ژیان جەلال
هێزی تەبایی و کۆتایی مەترسییەکان
چەمکی یەکڕیزیی نیشتمانی ساڵانێکی زۆرە خۆی خزاندووەتە نێو ئەدەبییات و کولتووری سیاسیی حزبە کوردییەکانی باشوور، بەتایبەت لە پاش راپەڕینەوە، لە داڕشتنی نەخشەڕێی سیاسییان، زۆرترین جار ئەم پرسە قسەوباسی لەبارەوە کراوە و بابەتێکی گەرم بووە و وەک دروشمێکی باو، بەردەوام جەختی لێکراوەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا، کەمترین پابەندبوون هەبووە بەم کۆڵەکە کاریگەرەی نێو گۆڕەپانی سیاسەت.
یەکڕیزیی واتای ئەوە نییە دیدگاکان وەک یەکبن و هەمووان وەک یەک بیربکەنەوە و رەسمی سیاسەتی خۆیان دابڕێژن، چونکە سیاسەت واتا جیاوازیی وەک فەیلەسوف و تیۆرسیۆنی سیاسیی هانا ئارێنت دەڵێت: لە هەرکوێ جیاوازیی هەبێت، لەوێش سیاسەت هەیە. هەرچەند لە مەیدانی رکابەری و گەیشتن بە دەسەڵاتی زیاتر ناکۆکی و روانینی جیا هەبن، بەڵام کۆمەڵێک هێڵی نیشتمانی و نەتەوەیی هەن کە پێویست دەکات هەموو هێزە سیاسییەکان وابەستەی بن و لێی لانەدەن. بوونی هەڕەشە و مەترسیی لەسەر کیان و شوناس و سەروەریی هەر گەلێک، بەرپرسیارێتییەکی دەستەجەمعیی دروستدەکات بۆ هەمووان کە بەوپەڕیی هەستکردن بە لێپرسراوێتی و هەستیاریی ئەم پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییانە هەنگاوبنێن و بەوردی خوێندنەوە بۆ هەر کردار و هەڵوێستێک بکەن، هۆشیاربن لەبارەی ئەوەی بڕیارەکانیان بەرمەبنای لەبەرچاوگرتنی کۆی ئەو ئەدمۆسفێر و ئاڵنگاری و تاکتیک و پلانگێڕییانە بێت کە چواردەوریی ژینگەی سیاسی، کۆمەڵایەتیی، ئابووری، ئەمنی و کولتووریی کیانەکەیان داوە. بەو ئەگەرەی هەر هەڵەکردنێک، دەکرێت زەبرێکی کوشندە بگەیەنێت بەتەواوی پرۆسەی نیشتمانسازی و چەندین ساڵ بۆ دواوەمان بگەڕێنێتەوە.
بەڵام ئەوەی لە ماوەی ئەم چەند ساڵەدا بینراوە، ئەم دروشمە نەبووەتە واقیعیێک و پابەندییەکی تەواوەتی لەلای هێزە سیاسییەکان وەربگرێت، بەڵکو زۆرینەی کات تەنها وەک دروشمێکی دیماگۆجی و واقیعەکە تەواو پێچەوانە بووە. لەو کاتانەی کە مەترسییەکان جددی بوون، چەند هێز و لایەنێک پێچەوانەی ئاراستەی بەرژەوەندییەکانی کوردستان جووڵەیان کردووە و بەرژەوەندیی کەسی و حزبییان خستووەتە پێش بەرژەوەندیی نەتەوەیی کە لێکەوتە و دەرهاویشتەی ماڵوێرانکەریی بە دواوە بووە. بەپێچەوانەشەوە، هەر کات تەبایی و یەکڕیزیی و یەک گوتاریی هەبووبێت، دەستکەوتی گرنگ بەدیهاتوون و توانراوە چۆک بە زۆر لە پیلان و تاکڕەویی و پەراوێزخستن بهێنن.
وەک چۆن ئێستا هەرێمی کوردستان لە تونێلێکی ئاسۆ لێڵدایە و دەورەدراوە بە کۆمەڵێک ئاریشە و قەیران و کۆتوبەند بەتایبەت دوایی بڕیارەکەی دادگای ناوبژیوانیی پاریس بە راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان کە هێزی ئابووریی هەرێمی لە قاڵبدا و تاکە بژاردەی رێککەوتنی خستە بەردەم حکومەتی هەرێم لەگەڵ حکومەتی عیراقی. هەرچەند ماوەی 5 مانگ تێپەڕیوە بەسەر ئەو رێککەوتنەدا، بەڵام هێشتا عیراق ویست و ئیرادەی پابەندبوونی نیشان نەداوە و پەڵپ و بیانوویی یەک لەدوای یەک بە هەرێمی کوردستان دەگرێت و لە هەوڵەکانی بۆ لاوازکردن و بچووککردنەوەی هەرێم ناوەستێت.
لەم ئان و ساتەدا لە هەموو کاتێک زیاتر، پێویستە هێزە سیاسییە کوردییەکان، یەکدەنگیی بکەن بە چەترێک و لە سایەیدا کۆببنەوە، وەک یەک پایەی تووندوتۆڵ، ئیرادە یەکبخەن و بیر لە دەرچەی رزگاری بکەنەوە، بۆ بەدەستهێنانی مافە یاسایی و دەستوورییەکانی هەرێم کە ماوەیەکە لەلایەن دەسەڵاتدارانی عیراقەوە، شەڕێکی یاسایی و دەستووریی بەرنامەڕێژکراو دژ بە هەرێمی کوردستان بەرپاکراوە. تەنانەت خوودی سیستمی فیدڕاڵیەتییش لەژێر هەڕەشەدایە، بەڵام ئەوەی تێبینی دەکرێت، رۆژ لە دوای رۆژ ئەم هێزە کوردییانە، لەبری بچووککردنەوەی کێشە نێوخۆییەکان، خەریکی قەبەکردن و قووڵکردنی کەلێن و درزەکانن، لەبری دۆزینەوەی نەخشەڕێی دەربازبوون، سەرقاڵی تەخوینکردن و سەنگەرگرتنن لەیەکتر، کە ئەمە پرسیاری جددی دروستدەکات، ئاخۆ بۆچی ئەم هێزە کوردییانە دوای چەندین ساڵ حکومڕانیی هاوبەش و پێکەوەیی، نەیانتوانیوە بەرپرسیارێتیی بەرانبەر پرسە نەتەوەییەکان وەک پەیماننامەی شەرەف لەنێوان خۆیاندا واژۆ بکەن! ئایا نەبوونی دەستوور و یاسای تایبەتمەند بۆ دانانی هێڵی سوور بۆ هەر پێشێلکارییەکی نەتەوەیی هۆکارە، یاخود وابەستەیی ئەو هێزانەیە بەهێزی دەرەکییەوە و وەک مقاشێک بەکاردەهێنرێن و پاسەوانی بەرژەوەندییەکانی ئەوان دەکەن، یاخوود چاوچنۆکی و دەسەڵاتخوازی و پاوانخوازی و بەرژەوەندیخوازیی ئەو هێزانەیە، کە ناتوانن دیالۆگی ئاشتییانە بکەن و بە لێکتێگەیشتن ئیدارەیی دۆخەکە بکەن و یەکتر قبوڵکردن بکەنە بناغەی دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش و دەستوبردانە، دەستی هاوسۆزی و هاوبەشی و هاودەنگی بۆ یەکتر درێژبکەن، نەک پەنا بردنە بەر خوڵقاندنی کەشی چەقبەستوویی و چاوەڕێیی نێوەندگیریی و دەستپێشخەریی بن لە یەکتر. ئەوەی لە هەموو کاتێکدا پێویستییەکی حەتمییە، ئەوەیە کە بگەینە ئەو قۆناغ و خاڵەی کە چیتر نەبوونی یەکڕیزیی و پەرتەوازەیی و وەک خەوشێک نەبێت بە کولتووری سیاسییمانەوە.
یەکڕیزیی واتای ئەوە نییە دیدگاکان وەک یەکبن و هەمووان وەک یەک بیربکەنەوە و رەسمی سیاسەتی خۆیان دابڕێژن، چونکە سیاسەت واتا جیاوازیی وەک فەیلەسوف و تیۆرسیۆنی سیاسیی هانا ئارێنت دەڵێت: لە هەرکوێ جیاوازیی هەبێت، لەوێش سیاسەت هەیە. هەرچەند لە مەیدانی رکابەری و گەیشتن بە دەسەڵاتی زیاتر ناکۆکی و روانینی جیا هەبن، بەڵام کۆمەڵێک هێڵی نیشتمانی و نەتەوەیی هەن کە پێویست دەکات هەموو هێزە سیاسییەکان وابەستەی بن و لێی لانەدەن. بوونی هەڕەشە و مەترسیی لەسەر کیان و شوناس و سەروەریی هەر گەلێک، بەرپرسیارێتییەکی دەستەجەمعیی دروستدەکات بۆ هەمووان کە بەوپەڕیی هەستکردن بە لێپرسراوێتی و هەستیاریی ئەم پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییانە هەنگاوبنێن و بەوردی خوێندنەوە بۆ هەر کردار و هەڵوێستێک بکەن، هۆشیاربن لەبارەی ئەوەی بڕیارەکانیان بەرمەبنای لەبەرچاوگرتنی کۆی ئەو ئەدمۆسفێر و ئاڵنگاری و تاکتیک و پلانگێڕییانە بێت کە چواردەوریی ژینگەی سیاسی، کۆمەڵایەتیی، ئابووری، ئەمنی و کولتووریی کیانەکەیان داوە. بەو ئەگەرەی هەر هەڵەکردنێک، دەکرێت زەبرێکی کوشندە بگەیەنێت بەتەواوی پرۆسەی نیشتمانسازی و چەندین ساڵ بۆ دواوەمان بگەڕێنێتەوە.
بەڵام ئەوەی لە ماوەی ئەم چەند ساڵەدا بینراوە، ئەم دروشمە نەبووەتە واقیعیێک و پابەندییەکی تەواوەتی لەلای هێزە سیاسییەکان وەربگرێت، بەڵکو زۆرینەی کات تەنها وەک دروشمێکی دیماگۆجی و واقیعەکە تەواو پێچەوانە بووە. لەو کاتانەی کە مەترسییەکان جددی بوون، چەند هێز و لایەنێک پێچەوانەی ئاراستەی بەرژەوەندییەکانی کوردستان جووڵەیان کردووە و بەرژەوەندیی کەسی و حزبییان خستووەتە پێش بەرژەوەندیی نەتەوەیی کە لێکەوتە و دەرهاویشتەی ماڵوێرانکەریی بە دواوە بووە. بەپێچەوانەشەوە، هەر کات تەبایی و یەکڕیزیی و یەک گوتاریی هەبووبێت، دەستکەوتی گرنگ بەدیهاتوون و توانراوە چۆک بە زۆر لە پیلان و تاکڕەویی و پەراوێزخستن بهێنن.
وەک چۆن ئێستا هەرێمی کوردستان لە تونێلێکی ئاسۆ لێڵدایە و دەورەدراوە بە کۆمەڵێک ئاریشە و قەیران و کۆتوبەند بەتایبەت دوایی بڕیارەکەی دادگای ناوبژیوانیی پاریس بە راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان کە هێزی ئابووریی هەرێمی لە قاڵبدا و تاکە بژاردەی رێککەوتنی خستە بەردەم حکومەتی هەرێم لەگەڵ حکومەتی عیراقی. هەرچەند ماوەی 5 مانگ تێپەڕیوە بەسەر ئەو رێککەوتنەدا، بەڵام هێشتا عیراق ویست و ئیرادەی پابەندبوونی نیشان نەداوە و پەڵپ و بیانوویی یەک لەدوای یەک بە هەرێمی کوردستان دەگرێت و لە هەوڵەکانی بۆ لاوازکردن و بچووککردنەوەی هەرێم ناوەستێت.
لەم ئان و ساتەدا لە هەموو کاتێک زیاتر، پێویستە هێزە سیاسییە کوردییەکان، یەکدەنگیی بکەن بە چەترێک و لە سایەیدا کۆببنەوە، وەک یەک پایەی تووندوتۆڵ، ئیرادە یەکبخەن و بیر لە دەرچەی رزگاری بکەنەوە، بۆ بەدەستهێنانی مافە یاسایی و دەستوورییەکانی هەرێم کە ماوەیەکە لەلایەن دەسەڵاتدارانی عیراقەوە، شەڕێکی یاسایی و دەستووریی بەرنامەڕێژکراو دژ بە هەرێمی کوردستان بەرپاکراوە. تەنانەت خوودی سیستمی فیدڕاڵیەتییش لەژێر هەڕەشەدایە، بەڵام ئەوەی تێبینی دەکرێت، رۆژ لە دوای رۆژ ئەم هێزە کوردییانە، لەبری بچووککردنەوەی کێشە نێوخۆییەکان، خەریکی قەبەکردن و قووڵکردنی کەلێن و درزەکانن، لەبری دۆزینەوەی نەخشەڕێی دەربازبوون، سەرقاڵی تەخوینکردن و سەنگەرگرتنن لەیەکتر، کە ئەمە پرسیاری جددی دروستدەکات، ئاخۆ بۆچی ئەم هێزە کوردییانە دوای چەندین ساڵ حکومڕانیی هاوبەش و پێکەوەیی، نەیانتوانیوە بەرپرسیارێتیی بەرانبەر پرسە نەتەوەییەکان وەک پەیماننامەی شەرەف لەنێوان خۆیاندا واژۆ بکەن! ئایا نەبوونی دەستوور و یاسای تایبەتمەند بۆ دانانی هێڵی سوور بۆ هەر پێشێلکارییەکی نەتەوەیی هۆکارە، یاخود وابەستەیی ئەو هێزانەیە بەهێزی دەرەکییەوە و وەک مقاشێک بەکاردەهێنرێن و پاسەوانی بەرژەوەندییەکانی ئەوان دەکەن، یاخوود چاوچنۆکی و دەسەڵاتخوازی و پاوانخوازی و بەرژەوەندیخوازیی ئەو هێزانەیە، کە ناتوانن دیالۆگی ئاشتییانە بکەن و بە لێکتێگەیشتن ئیدارەیی دۆخەکە بکەن و یەکتر قبوڵکردن بکەنە بناغەی دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش و دەستوبردانە، دەستی هاوسۆزی و هاوبەشی و هاودەنگی بۆ یەکتر درێژبکەن، نەک پەنا بردنە بەر خوڵقاندنی کەشی چەقبەستوویی و چاوەڕێیی نێوەندگیریی و دەستپێشخەریی بن لە یەکتر. ئەوەی لە هەموو کاتێکدا پێویستییەکی حەتمییە، ئەوەیە کە بگەینە ئەو قۆناغ و خاڵەی کە چیتر نەبوونی یەکڕیزیی و پەرتەوازەیی و وەک خەوشێک نەبێت بە کولتووری سیاسییمانەوە.
