راپۆرت
ئەلیكساندەر پارڤۆس.. چیرۆكی پیاوێكی چەند سەرە
مەودا میدیا - سلێمانی |
مەودا میدیا- هێمن سەعید
سەرەتای سەدەی بیست، شەمەندۆفێری رۆژهەڵات پیاوی نهێنی و شاراوەی زۆری هەڵگرتبوو، ئەلیكساندەر پارڤۆسی جوو، یەكێك بوو لەو پیاوە شاراوانەی كە پیلان داڕێژەری رووخانی دوو ئیمپراتۆریەت و سەرەتای درووستبوونی دەوڵەتێك و كوژرانی زیاتر لە سەد ملیۆن كەس بوو.
ئەلیكساندەر پارڤۆس، لەیەككاتدا بیرمەند، نووسەر، رۆژنامەنووس، سیاسی، سیخوڕ و بازرگان بوو. پیاوێكی فرە سەرە بوو، بیرمەندەكان و دەوڵەتەكانی بۆ مەرامی سیاسی خۆی بەكاردەهێنا، لەلایەك كاری بۆ رووخانی ئیمپراتۆریەتی روسیای قەیسەری دەكرد و لەلایەكی دیكەش هاوكاریی ئەڵمانیای دەكرد بۆ بردنەوەی جەنگی یەكەمی جیهانی و لەلایەكی دیكەشەوە ئیمپراتۆری عوسمانی رازیكرد بچێتە پاڵ ئەڵمانیا و بیكات بە دوژمنی روسیای قەیسەری.
پارڤۆس بڕوای وابوو روسیا خاوەنی سوپایەکی بەهێزە، لە رێگەی جەنگەوە دەسەڵاتی قەیسەر ناڕوخێ، بۆیە ئەڵمانیای هەڵبژارد تا لەوێوە كار لەسەر رووخانی روسیای قەیسەری بكات لە رێگەی نانەوەی پشێوی و ئاژاوەوە.
ئەلیكساندەر پارڤۆس
پارڤۆس كێیە؟
ساڵی 1867 پارڤۆس لە خێزانێكی جووی پیشەگەر لە شاری بیریزینۆ كە ئەوكات سەر بە روسیا و ئێستا سەر بە بیلاڕوسیایە لەدایكبووە.
ساڵی 1886 لە تەمەنی 19 ساڵیدا روسیای جێهێشت و روویكردە سویسرا، پاش ماوەیەك گەڕایەوە بۆ روسیا و بەنهێنی دەستیكرد بە دژایەتیكردنی دەسەڵاتی قەیسەر، پۆلیس بۆ ماوەیەك خستییە ژێر چاودێریی توندەوە، لەبەر پاراستنی گیانی خۆی، پارڤۆس جاریكێتر گەڕایەوە سویسرا و بڕوانامەی دكتورا لە بواری زانستی ئابووریی سیاسیدا بەدەستهێنا.
پاش بەدەستهێنانی بڕوانامەكەی، راستەوخۆ كۆچ دەكات بۆ ئەڵمانیا و پەیوەندی بە پارتی دیموكراتی سۆسیالیستی روسییەوە دەكات، لە ماوەی مانەوەی پارڤۆس لە ئەڵمانیا، ئاشنا دەبێت بە رۆزا لۆكسمبۆرگ و ڤلادمیر لینین، لەوێوە لینین هاندەدات بۆ شۆڕشی بەلشەفی و دامەزراندنی حكومەتێكی شیوعی لە روسیا. پارڤۆس خۆشی كار لەسەر جێبەجێكردنی ئەو وتەیەی ماركس دەكات كە دەڵێت "لە رێگەی جەنگی نێودەوڵەتییەوە جەنگی ناوخۆیی بەرپا دەبێـت". پارڤۆس بۆ یەكەمجار چەمكی "شۆڕشی هەمیشەیی" بەكارهێنا، پاشتر ترۆتسكی ئەم چەمكەی لێدزی برەوی پێدا.
زیندان ئاشنای دەكات بە بیرمەندانی شۆڕش
ساڵی 1905 بە ناسنامەی ساختەوە دەگەڕێتەوە روسیا و لەگەڵ مەكسیم گۆركی و لیۆن ترۆتسكی لە رێگەی رۆژنامەكانەوە دەستدەكەن بە هاندانی خەڵك بۆ خۆپیشاندان. هەر لەو ساڵەدا، بەتۆمەتی رێكخستنی كاری تێكدەری پۆلیسی روسیا پارڤۆسی دەسگیركرد و خستیە زیندانەوە و حوكمی 3 ساڵ زیندانی بەسەردا درا، بەڵام پاشتر هەڵهات بۆ ئەڵمانیا، لەكاتی زیندانیدا ئاشنا دەبێت بە سەركردە شۆڕشگێڕییەكانی ئەوكاتە وەك لیۆن ترۆتسكی و مەكسیم گۆركی، كاتێكیش لە زیندان دەبێت رۆزا لۆكسەمبۆرگ سەردانی دەكات.
مەكسیم گۆركی
پارڤۆس دزی لە مەكسیم گۆركی دەكات
لەو كاتەی لە ئەڵمانیا دەبێت دەستدەكات بە نووسین و بڵاوكردنەوە، لەگەڵ مەكسیم گۆركی نووسەری رووسی رێكدەكەوێت بۆ بەرهەمهێنانی شانۆگەرییەك بەناوی قوڵایی. بەگوێرەی رێككەوتنەكە 25% داهاتی شانۆگەرییەكە بۆ مەكسیم گۆركی بێت و 75% بۆ چالاكییەكانی حزبی دیموكراتی سۆسیالیستی روسی بێـت، شانۆگەرییەكە زیاتر لە نیو ملیۆن جار نمایشكرا، گۆركی پارڤۆسی تاوانبار كرد بە پێنەدانی بەشەكەی بەتەواوی و دزینی 130 هەزار فرەنكی ئەڵمانی، گۆركی شكاتی لێكرد، رۆزا لۆكسۆمبۆرگ كەوتە نێوانیانەوە و گۆركی رازیكرد لە ناوخۆی حزبدا چارەسەری بكەن، پاشتر پارڤۆس 25%ەكەی بۆ گەڕاندەوە.
پارڤۆس دەبێتە بازرگانی چەك
كاتێك شەڕی بەڵقان دروستدەبێت (1912-1913)، پارڤۆس ئەڵمانیا بەجێدەهێڵێت و روودەكاتە ئیستانبوڵ، 5 ساڵ لە ئیستانبوڵ دەمێنیتەوە و دەستدەكات بە بازرگانیی چەك و خۆراك، پارڤۆس بەهۆی شەڕی بەڵقانەوە سەرمایەیەكی زۆری كۆكردەوە و زۆر نزیكبووەوە لە حكومەتی توركە لاوەكان.
پارڤۆس كار بۆ ئەڵمانیا دەكات
ساڵی 1912، پارڤۆس بووە سەرنووسەری رۆژنامەی رۆژانەی تورك یۆردوو، لە یەكێك لە نووسینەكانیدا ئامۆژگاری ئیمپراتۆریەتی عوسمانی كرد كە بەرژەوەندی لەگەڵ سەركەوتنی ئەڵمانیادایە. پارڤۆس لە توركیا چاوی دەكەوێـت بە هانز فرایهەر، باڵیۆزی ئەڵمانیا لە ئیستانبوڵ، حكومەتی ئەڵمانی رازیدەكات بۆ جێبەجێكردنی پلانەكەی، بۆ ئەو مەبەستە دەگەڕێتەوە ئەڵمانیا و لە بەرلین نەخشەیەکی 20 لاپەڕەی بۆ ئاژاوە و راپەڕین لە ناوخۆی روسیا دەداتە ئەڵمانیا، هەر لەو دانیشتنەدا لینین بە ئەڵمانەکان دەناسێنێت بۆ نانەوەی ئاژاوە و رووخانی دەسەڵاتی قەیسەری روسیا، بەڵام لینینن بڕوای پێناهێنێت، پارڤۆس دەستبەرداری فكرەكەی نابیت، پێشتر لە رێگەی پۆڵەندی- روسی، لینین ئاگای لە خۆی نەبوو پارڤۆس پارەی بۆ دەنارد تا بەردەوام بێـت بۆ نانەوەی ئاژاوە لەناو روسیای قەیسەری، پارڤۆس بە ژیرانە پارەكەی لێبڕی.
پارڤۆس كاتێك زانی لینین ناچێتە ژێرباری داواكارییەكانی، خۆی دەستیكرد بە بەرنامەكەی بەبێ لینین، رۆژنامەیەكی شۆڕشی بە پاڵپشتیی دارایی ئەڵمانیا دەركرد، لەو رێگەیەوە پارڤۆس خۆپیشاندانێكی گەورەی گشتی لە روسیا رێكخست بەبێ هاوكاریی لینین و گرووپەكەی، ئەگەرچی پارڤۆس 45 هەزار هاوڵاتی رژاندە سەر شەقام، بەڵام سەركەوتوو نەبوو لە رووخانی قەیسەر، داواكاریی خۆپیشاندەران بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری بوو، لەو ماوەیەدا 1163 خۆپیشاندان كرا، هەندێكیان راستەوخۆ دەستی پارڤۆسی تێدا بوو، زیاتر لە نیوەی بە هاندانی سیاسی ئەنجامدرا و لە قاڵبی خۆپیشاندان دەرچوو بۆ قاڵبی شۆڕش.
ڤلادمیر لینین
لینین؛ دەبێتە دەستكەلای پارڤۆس
پاش شۆڕشی روسی و وازهێنانی نیكۆلای دووەم لە تەختەكەی بۆ دۆق میخائیلی برای، روسیا بوو بە كۆماری و حكومەتێكی كاتی درووستبوو بە سەرۆكایەتی ئەمیر لڤۆڤ و پاشتریش ئەلیكساندەر كیرینسكی، ئاراستەی سیاسی حكومەتە نوێیەكە بە ئاراستەی دوژمنایەتی ئەڵمانیا و ئیمپراتۆری عوسمانی بوو، لەژێر فشاری داراییدا، لینین ملی بۆ داواكارییەكانی پارڤۆس دا.
لەسەر داواكاریی پارڤۆس، لینین رۆیشت بۆ پیترۆسبێرگ، لەگەڵ گروپەكەی لە بەلشەفی هەستا بە دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات بە هاوكاری زۆری دارایی پارڤۆس و حكومەتی ئەڵمانیا، پارڤۆس لینینی وەك چەكێكی روخێنەر بەكارهێنا بۆ گۆڕینی روانگەی سیاسیی روسیا و پاشەكشەی لە شەڕ. لینین هاوڕا بوو بە بیرۆكەكەی پارڤۆس بۆ كشانەوەی لە جەنگ و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆری روسیا و یەكسەر دەستپێشخەری كشانەوی لە جەنگ و رێككەوتنی ئاشتەوایی لەگەڵ ئەڵمانیا كرد.
پارڤۆس؛ بەریتانیا تووشی شۆك دەكات
هەواڵی دەرچوونی روسیا لە جەنگ، شۆكێكی گەورەی لە ناوخۆی بەریتانیا و لای سیاسییەكان دروستكرد، بەریتانییەكان دڵنیابوون لەوەی كە لە ساڵی 1915 چی روویدا! كاتێك كە گرووپی لاوە توركەكان كەوتنە ژێر كاریگەریی ماسۆنیەتی جوو، كە وایانكرد ئیمپراتۆریەتی عوسمانی هاوپەیمانی لەگەڵ ئەڵمانیا ببەستێت.
لای بەریتانییەكان روون بوو كە زۆربەی بەلشەفییەكان لە بنەڕەتدا جوون و پاڤارۆسیش نموونەیەكی بەهێزی ئەو نوێنەرایەتییە بوو، كە رێژەیەكی زۆر پارەی لەبەردەست بوو و پاڵپشتی ئەڵمانیای دەكرد و ئیستانبوڵی رازیكرد لە ئەڵمانیا نزیك ببێتەوە. كۆی پرۆسەكە بەو شێوەیە بوو كە پیلانەكە جووەكانی ئەڵمانیا دایانڕشت و توركەكان گەیاندیانە مەبەست.
جۆن بوچان
بەریتانییەكان، جوو تاوانبار دەكەن
جۆن بوچان، نووسەری بەریتانی كە ئەوكات سكرتێری تایبەتی لۆرد میلینز بوو لە باشووری ئەفریقا دەڵێت "لە پشت هەموو حكومەت و سوپایەكەوە بزووتنەوەیەكی نهێنی كرێگرتە هەیە، كە لە خەڵكانی مەترسیداری گەل پیكدێن، هەروەك چۆن لە بەڵقان روویدا. سەركەوتنی دەوڵەت بەشێوەیەكی كوتوپڕ بۆ لوتكە و چۆنێتی پێكهێنانی گرێبەستەكان و كۆتایی پێهێنانیان، كاری سیخوڕەكانە". هەروەها بوچان دەڵێت "جوو لە پشت هەموو رووداوەكانی سەرەتای سەدەی بیستەوە بوو، ئەوان ئەڵمانیا و روسیایان كرد بە دوژمن، چونكە جوو زیاتر لە دۆزەخ رقیان لە روسیایە، ئەوان لە هەموو شوێنێك هەن و پیاوەكانیان فەرمانڕەوایی جیهان دەكەن".
بە بڕوای بەریتانییەكان، رووداوەكانی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی وەك؛ راپەڕینەكانی عەرەب لە میسر 1919 و عیراق 1920 و فەلەستین 1920 و كودەتای ئێران بە سەرۆكایەتیی رەزا پەهلەوی ساڵی 1921 پیلانگێڕیەكی گەورەی جولەكە بوو لە دژی بەریتانیا كە بەهۆی دەركردنی بەڵێننامەی بلفۆری ساڵی 1917ەوە روویدا.
داڤید فرۆمكین دەڵێت "لەوكاتەدا تیۆری پلانگێڕی لە روانگەی مێژووەوە زۆر بێنرخ بوو، بەڵام هەموو یان بەشێكی زۆری سەركردە بەریتانییەكان بڕوایان پێی هەبوو، یەكێك لەو كەسانەی گوزارشت لە تیۆری پیلانگێڕی دەكرد پارڤۆس بوو، پارڤۆس جوو بوو هاوكاریی ئەڵمانیای كرد و ئیمپراتۆری روسیای رووخاند و پەیوەندی پتەوی لەگەڵ رژێمی فەرمانڕەوای پارتی لاوانی توركیا هەبوو. هەروەها رۆڵی زۆری هەبوو لە دیاریكردنی لینین و ناردنی بۆ روسیا بۆ شۆڕشی بەلشەفی و هاوكاریكردنی ئەڵمانیا لە بردنەوی جەنگی یەكەمی جیهانی.
ئەلیکساندەر پارڤۆس، جوویەكی دەوڵەمەندی بەكرێگیراوی ئەڵمانیا بوو لە ساڵی 1924 لە بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا مرد، پێش مردنی زۆر پەشیمان بوو لەو کارەی دژی روسیا و ئەو هاوكارییانەی كە پێشكەشی لینینی کرد. پارڤۆس هەمیشە سەرزەنشتی خۆی دەكرد، تا تووشی نەخۆشییەکی دەروونی سەخت هات، پێش مردنی هەموو بەڵگە و دوکیۆمێنت و وێنە تایبەتییەکانی سوتاند و لەسەر داواكاری خۆی لاشەکایان سووتاند.
خ.غ
سەرەتای سەدەی بیست، شەمەندۆفێری رۆژهەڵات پیاوی نهێنی و شاراوەی زۆری هەڵگرتبوو، ئەلیكساندەر پارڤۆسی جوو، یەكێك بوو لەو پیاوە شاراوانەی كە پیلان داڕێژەری رووخانی دوو ئیمپراتۆریەت و سەرەتای درووستبوونی دەوڵەتێك و كوژرانی زیاتر لە سەد ملیۆن كەس بوو.
ئەلیكساندەر پارڤۆس، لەیەككاتدا بیرمەند، نووسەر، رۆژنامەنووس، سیاسی، سیخوڕ و بازرگان بوو. پیاوێكی فرە سەرە بوو، بیرمەندەكان و دەوڵەتەكانی بۆ مەرامی سیاسی خۆی بەكاردەهێنا، لەلایەك كاری بۆ رووخانی ئیمپراتۆریەتی روسیای قەیسەری دەكرد و لەلایەكی دیكەش هاوكاریی ئەڵمانیای دەكرد بۆ بردنەوەی جەنگی یەكەمی جیهانی و لەلایەكی دیكەشەوە ئیمپراتۆری عوسمانی رازیكرد بچێتە پاڵ ئەڵمانیا و بیكات بە دوژمنی روسیای قەیسەری.
پارڤۆس بڕوای وابوو روسیا خاوەنی سوپایەکی بەهێزە، لە رێگەی جەنگەوە دەسەڵاتی قەیسەر ناڕوخێ، بۆیە ئەڵمانیای هەڵبژارد تا لەوێوە كار لەسەر رووخانی روسیای قەیسەری بكات لە رێگەی نانەوەی پشێوی و ئاژاوەوە.
پارڤۆس كێیە؟
ساڵی 1867 پارڤۆس لە خێزانێكی جووی پیشەگەر لە شاری بیریزینۆ كە ئەوكات سەر بە روسیا و ئێستا سەر بە بیلاڕوسیایە لەدایكبووە.
ساڵی 1886 لە تەمەنی 19 ساڵیدا روسیای جێهێشت و روویكردە سویسرا، پاش ماوەیەك گەڕایەوە بۆ روسیا و بەنهێنی دەستیكرد بە دژایەتیكردنی دەسەڵاتی قەیسەر، پۆلیس بۆ ماوەیەك خستییە ژێر چاودێریی توندەوە، لەبەر پاراستنی گیانی خۆی، پارڤۆس جاریكێتر گەڕایەوە سویسرا و بڕوانامەی دكتورا لە بواری زانستی ئابووریی سیاسیدا بەدەستهێنا.
پاش بەدەستهێنانی بڕوانامەكەی، راستەوخۆ كۆچ دەكات بۆ ئەڵمانیا و پەیوەندی بە پارتی دیموكراتی سۆسیالیستی روسییەوە دەكات، لە ماوەی مانەوەی پارڤۆس لە ئەڵمانیا، ئاشنا دەبێت بە رۆزا لۆكسمبۆرگ و ڤلادمیر لینین، لەوێوە لینین هاندەدات بۆ شۆڕشی بەلشەفی و دامەزراندنی حكومەتێكی شیوعی لە روسیا. پارڤۆس خۆشی كار لەسەر جێبەجێكردنی ئەو وتەیەی ماركس دەكات كە دەڵێت "لە رێگەی جەنگی نێودەوڵەتییەوە جەنگی ناوخۆیی بەرپا دەبێـت". پارڤۆس بۆ یەكەمجار چەمكی "شۆڕشی هەمیشەیی" بەكارهێنا، پاشتر ترۆتسكی ئەم چەمكەی لێدزی برەوی پێدا.
زیندان ئاشنای دەكات بە بیرمەندانی شۆڕش
ساڵی 1905 بە ناسنامەی ساختەوە دەگەڕێتەوە روسیا و لەگەڵ مەكسیم گۆركی و لیۆن ترۆتسكی لە رێگەی رۆژنامەكانەوە دەستدەكەن بە هاندانی خەڵك بۆ خۆپیشاندان. هەر لەو ساڵەدا، بەتۆمەتی رێكخستنی كاری تێكدەری پۆلیسی روسیا پارڤۆسی دەسگیركرد و خستیە زیندانەوە و حوكمی 3 ساڵ زیندانی بەسەردا درا، بەڵام پاشتر هەڵهات بۆ ئەڵمانیا، لەكاتی زیندانیدا ئاشنا دەبێت بە سەركردە شۆڕشگێڕییەكانی ئەوكاتە وەك لیۆن ترۆتسكی و مەكسیم گۆركی، كاتێكیش لە زیندان دەبێت رۆزا لۆكسەمبۆرگ سەردانی دەكات.
پارڤۆس دزی لە مەكسیم گۆركی دەكات
لەو كاتەی لە ئەڵمانیا دەبێت دەستدەكات بە نووسین و بڵاوكردنەوە، لەگەڵ مەكسیم گۆركی نووسەری رووسی رێكدەكەوێت بۆ بەرهەمهێنانی شانۆگەرییەك بەناوی قوڵایی. بەگوێرەی رێككەوتنەكە 25% داهاتی شانۆگەرییەكە بۆ مەكسیم گۆركی بێت و 75% بۆ چالاكییەكانی حزبی دیموكراتی سۆسیالیستی روسی بێـت، شانۆگەرییەكە زیاتر لە نیو ملیۆن جار نمایشكرا، گۆركی پارڤۆسی تاوانبار كرد بە پێنەدانی بەشەكەی بەتەواوی و دزینی 130 هەزار فرەنكی ئەڵمانی، گۆركی شكاتی لێكرد، رۆزا لۆكسۆمبۆرگ كەوتە نێوانیانەوە و گۆركی رازیكرد لە ناوخۆی حزبدا چارەسەری بكەن، پاشتر پارڤۆس 25%ەكەی بۆ گەڕاندەوە.
پارڤۆس دەبێتە بازرگانی چەك
كاتێك شەڕی بەڵقان دروستدەبێت (1912-1913)، پارڤۆس ئەڵمانیا بەجێدەهێڵێت و روودەكاتە ئیستانبوڵ، 5 ساڵ لە ئیستانبوڵ دەمێنیتەوە و دەستدەكات بە بازرگانیی چەك و خۆراك، پارڤۆس بەهۆی شەڕی بەڵقانەوە سەرمایەیەكی زۆری كۆكردەوە و زۆر نزیكبووەوە لە حكومەتی توركە لاوەكان.
پارڤۆس كار بۆ ئەڵمانیا دەكات
ساڵی 1912، پارڤۆس بووە سەرنووسەری رۆژنامەی رۆژانەی تورك یۆردوو، لە یەكێك لە نووسینەكانیدا ئامۆژگاری ئیمپراتۆریەتی عوسمانی كرد كە بەرژەوەندی لەگەڵ سەركەوتنی ئەڵمانیادایە. پارڤۆس لە توركیا چاوی دەكەوێـت بە هانز فرایهەر، باڵیۆزی ئەڵمانیا لە ئیستانبوڵ، حكومەتی ئەڵمانی رازیدەكات بۆ جێبەجێكردنی پلانەكەی، بۆ ئەو مەبەستە دەگەڕێتەوە ئەڵمانیا و لە بەرلین نەخشەیەکی 20 لاپەڕەی بۆ ئاژاوە و راپەڕین لە ناوخۆی روسیا دەداتە ئەڵمانیا، هەر لەو دانیشتنەدا لینین بە ئەڵمانەکان دەناسێنێت بۆ نانەوەی ئاژاوە و رووخانی دەسەڵاتی قەیسەری روسیا، بەڵام لینینن بڕوای پێناهێنێت، پارڤۆس دەستبەرداری فكرەكەی نابیت، پێشتر لە رێگەی پۆڵەندی- روسی، لینین ئاگای لە خۆی نەبوو پارڤۆس پارەی بۆ دەنارد تا بەردەوام بێـت بۆ نانەوەی ئاژاوە لەناو روسیای قەیسەری، پارڤۆس بە ژیرانە پارەكەی لێبڕی.
پارڤۆس كاتێك زانی لینین ناچێتە ژێرباری داواكارییەكانی، خۆی دەستیكرد بە بەرنامەكەی بەبێ لینین، رۆژنامەیەكی شۆڕشی بە پاڵپشتیی دارایی ئەڵمانیا دەركرد، لەو رێگەیەوە پارڤۆس خۆپیشاندانێكی گەورەی گشتی لە روسیا رێكخست بەبێ هاوكاریی لینین و گرووپەكەی، ئەگەرچی پارڤۆس 45 هەزار هاوڵاتی رژاندە سەر شەقام، بەڵام سەركەوتوو نەبوو لە رووخانی قەیسەر، داواكاریی خۆپیشاندەران بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری بوو، لەو ماوەیەدا 1163 خۆپیشاندان كرا، هەندێكیان راستەوخۆ دەستی پارڤۆسی تێدا بوو، زیاتر لە نیوەی بە هاندانی سیاسی ئەنجامدرا و لە قاڵبی خۆپیشاندان دەرچوو بۆ قاڵبی شۆڕش.
لینین؛ دەبێتە دەستكەلای پارڤۆس
پاش شۆڕشی روسی و وازهێنانی نیكۆلای دووەم لە تەختەكەی بۆ دۆق میخائیلی برای، روسیا بوو بە كۆماری و حكومەتێكی كاتی درووستبوو بە سەرۆكایەتی ئەمیر لڤۆڤ و پاشتریش ئەلیكساندەر كیرینسكی، ئاراستەی سیاسی حكومەتە نوێیەكە بە ئاراستەی دوژمنایەتی ئەڵمانیا و ئیمپراتۆری عوسمانی بوو، لەژێر فشاری داراییدا، لینین ملی بۆ داواكارییەكانی پارڤۆس دا.
لەسەر داواكاریی پارڤۆس، لینین رۆیشت بۆ پیترۆسبێرگ، لەگەڵ گروپەكەی لە بەلشەفی هەستا بە دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات بە هاوكاری زۆری دارایی پارڤۆس و حكومەتی ئەڵمانیا، پارڤۆس لینینی وەك چەكێكی روخێنەر بەكارهێنا بۆ گۆڕینی روانگەی سیاسیی روسیا و پاشەكشەی لە شەڕ. لینین هاوڕا بوو بە بیرۆكەكەی پارڤۆس بۆ كشانەوەی لە جەنگ و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆری روسیا و یەكسەر دەستپێشخەری كشانەوی لە جەنگ و رێككەوتنی ئاشتەوایی لەگەڵ ئەڵمانیا كرد.
پارڤۆس؛ بەریتانیا تووشی شۆك دەكات
هەواڵی دەرچوونی روسیا لە جەنگ، شۆكێكی گەورەی لە ناوخۆی بەریتانیا و لای سیاسییەكان دروستكرد، بەریتانییەكان دڵنیابوون لەوەی كە لە ساڵی 1915 چی روویدا! كاتێك كە گرووپی لاوە توركەكان كەوتنە ژێر كاریگەریی ماسۆنیەتی جوو، كە وایانكرد ئیمپراتۆریەتی عوسمانی هاوپەیمانی لەگەڵ ئەڵمانیا ببەستێت.
لای بەریتانییەكان روون بوو كە زۆربەی بەلشەفییەكان لە بنەڕەتدا جوون و پاڤارۆسیش نموونەیەكی بەهێزی ئەو نوێنەرایەتییە بوو، كە رێژەیەكی زۆر پارەی لەبەردەست بوو و پاڵپشتی ئەڵمانیای دەكرد و ئیستانبوڵی رازیكرد لە ئەڵمانیا نزیك ببێتەوە. كۆی پرۆسەكە بەو شێوەیە بوو كە پیلانەكە جووەكانی ئەڵمانیا دایانڕشت و توركەكان گەیاندیانە مەبەست.
بەریتانییەكان، جوو تاوانبار دەكەن
جۆن بوچان، نووسەری بەریتانی كە ئەوكات سكرتێری تایبەتی لۆرد میلینز بوو لە باشووری ئەفریقا دەڵێت "لە پشت هەموو حكومەت و سوپایەكەوە بزووتنەوەیەكی نهێنی كرێگرتە هەیە، كە لە خەڵكانی مەترسیداری گەل پیكدێن، هەروەك چۆن لە بەڵقان روویدا. سەركەوتنی دەوڵەت بەشێوەیەكی كوتوپڕ بۆ لوتكە و چۆنێتی پێكهێنانی گرێبەستەكان و كۆتایی پێهێنانیان، كاری سیخوڕەكانە". هەروەها بوچان دەڵێت "جوو لە پشت هەموو رووداوەكانی سەرەتای سەدەی بیستەوە بوو، ئەوان ئەڵمانیا و روسیایان كرد بە دوژمن، چونكە جوو زیاتر لە دۆزەخ رقیان لە روسیایە، ئەوان لە هەموو شوێنێك هەن و پیاوەكانیان فەرمانڕەوایی جیهان دەكەن".
بە بڕوای بەریتانییەكان، رووداوەكانی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی وەك؛ راپەڕینەكانی عەرەب لە میسر 1919 و عیراق 1920 و فەلەستین 1920 و كودەتای ئێران بە سەرۆكایەتیی رەزا پەهلەوی ساڵی 1921 پیلانگێڕیەكی گەورەی جولەكە بوو لە دژی بەریتانیا كە بەهۆی دەركردنی بەڵێننامەی بلفۆری ساڵی 1917ەوە روویدا.
داڤید فرۆمكین دەڵێت "لەوكاتەدا تیۆری پلانگێڕی لە روانگەی مێژووەوە زۆر بێنرخ بوو، بەڵام هەموو یان بەشێكی زۆری سەركردە بەریتانییەكان بڕوایان پێی هەبوو، یەكێك لەو كەسانەی گوزارشت لە تیۆری پیلانگێڕی دەكرد پارڤۆس بوو، پارڤۆس جوو بوو هاوكاریی ئەڵمانیای كرد و ئیمپراتۆری روسیای رووخاند و پەیوەندی پتەوی لەگەڵ رژێمی فەرمانڕەوای پارتی لاوانی توركیا هەبوو. هەروەها رۆڵی زۆری هەبوو لە دیاریكردنی لینین و ناردنی بۆ روسیا بۆ شۆڕشی بەلشەفی و هاوكاریكردنی ئەڵمانیا لە بردنەوی جەنگی یەكەمی جیهانی.
ئەلیکساندەر پارڤۆس، جوویەكی دەوڵەمەندی بەكرێگیراوی ئەڵمانیا بوو لە ساڵی 1924 لە بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا مرد، پێش مردنی زۆر پەشیمان بوو لەو کارەی دژی روسیا و ئەو هاوكارییانەی كە پێشكەشی لینینی کرد. پارڤۆس هەمیشە سەرزەنشتی خۆی دەكرد، تا تووشی نەخۆشییەکی دەروونی سەخت هات، پێش مردنی هەموو بەڵگە و دوکیۆمێنت و وێنە تایبەتییەکانی سوتاند و لەسەر داواكاری خۆی لاشەکایان سووتاند.
خ.غ
بیروڕا
