ئەمە كۆپلەیەكە لە گۆرانییەکی فۆلكلۆری كوردی رەسەن لە شەستەكانی سەدەی رابردوو لە رادیۆی كرماشان پەخش دەكرا، لە خانەقین زۆر باو بوو، لەسەر زاری زۆربەی خەڵكی بوو، جەعفەر حەسەنی گۆرانیبێژی ناسراوی عیراقی كۆپلەیەكی دیکەی بۆ زیادكردووە (لە قەسرە و خەیدەی كوردستان دوینی). منیش دوای نزیكەی پەنجا ساڵ دەڵێم لە (سلێمانییەوە خەیدەی خانەقین دوینی).
 
خانەقین شارێكی رەسەنی كوردستانە، گۆڕەپانی ململانێی سەربازیی سەردەمی ساسانییەكان بووە لە (تأریخ الگبری) بەشی (٤)  لاپەڕەی (115ـ116) باسی سەركەوتنی (القعقاع بن عمر) و شكستی (یزدجرد) دەكات لە سەردەمی ئیمامی عومەر، كە هەزاران كەس لەو شەڕەدا لە خانەقین كوژراون.
 
گێرتروود بێڵ لە بەهاری ساڵی (1911) سەردانی خانەقین دەكات و لە ماڵی مستەفا پاشای باجەلان میوان دەبێت، لە رۆژی (28-3-1911 ) لەوكاتەدا لە نامەیەكیدا بە جوانی و بەوردیی وەسفی باخ و تەلار و ئاو و هەوای خانەقین و دەوروبەری دەكات و باسی میوانداریی مستەفا پاشا و خوانی رازاوە و هەمەجۆریی خواردنی و میواندۆستییەكەی دەكات، ئەمە ئەو راستییە دەردەخات كە خانەقین هەمیشە بە باخ و ئاوی ئەڵوەند و میواندۆستی بەناوبانگ بووە.
 
رەنگە هەر بەم خۆشی و دڵگیرییەشەوە بێت مەلیك فەیسەڵی یەكەم لە كۆتایی بیستەكانی سەدەی رابردوو كۆشكێكی قەشەنگ لەسەر گردێک لە نزیك عالیاوە کە دەیڕوانییە سەر ئەڵوەندا لە خانەقین بۆ خۆی دروست دەكات. هەر بەهۆی بایەخی ستراتیژی و سەربازیی شاری خانەقین، حكومەتی عیراق لە كۆتایی چلەكانی سەدەی رابردوو كۆمەڵێك (سپێر) سەنگەری كۆنكرێتی تایبەتی لە چوار دەوری شارەكە دروستكردووە.
 
بۆ من خانەقین لانەی رۆحە، ئەگەر بە جەستەش لەوێ نەبم، بەردەوام رۆحم لە ئاسمانی ئەو شارەدا سەما دەكا و لەگەڵ باراندا شۆڕدەبێتەوە ناو ئەڵوەن و تێكەڵ بە بۆنی خاك و باخ و دارخورماكانی دەبێت، هەر لە وەسفی خانەقیندا زێوەری شاعیر دەڵێت:
 
جەننەتە بێ شوبهە شاری خانەقین
ئاوی ئەڵوەندیشی وەك ما‌وی معین
بانگ دەكەن بۆ ئەهلی سەر عەردی مەلەك
ئەوە بەهەشتە (فادخلوها خالدین)
 
كەواتە هەر من نیم شەیدای خانەقین و ئەڵوەنم، كە ئاوەكەی لە شاخی داڵاھۆی ناوچەی كرماشان سەرچاوە دەگرێت. ئەڵوەن شاری خانەقین دەكاتە دوو بەشی نایەكسانەوە، دەستی راستی شارەكە بەشە گەورەكەیە و شانی داوەتە پاڵ كوردستان و سنووری نێودەوڵەتیی ئێران- عیراقەوە، دەستی چەپیش لەگەڵ سنووری عەرەبستانی عیراق بەسراوەتەوە. بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافی خانەقین هەردەم لە ململانێ و دۆخی ناسەقامگیریدا بووە بەئێستاشیەوە، وەك دەبینین حاڵی حازریش داعش لەو سنوورە عەزیەتی خەڵكی بێتاوانی خانەقین دەدا و هێرشی غافڵگیرانەیان دەكاتەسەر و شەهیدیان دەكات.
 
خانەقین شارێکی سەوزە، چوار دەوری باخە، لە باخە بەناوبانگەكانی، باخی (سین کوپی)، باخی (حەدیقە)، باخی (حەسەن ئەفەندی) و باخی (قەسرەكە)ن.
 
(كۆپری گەورە) پردێكی بەردی كەوانەییە لە (11) تاق پێكهاتووە، بە خشتی چوارگۆشەی (سوڵتانی) تایبەت و بە هەزاران كرێكاری ئێرانی و ناوخۆیی لەلایەن خوشكی شا (محەمەد عەلی میرزا) حاکمی کرماشان دروستكراوە، مەبەست لە بونیادنانی ئەم پردە، كارئاسانی بووە بۆ پەڕینەوەی هەزاران سەردانكەری شیعەی ئێرانی بۆ نەجەف و كەربەلا و كازمییە، ئیدی ئەم پردە هەردوو بەری شارەكە بەیەكەوە دەبەستێتەوە.
 
ناوەندی شاری خانەقین تەنیا پێنج كیلۆمەتر لە سنووری ئێران دوورە، بۆیە هەموو ساڵێك لە بەهاران رەشماڵی سنجاوی ئەودیوی سنوور دەهاتن لە دەوروبەری خانەقین بە كاتی رەشماڵیان هەڵدەدا و بەشێوەیەکی کاتی لەوێ نیشتەجێ دەبوون و خەریكی فرۆشتنی بەروبوومەكانیان و كڕینی خورمای خانەقین بوون.
 
خانەقین خاكەكەی پڕ پیت و بەرەكەتە و ئاو و هەوایەكی گونجاوی هەیە بۆ باخداری و كشتوكاڵ، بەگشتی بەهەموو جۆرەكانییەوە، خانەقین بە بەروبوومی خورما و پرتەقاڵ و هەنار و گەنم و جۆ و برنجی عەنبەری بنكورە بەناوبانگە، سەرەڕای ئەمەش خانەقین لە شارە هەرە گرنگەكانی كوردستانە لە بواری نەوت و كانزاكانی دیکەوە دوای كەركوك دێت.
 
لەبەر هەڵكەوتەی جوگرافی و بایەخی ئابوورییەوە لە سەردەمی عوسمانیدا، هێڵی شەمەندەفەر و لە سەردەمی مەلیکیدا پاڵاوگەی نەوت و كارگەی دروستكردنی بەرمیل و تەنەكە و پێداویستییەكانی بواری نەوت تێیدا دروستكراون. لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو لە خانەقین (5) سینەما و (4) كتێبخانە و (6) مزگەوت و (2) حسەینییە و (1) كەنیسە و (6) حەمامی گشتی و (3) قەیسەری و (5) خان و (8) سەرتاشخانە و (14) چایخانە و (3) چێشتخانە و (6) كەبابخانە و (7) خەیاتی چاكەت و پانتۆڵ و (5) شوێنی وێنەگرتن و (3) شوێنی فرۆشتنی مەشروبات و (3) یانەی شەوانە و (4) هۆتێل و خواردنەوە و لقێكی باتە و دجلە بۆ فرۆشتنی پێڵاوی تێدابوو.
 
یەكەم قوتابخانە لە خانەقین لە ساڵی (1887) لە سەردەمی عوسمانیدا لە عالیاوە دامەزراوە لە دواییدا (2) قوتابخانەی ئامادەیی كوڕان و كچان و (3) قوتابخانەی ناوەندی و (6) قوتابخانەی سەرەتایی كوڕان و كچان و (1) نەخۆشخانەی گشتی و (2) بنكەی تەندروستی و (1) بنكەی بەیتەرە (ڤێتێرنەری) و (1) دەرمانخانەی تێدا بووە.
 
بەهۆی ئەو پاشخانە دەوڵەمەندەی خانەقین، بەتایبەت لە بواری كولتووری و كۆمەڵایەتی و بەهۆی ئەوەش كە شارێکی پیشەسازیش بووە، هەمیشە خەڵكەكەی خاوەن ئاستێكی بەرزی هۆشیاری بوون. بۆ نموونە لە خانەقین سوڵحی عەشائیری نەبووە، بەردەوام خەڵكەكە پابەندی یاسا بوونە و بۆ یەكلاییكردنەوەی كێشەكان پشتیان بە یاسا بەستووە، نەك عەشیرەت و عەشیرەتگەری. ئەمە دەرخەری ئاستی مەدەنیەت و شارستانیەتی شاری خانەقینە كە چەند گەشەكردوو و پێشكەوتوو بووە، ئەگەر لەگەڵ شارەكانی دیكە بەراوردی بكەین.
 
بۆ گرنگیدان بە كشتوكاڵ و خاكەكەی، لە سەردەمی حوكمی عەبدولكەریم قاسمدا لە رێگەی جۆگەی (باڵەجوو) ئاو لە رووباری سیروانەوە بۆ خانەقین هێنراوە، ئەمەش بووەتە هۆی بووژانەوەی كشتوكاڵ لە دێهاتەكانی ئەو ناوچەیە و بووەتە سەرچاوەیەكی  دابینكردنی ئاوی خواردنەوەش بۆ شارەكە، لە رۆژهەڵاتی شار جۆگەی باڵەجوو لەگەڵ ئەڵوەن یەكدەگرنەوە و بەشێكیشی دەڕژێتەوە ناو (كۆردەرە)، ئەمیش لە خوارەوەی خانەقین خۆی دەخزێنێتە ناو ئەڵوەنەوە.
 
وەزیری كشتوكاڵی عیراق لە سەردەمی عەبدولكەریم قاسم خەڵكی خانەقین بووە، كە ناوی (عادل جەلال) بوو، ئەفسەری پلەبەرزی سوپای عیراق بووە، لەگەڵ (چباگ الاحرار) لە شۆڕشی (1958) بەشدار بووە، لەنێوان (1961-1963) وەزیری كشتوكاڵ بووە.
 
مام جەلال دەیگێڕایەوە كاتی خۆی خەڵكی خانەقین بەهۆی زۆرداریی حاجی جەلالی باوكی عادل لە بەرانبەر وەزارەتی بەرگریی عیراق لە بەغدا خۆپیشاندانیان كردووە بە دروشمی (عەبدولكەریم قارەمان، حاجی جەلال خواردەمان). خانەقین و نەجەف دوو گەورەترین قەزای عیراق بوون، دواتر نەجەف كرایە پارێزگا و خانەقینیش وەكو خۆی مایەوە بە بیانووی نزیكیی لە سنووری ئێران، رژێمی بەعس هیچ بایەخی بەم شارە نەدەدا و هەر خەریكی بچووکكردنەوەی بوو لە رووی ئیدارییەوە، هەوڵی دەدا بیكاتە ناحیە و بیخاتە سەر (جەلەولا)، لەجیاتی خانەقین بكاتە قەزا.
 
بە بەهانەی ناكۆكی و ململانێی نێوان ئێران و عیراق، شارە سنوورییەكانی وەكو مەندەلی و خانەقین و هەڵەبجە و پێنجوێن و...هتد لەلایەن رژێمەوە پشتگوێ دەخران، بەپێچەوانەی وڵاتانی رۆژئاوا كە چەند بایەخ بە شارە سنوورییەكانیان دەدەن تەنانەت دەیكەنە پایتەختیش وەكو كۆپنهاگن و برۆكسل و جنێڤ و چەندینی دیکە.
 
سەرەڕای نەهامەتییەكان پەیوەندیی كۆمەڵایەتی لەم شارەدا بەهێز بووە، كورد هەمیشە لە خانەقین زۆرینە بووە، توركمان و عەرەبی (معدان) گامێشەوان و ژمارەیەکی كەم لە فەرمانبەرانی عەرەبی گوێزراوە بۆ یەكە ئیدارییەكانی خانەقین هەبوون لە شارەكەدا. سوننە و شیعە و كاكەیی و ئەرمەن و سابیئە و مەسیحی (کریستیان) و یەهودیش (جوو) هەبوون، هەمووان بەبێ جیاوازی دەژیان لە خەم و خۆشی پێكەوەبوون، مەراسیمی عاشوورا و زیكری دەروێشەكان و شەوچرای كاكەییەكان و سەری ساڵی مەسیحییەكان بەبێ جیاوازی و ترس هەموویان لە خانەقین ئەنجام دەدران.
 
بەهۆی خەسڵەتە هەمەجۆرەكانییەوە خانەقین هەرچەندە لە رووی ئیدارییەوە قەزا بووە، بەڵام خەسڵەتی شاری هەبووە، لە رووی پێكهاتەوە هەمەچەشن و پاشخانێكی دەوڵەمەندی رۆشنبیری و پیشەسازی هەبووە، ئەمە وایكردووە كە سیما شارستانییەكانی لە هی بەشێك لە پارێزگاكان دەوڵەمەندتربن.
 
تەنانەت تیپی تۆپی پێی خانەقین هەموو پێكهاتەكانی لەخۆگرتبوو، یەكێك لە تیپە بەهێزەكانی پارێزگای دیالە بوو، كچانی خانەقین بەشداریی چالاكی وەرزشی قوتابخانەكانیان دەكرد لەسەر ئاستی عیراق، ئەمەش بۆ ئەو سەردەمە دەگمەن بوو،
 لە چلەكانی سەدەی رابردوو، مونەوەرەكانی ئەم شارە بەشداریی بزووتنەوەی كوردایەتییان كردووە، لە ریزەكانی حزبی رزگاری و شۆڕش و هیوا خەباتیان كردووە، لەوانە رەشید باجەلان و مەلا سەید حەكیم و عەزیز پشتیوان و شێخ موراد و چەندانی دیکە، پێشتریش لە شۆڕشی بیست و شۆڕشی شێخ مەحمود و دواتر لە شۆڕشی ئەیلول و شۆڕشی نوێشدا خانەقینییەكان نەك درێغییان نەكردووە، بەڵكو بەشداریی كاریگەر و بەرچاویان هەبووە.
 
لە سەردەمی شۆڕشی ئەیلول لە شارەكەدا پارتی بە هەردوو باڵەكەیەوە، (مەلایی) و (جەلالی)، حزبی شیوعی بە لیژنەی مەركەزی و قیادەی مەركەزی هەبوون، لە دواییشدا حزبی بەعس لەناو عەرەبە هاوردەكان بە موتوربەی ژمارەیەكی كەمی خەڵكی خانەقین پەیدابوو، ئەوكاتە هیچ حزبێكی ئیسلامی نە شیعە و نە سوننە لە شاری خانەقین نەبوون.
 
لە رووی رۆشنبیرییەوە ئەم شارە خاوەن چەندین كەسایەتی ناسراوە، لەوانە عەبدولمەجید لوتفی و شێخ موراد و مەلا عەبدوڵڵای بێداری و مەلا محەممەدی جوانڕۆیی و مامۆستا موحیەدین و مەجید غاندی و ئەحلام مەنسوور.
 
لە بواری هونەریشدا خاوەنی خەڵكانی وەكو ئیسماعیل خەیات و سەباح موحیەدین و نەجم محەممەد ئەمین و خەلیل زەهاوی و خوداداد عەلی و خەلیل وەندی و فایق حەسەنە.
 
هەر بۆ نموونە رشتەی بەشێك لە ناودارانی خانەقین لەو سەردەمەدا ئەمانە بوون: عەلی خان، فەتحوڵڵا بەگ، تاهیر عوزێر، شێخ وەهاب، كوێخا سالم، حسێن بەگ، موفتی مودەریس، سەید محەممەد شوبەر، میرزا رەحیم زەنگەنە، ئەكرەم ئەفەندی، راغب بێگ، حەسەن ئەفەندی، وەسمان بەگی شەرەفبەیانی، كامل خەماسە. ئەوانەی من بە خەیاڵمدا هات ئەمانە بوون، بە راستی داوای لێبوردن دەكەم كە نەمتوانی لەم نووسینە كورتەدا هەموو لایەنەكان باس بكەم و ناویان بێنم.
 
لە كۆتاییدا ئەو دێڕە بەناوبانگەی مامە (جەمال ئاغا)  قەرز دەكەم  و لەسەر مەزهەبی ئەو زاتە کە دەڵیت: بەهەشت لەسەر شێوەی سلێمانی داڕێژراوە!، منیش دەڵێم: خانەقین لەسەر شێوەی بەهەشت دامەزراوە!