ئينستتيوتى نارين- هێمن سەعيد

هەر لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە چین، بەهۆی كاریگەریی خراپی نەخۆشییەكە، ترس و دڵەڕاوكێ لای هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان دروست بوو، بەڵام ئەو ترسە هیچ كاریگەرییەكی لەسەر بازاڕ و ئابووریی هەرێم دروست نەكرد تا ئەو كاتەی بە خێراییەکى سەرنجڕاکێش لە ئێران بڵاوبووەوە و هەر زووش گەیشتە عیراق و پاشان هەرێمی كوردستانیشى گرتەوە.

بۆ رێگریكردن لە تەشەنەسەندنی ڤایرۆسەكە، حكومەتی هەرێم چەند رێوشوێنێكی ئەمنی و بازرگانی و تەندروستیی گرتەبەر و لەلایەن هاوڵاتیانیشەوە خواست لەسەر شمەك و پێداویستیی رۆژانە زۆربوو و بووە هۆی ناسەقەمگیریی نرخ لە بازاڕەكانی هەرێم.

هاوشان لەگەڵ مەترسیی بڵاوبوونەوەی نەخۆشیی كۆرۆنا لە هەرێمی كوردستان، مەترسیی دابەزینی نرخی نەوتیش دروست بوو، نرخی نەوت زۆر بە خێرایی و لە ماوەیەكی زۆر كورتدا رووی لە دابەزین كرد بەجۆرێک کە نرخی یەك بەرمیل نەوت لە 72 دۆلارەوە دابەزی بۆ 31 دۆلار و لەسەدا 56ی بەهاکەى لەدەستدا.

لە دوای جەنگی كەنداوەوە، یەكەمین جارە ئەم دابەزینە خێرایە لە نرخی نەوتدا روودەدات. داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستانیش بۆ ئەوەی پێداویستیی رۆژانەی هاوڵاتیان پڕبكاتەوە، دەبێت رۆژانە 500 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمبهێنێت و هەر بەرمیلێكیش بە 65 دۆلار بفرۆشێت.

د.شێركۆ جەودەت، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، بە ئینستتیوتی نارینی راگەیاند "ئابووریی هەرێم لە ماوەی ئەم چەند ساڵەی دواییدا تووشی شڵەژان و ناسەقامگیریی هاتووە، كۆرۆنا و نەوت هەردووكیان بەشێوەیەكی راستەوخۆ كاریگەرییان لەسەر ئابووریی هەرێم دەبێت، چونكە داهاتی ناوخۆی هەرێم بە هەمان شێوەی داهاتی ناوخۆی عیراق پشت بە نەوت دەبەستێت، هەروەها كۆرۆناش دەبێتە هۆی پەكخستنی جووڵەی بازاڕ و وەستانی سەرمایەگوزاریی بچووك و مامناوەند و پرۆژە گرنگەكان".

رۆڵی كۆرۆنا لە دابەزینی نرخی نەوتدا چی بوو؟

ڤایرۆسی كۆرۆنا، لە گەورەترین وڵاتی پیشەسازیی جیهاندا سەریهەڵدا، ئەوەش بووە هۆی راوەستانی كارگەكانی بەرهەمهێنان و كەمكردنەوەی هەناردەكردن و هاودەركردن لەو وڵاتە، بەوەش رێژەی خواست لەسەر نەوت و سووتەمەنی كەمبووەوە و لە بازاڕەكانی جیهاندا نرخی دابەزی.بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە زۆربەی وڵاتانی جیهانیشدا، بەردەوامیی دایە دابەزینەكە.

د.عیزەت سابیر، پسپۆڕی بواری ئابووری، بە ئینستتیوتی نارینی راگەیاند "ڤایرۆسی كۆرۆنا،  بە هۆكاری یەكەم و سەرەتا دادەنرێت لە نزمبوونەوەی نرخی نەوت، بەرزبوونەوەشی پەیوەستە بە ڤایرۆسەكەوە."

وتیشی "چەندە نەخۆشیی كۆرۆنا بڵاوبێتەوە زیاتر نرخی نەوت دادەبەزێت و چەندیش كۆرۆنا كەمبێتەوە، نرخی نەوت بەرزتر دەبێتەوە."  

نرخی نەوت چۆن دابەزی؟

هەفتەی پێشوو، وڵاتانی ئۆپیك، لە ڤیەننای پایتەختی نەمسا كۆبوونەوەیەكیان كرد بۆ مەبەستى كەمكردنەوەی رێژەی بەرهەمهێنانی نەوت لەپێناو بەرزكردنەوەی نرخەکەی. 

بڕیار بوو رۆژانە 1.5 ملیۆن بەرمیل نەوت كەمبكرێتەوە، لەو رێژەیەش نیو ملیۆن بەرمیل بەر روسیا دەكەوت، بۆیە روسیا بە بڕیارەكە رازی نەبوو. لەبەرامبەردا سعودیە دەستیکرد بە داشكاندنی نرخی نەوت بە رێژەی لەسەدا هەشت وەك تەحەدایەك بۆ روسیا، لەكاتێكدا پێشتر سعودیە بە رێژەی لەسەدا یەک و نیو داشكاندنی دەكرد، هەروەها زیادكردنی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ زیاتر لە 10 ملیۆن بەرمیل و لە سەرەتای مانگی نیسانیشەوە بۆ 12 ملیۆن بەرمیل.

لەو بارەیەوە د.شیركۆ جەودەت وتی:  "دابەزینی نرخی نەوت بەهۆی ململانێی دەوڵەتە زلهێزەكانەوەیە و لەم نێوەندەشدا هەندێک لە وڵاتانی كەنداو زەرەرمەند دەبن و بۆرسەیان روو لە دابەزین دەكات و بە ناچاریی دەبێت پەنا ببەنە بەر قەرز، بەو هۆیەشەوە قەرزدەرەكان سوودمەند دەبن".

دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە تۆڕی كۆمەڵایەتیی تویتەر رایگەیاند "سعودیە و روسیا تۆمەتبارن بە دابەزینی نرخی نەوت، بەڵام ئەو دابەزینەش سوودی بۆ بەكارهێنەران هەیە و نرخی بەنزینیش دادەبەزێت".

هەرێم چۆن لە زیانەكانی كۆرۆنا و نەوت خۆی رزگار بكات؟

ئاشكرایە كۆمپانیا زەبەلاحەكانی جیهان سیاسەتی وڵاتان ئاڕاستە دەكەن، بۆیە هەر بڕیارێكی سیاسیش كاریگەریی لەسەر ئەو كۆمپانیایانە دروست دەكات. بە دابەزینی نرخی نەوتیش، زیانی زۆر بەر كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوت دەكەوێت. 

لە هەرێمی كوردستان، كۆمپانیاكانی رۆزنەفت و گازپرۆم نەوت بەرهەمدەهێنن. لەئێستادا بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە، ئەم دوو كۆمپانیایەش تووشی زەرەر دەبن و بەوەش كاریگەریی راستەوخۆی دەبێت لەسەر ئابووریی هەرێم كە بە رێژەی لەسەدا 90 پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت.

عزەت سابیر، لەم بارەیەوە وتى "دەبێت حكومەت زۆر بە وردیی كاربكات بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییەكانی و دابینكردنی مووچە، نابێت حكومەت هەر پشت بە نەوت و گازی خاو ببەستێت، بەڵكو دەبێت كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاریی بەرەوپێش ببات وەك بەدیلێك لە بەرامبەر نەوت و گازدا".

وتیشی "بەڵام بەشێوەیەكی كاتی، پێویستە حكومەت نرخی سووتەمەنیی هەرزان بكات و چاودێریی بازاڕ بكات و گرنگی بە ئابووریی هەمەجۆر بدات".

هەر لەم بارەیەوە د.شیركۆ ئاماژەی بەوەدا "دەبێت حكومەتی هەرێم شەفاف بێت، ئەو 300 بۆ 400 ملیۆن دۆلارەی مانگانە وەریدەگرێت و ئەو 300 ملیۆن دۆلارەی دەیدات بە مووچەی مووچەخۆران، دەستكاری نەكات".

وتیشی "هەرێم وەك عیراق دەوڵەت نییە و ناتوانێت قەرز بكات، بۆیە دەبێت حكومەت شەفافیەت پەیڕەو بكات و بە ئەنجامدانی شەفافیەت متمانە بگەڕێنێتەوە بۆ هاوڵاتیان، دەنا ئەگەری رووداو و حاڵەتی نەخوازاو زۆر دەبێت".

لە بارەی بەردەوامیی دابەزینی نرخی نەوتیشەوە، ئاماژەی بەوەدا "ئەمە كاتییە و كۆتایی پێدێت، ئەمڕۆش بینیمان نرخەكەی كەمێك بەرزبووەوە، لەئێستاشدا چەند دەوڵەتێك لەنێوان روسیا و سعودیەدان بە مەبەستی چارەسەركردنی كێشەكە".