتەوە هەر هاوکاریەکی لە هەرکوێی دنیا بیەوێت بەدەستی بێنێت ئەمە وایکرد لەڕووی ستراتیجی و ئابوورییەوە کوەیت پێگەیەکی جوگرافی گرنگ بێت بۆ عیراق.
زەمینەی مێژووی کوەیتی نوێ
کوەیتی نوێ وەک ناوچە لەنیوەی سەدەی حەڤدەوە دەستپێدەکات، دەرکەوتنی شێخێتی کوەیت بەسەرۆکایەتی بنەماڵەی (سەباح) ئەوە نیشان دەدات کە شارۆچکەی کوەیت لەسەدەی هەژدەهەم 1716 درووست کرابێت.
ساڵی 1765 بۆیەکەمجار ناوی (کوەیت) لەسەر نەخشەیەکی گەریدەی دانیمارکی بەناوی (نەیبور) بینرا، شاری کوەیت و دەورووبەری لەسەرەتای مێژووی هاوچەرخەوە لەلایەن بنەماڵەی (ئال سەباح)ە وە فەرمانڕەوایی دەکرا. لەگەڵ پەرەسەندنی نفو س و دەسەڵاتی بەریتانیا لە کەنداو پیادەکردنی سیاسەتی بەستنەوەی مرنشین و شێخایەتی ناوچەکە بەدەسەڵاتی بەریتانیاوە، فەرمانڕەوای کوەیت (مبارک سەباح) لەساڵی 1896-1915 پەیماننامەیەکی لە 23 کانونی دووەمی 1899دا لەگەڵ بەریتانیا گرێدا کەتیایدا دانی نا بە نفوس و بەرژەوەندیەکانی بەریتانیا لە کوەیت لە بەرانبەر پاراستنی فەرمانڕەوایی (ئال سەباح) بەسەر ناوچەکەدا.
شوێنی جوگرافیای کوەیت کە بەندەرێکی ئاوی گرنگە لەسەر کەنداو، هەروەها ترسی بەریتانیا لە پرۆسەی رێگای ئاسنینی نێوان (بەغدا- بەرلین) کە ئەڵمانەکان و عوسمانییەکان پێکەوە سەرگەرمی بوون، بەرژەوەندیەکانی بەریتانیای لە ناوچەکەدا دەخستە مەترسیەوە، ئەمە وای لە بەریتانیا کرد زیاتر خۆی لە کوەیت نزیک دەکردەوە، لەگەڵ هەر فەرمانڕەوایەکی کوەیت پەیوەندی نێوانیانی بەگوێرەی سەردەم دەپاراست.
نەوتی کوەیت
لە 23ی کانونی یەکەمی 1933 شێخ ئەحمەد جابری ئیماراتی نەوتی دا بە کۆمپانیای (نەوتی کوەیت) کەلە دوو کۆمپانیای ئینگلیزی پێک هاتبوو بۆ ماوەی 75 ساڵ بەرانبەر پێشەکی 142 هەزار دۆلاری کرێی ساڵانەی 28 هەزار دۆلار ئەمەش ئاهێکی بەئابووری خراپی کوەیت دا هێنایەوە وداهاتووی ئەو وڵاتەی لەسەر داڕێژرا، پاش گەڕانێکی زۆر بەدوای نەوت دا لە 3 ئایاری 1931 یەکەم بیرە نەوت لە ناوچەی ئەلجەڕە لێدرا لە برقات ئەم گەڕانە تا ساڵی 1942 بەردەوام بوو.
لەساڵی 1941 بۆ یەکەمینجار نەوتی کوەیت بۆ دەرەوەی وڵات رەوانە کرا، پاش مردنی شێخ ئەحمەد جابر کوڕە مامەکەی عەبوڵڵا سالم سباح لە 1950 بووە فەرمانڕەوای کوەیت، لەسەردەمی ئەم شێخەدا بەرهەم هێنانی نەوت قەڵەمبازێکی گەورەی بەخۆوە بینی، چونکە ساڵی1952 بەرهەمی کۆمپانیایی نەوتی کوەیت 37 ملیۆن تۆن بووە کەچی لە ساڵی 1956 چووە 60 ملیۆن و دواتر 80 ملیۆن تۆن بەم شێوەیە کوەیت بووە یەکێک لەو دەوڵەتانەی گەورەکانی بەرهەم هێنان و هەناردەی نەوت.
سەربەخۆیی کوەیت
شایەنی باسە کوەیت لە کۆتایی پەنجاکان و سەرەتای شەستەکان دا هەنگاوی مەزنی بەرەو سەربەخۆیی نا، هۆکاری ئەمەش ئەو هەنگاوە باشانە بوو کە کوەیت لە بوارەکانی خوێندن و بڵاوبوونەوەی زانست و زانیاری و ئاوەدانکردنەوەو بەرهەمهێنانی ئاوی شیرین و بازرگانی و فرۆکەخانەکان دا بەدەستی هێنا، هەروەها کەدەستوری کوەیت لە ساڵی 1938 دانرابوو یەکێک لە بەندەکانی زامنکردنی سەربەخۆیی کوەیەت بوو.
هەروەها بەریتانیا دەیویست کوەیت لە رووداو تەنگەژەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دووربخاتەوە، بۆ نمونە کاتێک شۆڕشی تەموزی 1958 لەعیراق روویدا بەریتانیا هەوڵی دا کوەیت لەو رووداوانە دوورە پەرێزبێت، ئەمە جگە پشتگیری بەریتانیا بۆ کردنی کوەیت بە ئەندام لە رێخراوەکانی WHOوUNSCO ، وە لێدانی پارەی کوەیت بە دینار.
بەم شێوەیە دەبینین هەلومەرجی سەربەخۆی کوەیت لە1961 فەراهەم بوو بەتایبەت پاش سەردانی ئەمینداری گشتی یەکێتی وڵاتانی عەرەب بۆ کوەیت و بوونی کوەیت بە ئەندامی ئەو یەکێتییە و گۆڕینەوەی بیروڕا لەنێوان (شێخی کوەیت و سێر ولیەم لوسی) نوێنەری بەریتانیا لە کوەیت سەربەخۆی کوەیت هاتە بەرهەم لە 16ی حوزەیرانی 1961.
ک. ر
پێگەی جوگرافی کوەیت
وڵاتێکی بچوکە رووبەرەکەی 16600 کیلۆمەتر دووجایە، لە باشوور و رۆژهەڵاتەوە سعودییە و لە باکوور و رۆژئاواوە عیراقە، لەباکووری رۆژهەڵاتەوە دەکەویتە سەرکەنداوی فارس، درێژی سنووری نێوان عیراق و کوەیت 130 کیلۆمەترە. دوورگە سەرەکییەکانی کوەیت (بۆبیان و ارباب) ە کە بەرانبەر بەندەری ئومئەلقەسر و کەناری دەریایی عیراقن.
کوەیت گوشاری عیراق ئێران سعودیەی بەسەرەوەبوو، عیراق دەتوانێت بە ماوەیەکی کورت هێزەکانی لە جەنگی عیراق- کوەیت بخاتە گەڕ و عیراق دەیتوانی لە رێی کوەیتەوە هەر هاوکاریەکی لە هەرکوێی دنیا بیەوێت بەدەستی بێنێت ئەمە وایکرد لەڕووی ستراتیجی و ئابوورییەوە کوەیت پێگەیەکی جوگرافی گرنگ بێت بۆ عیراق.
زەمینەی مێژووی کوەیتی نوێ
کوەیتی نوێ وەک ناوچە لەنیوەی سەدەی حەڤدەوە دەستپێدەکات، دەرکەوتنی شێخێتی کوەیت بەسەرۆکایەتی بنەماڵەی (سەباح) ئەوە نیشان دەدات کە شارۆچکەی کوەیت لەسەدەی هەژدەهەم 1716 درووست کرابێت.
ساڵی 1765 بۆیەکەمجار ناوی (کوەیت) لەسەر نەخشەیەکی گەریدەی دانیمارکی بەناوی (نەیبور) بینرا، شاری کوەیت و دەورووبەری لەسەرەتای مێژووی هاوچەرخەوە لەلایەن بنەماڵەی (ئال سەباح)ە وە فەرمانڕەوایی دەکرا. لەگەڵ پەرەسەندنی نفو س و دەسەڵاتی بەریتانیا لە کەنداو پیادەکردنی سیاسەتی بەستنەوەی مرنشین و شێخایەتی ناوچەکە بەدەسەڵاتی بەریتانیاوە، فەرمانڕەوای کوەیت (مبارک سەباح) لەساڵی 1896-1915 پەیماننامەیەکی لە 23 کانونی دووەمی 1899دا لەگەڵ بەریتانیا گرێدا کەتیایدا دانی نا بە نفوس و بەرژەوەندیەکانی بەریتانیا لە کوەیت لە بەرانبەر پاراستنی فەرمانڕەوایی (ئال سەباح) بەسەر ناوچەکەدا.
شوێنی جوگرافیای کوەیت کە بەندەرێکی ئاوی گرنگە لەسەر کەنداو، هەروەها ترسی بەریتانیا لە پرۆسەی رێگای ئاسنینی نێوان (بەغدا- بەرلین) کە ئەڵمانەکان و عوسمانییەکان پێکەوە سەرگەرمی بوون، بەرژەوەندیەکانی بەریتانیای لە ناوچەکەدا دەخستە مەترسیەوە، ئەمە وای لە بەریتانیا کرد زیاتر خۆی لە کوەیت نزیک دەکردەوە، لەگەڵ هەر فەرمانڕەوایەکی کوەیت پەیوەندی نێوانیانی بەگوێرەی سەردەم دەپاراست.
نەوتی کوەیت
لە 23ی کانونی یەکەمی 1933 شێخ ئەحمەد جابری ئیماراتی نەوتی دا بە کۆمپانیای (نەوتی کوەیت) کەلە دوو کۆمپانیای ئینگلیزی پێک هاتبوو بۆ ماوەی 75 ساڵ بەرانبەر پێشەکی 142 هەزار دۆلاری کرێی ساڵانەی 28 هەزار دۆلار ئەمەش ئاهێکی بەئابووری خراپی کوەیت دا هێنایەوە وداهاتووی ئەو وڵاتەی لەسەر داڕێژرا، پاش گەڕانێکی زۆر بەدوای نەوت دا لە 3 ئایاری 1931 یەکەم بیرە نەوت لە ناوچەی ئەلجەڕە لێدرا لە برقات ئەم گەڕانە تا ساڵی 1942 بەردەوام بوو.
لەساڵی 1941 بۆ یەکەمینجار نەوتی کوەیت بۆ دەرەوەی وڵات رەوانە کرا، پاش مردنی شێخ ئەحمەد جابر کوڕە مامەکەی عەبوڵڵا سالم سباح لە 1950 بووە فەرمانڕەوای کوەیت، لەسەردەمی ئەم شێخەدا بەرهەم هێنانی نەوت قەڵەمبازێکی گەورەی بەخۆوە بینی، چونکە ساڵی1952 بەرهەمی کۆمپانیایی نەوتی کوەیت 37 ملیۆن تۆن بووە کەچی لە ساڵی 1956 چووە 60 ملیۆن و دواتر 80 ملیۆن تۆن بەم شێوەیە کوەیت بووە یەکێک لەو دەوڵەتانەی گەورەکانی بەرهەم هێنان و هەناردەی نەوت.
سەربەخۆیی کوەیت
شایەنی باسە کوەیت لە کۆتایی پەنجاکان و سەرەتای شەستەکان دا هەنگاوی مەزنی بەرەو سەربەخۆیی نا، هۆکاری ئەمەش ئەو هەنگاوە باشانە بوو کە کوەیت لە بوارەکانی خوێندن و بڵاوبوونەوەی زانست و زانیاری و ئاوەدانکردنەوەو بەرهەمهێنانی ئاوی شیرین و بازرگانی و فرۆکەخانەکان دا بەدەستی هێنا، هەروەها کەدەستوری کوەیت لە ساڵی 1938 دانرابوو یەکێک لە بەندەکانی زامنکردنی سەربەخۆیی کوەیەت بوو.
هەروەها بەریتانیا دەیویست کوەیت لە رووداو تەنگەژەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دووربخاتەوە، بۆ نمونە کاتێک شۆڕشی تەموزی 1958 لەعیراق روویدا بەریتانیا هەوڵی دا کوەیت لەو رووداوانە دوورە پەرێزبێت، ئەمە جگە پشتگیری بەریتانیا بۆ کردنی کوەیت بە ئەندام لە رێخراوەکانی WHOوUNSCO ، وە لێدانی پارەی کوەیت بە دینار.
بەم شێوەیە دەبینین هەلومەرجی سەربەخۆی کوەیت لە1961 فەراهەم بوو بەتایبەت پاش سەردانی ئەمینداری گشتی یەکێتی وڵاتانی عەرەب بۆ کوەیت و بوونی کوەیت بە ئەندامی ئەو یەکێتییە و گۆڕینەوەی بیروڕا لەنێوان (شێخی کوەیت و سێر ولیەم لوسی) نوێنەری بەریتانیا لە کوەیت سەربەخۆی کوەیت هاتە بەرهەم لە 16ی حوزەیرانی 1961.
ک. ر
بیروڕا
