هێمن سەعید
كۆرۆنا، شەڕی ساردی ئەمریكا و چین
لە كۆبونەوەی وڵاتانی G20 كە لە رێگەی ڤیدیۆ كۆنفرانسەوە رۆژی پێنجشەممەی رابردوو ئەنجامدرا مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا سوور بوو لەسەرئەوەی لەبری ناوهێنانی كۆرۆنا ڤایرۆس بە (كۆڤید 19) ووشەی (ووهان ڤایرۆسی) بەكاربهێنرێت، هەروەها حكومەتی پەكینی تۆمەتبار كرد بە شاردنەوەی زانیاریەكان لە سەرەتای سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنا.
پێشتریش لە سەرەتای بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە ئەمریكا، دۆنالد ترەمپ، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، لە كاتی ئەنجامدانی كۆنگرە رۆژنامە نوسیەكان و لەلاپەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر ووشەی (چاینا ڤایرۆس) بەكاردەهێنێت لە بری كۆرۆنا ڤایرۆس.
هەموو ئەو دەربڕینانە ئاماژەی روونە بۆ تۆمەتباركردنی چین بە دروستكردن و بڵاوكردنەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا و ناردنی بۆ وڵاتانی دیكە، لە هەمان كاتدا حكومەتی پەكین ئەمریكا تۆمەتبار دەكات بە دروستكردنی ڤایرۆسەكە و ناردنی بۆ وڵاتەكەیان، بەرپرسە چینینەكان بڕوایان وایە ڤیرۆسەكە لە ئەمریكا دروستكراوە و پاشان نێردراوە بۆ چین لە رێگەی سوپای ئەمەریكاوە لە كاتی بەشداریكردنیان لە خولێک لە شاری ووهان لە مانگی پێشوو.
لەمبارەیەوە ژاو لیجیان، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی چین، لەلەپەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر بەزمانی ئینگلیزی نووسیویەتی "بەپێی قسەی رۆبەرت ریدفیڵد، سەرۆكی سەنتەری ئەمریكی بۆ نەخۆشی و رووبەڕووبونەوەی لەناكاو هەندێك لە ئەمریكیەكان بە هۆی ئەنفلۆنزاوە مردوون پێش سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە چین، كە لەوانەیە ئەوانە بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە مردبێتن". هەروەها دەشڵێت "كەی نەخۆشیەكە دەستیپێكرد لە ئەمریكا چەند كەس بەركەوتوون؟ كوا ناوی ئەو نەخۆشخانانەی چارەسەری تووشبوان دەكەن؟ بەڵكو لەوانەیە سوپای ئەمریكا ڤایرۆسەكەی هێنابێت بۆ ووهان، باراستگۆ بن! با ئامارەكانیان بڵاوبكەنەوە بەشێوەیەكی گشتی! ئەمریكا تۆمەتبارە تا ئەو راستیانە ئاشكرا دەكات".
ماڵپەڕی واشنتن پۆست لە راپۆرتێكدا ئاماژەی بەوەداوە لە مانگی یەك و دووی ئەمساڵ دەزگای هەواڵگری (سی. ئای. ئەی) ئەمەریكی، كۆشكی سپی (ترەمپ و كۆنگرێس)یان ئاگادار كردوەتەوە لە سەرهەڵدانی ڤایرۆسێكی كوشندە بۆ سەر جیهان، هەروەها هەموو زانیاریەكیان لەبارەی ڤایرۆسەكەوە خستوتە بەردەمیان وەك: راستەقینەی ڤایرۆسەكە و چۆنێتی سەرهەڵدانی و چۆنیەتی بڵاوبونەوەی و چۆنێتی كۆنترۆڵكردنی).
هەروەها بەپێی راپۆرتێكی (DW) ئەڵمانی دەزگای هەواڵگری (سی. ئای. ئەی) هەموو هەوڵێكی داوە تا زانیاری تەواو وەربگرێت لەسەر ڤایرۆسی كۆرۆنا، سەرباری سوودوەرگرتن لە راگەیاندن و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و سەرچاوەكانی ئەنتەرنێت و راپۆرتە رەسمیەكان، هەروەها لە رێگەی وێنەی ئاسمانی و مانگە دەسكردەكان و زاناكان و سیخورەكان و پەیوەندیە تەلەفۆنیەكان چاودێری چینی كردووە. ئەمریكا بە پشت بەستن بەو زانیاریانە ئێران و چین تۆمەتبار دەكات بە راگەیاندنی نا راستی ئەنجامەكانی بەركەوتەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە وڵاتەكانیان.
چۆن پەیوەندیەكانی ئەمریكا و چین ئالۆزبوون؟
بە بڕوای زۆرێك لە زانایان رێكەوتنی بازرگانی ئەمریكا و چین بۆ كۆنترۆڵكردنی شەڕی بازرگانی نێوان هەردوولا بوو، لەسەرەتای ئیدارەكەیدا دۆناڵد ترەمپ دەستیكرد بە هەڕەشەكردن لە بازرگانی چین و چینی ناچاركرد رێكەوتنی لەگەڵ ئەنجام بدات بۆ كڕینی شت و مەكی وڵاتەكەی بەبڕی 200 ملیار دۆلار لەماوەی دوو ساڵدا.
هێشتا رێكەوتنەكە نەچوو بویە بواری جێبەجێكردنەوە، ڤایرۆسی كۆرۆنا سەریهەڵدا لە وهانی چین، هەر لەسەرەتاوە ترەمپ و ئیدارەكەی كەوتنە پیاهەڵدان بە حكومەتی چین و سەرۆكەكەی (شی جین بین) و باسیان لەبەتوانایی چین دەكرد بۆ زاڵ بوون بەسەر قەیرانەكەدا.
ئەم پیاهەڵدانانە تائەوكاتە بەردەوام بوو لەلایەك حكومەتی چین پشكی كۆمپانیا ئەمریكیەكانی بەنرخێكی زۆر كەم كڕیەوە كە بەبەهای 280 ملیار دۆلار قازانجی كرد و لەلایەكی دیكەوە ڤایرۆسەكە نزیك بوویەوە لە سنوورەكانی ئەمریكا و بوویە مەترسی بۆسەر وڵاتەكە، ئیدی لێرەوە ترەمپ و ئیدارەكەی كەوتنە سەرزەنشتكردن و تۆمەتباركردنی حكومەتی چین بە دروستكردن و هەناردەكردنی ڤایرۆسی كۆرۆنا بۆ وڵاتانی جیهان.
كاتێكیش ئەمریكا سنوورەكانی بە رووی زۆرێك لە وڵاتە ئەوروپیەكاندا داخست بە ئیتالیاشەوە كە تووشی قەیرانێكی گەورە هاتبوو بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە، چین هاوكاریەكانی خۆی گەیاندە ئیتالیا و ئێران و سربیا.
سنوور داخستنی ئەمریكا بە رووی ولاتانی دیكەدا و گەیاندنی هاوكاری لەلایەن چینەوە بۆ وڵاتانی جیهان، بەتایبەت وڵاتانی ئاسیا تا روباری هێمن، واتە پاسەوانی جیهانی لەم قەیرانەدا بریتیە لە چین، وڵاتانی جیهانیش پێشوازی لەم هاتنەی چین دەكەن و هەست بەگەورەی پێگەی چین دەكەن، تاكۆتایی هاتنی ئەم قەیرانەش چین دەتوانێت رۆڵێكی زۆرباشی هەبێت لە دووبارە بونیادنانەوەی ژێرخانی ئابووری وڵاتانی جیهان.
هەردوو پسپۆڕانی كاروباری ئاسیا (كامبل و دوشی) لە وتارێكدا كە لە گۆڤاری (فۆرین ئەفێرز) بڵاویان كردۆتەوە، باس لە پێگەی ئەمریكا دەكەن لە سەركردایەتیكردنی جیهان لەماوەی حەوت دەیەی رابردوودا، ئەوان پێیان وایە توانای سەركردایەتیكردنی جیهان لەلایەن ئەمەریكاوە بەهۆی سامان و هێزی سەربازیەوە نەبووە، بەڵكو بەهۆی شێوازی فەرمانڕەوایی ناوخۆیی و هەڵسوكەوتی بەرانبەر كاردانەوەكانی دەرەوە و ئیدارەدانی قەیران و كارەساتە جیهانیەكانەوە بووە.
هەروەها ئاماژە دەكەن بەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا تاقیكردنەوەیەكی نوێیە لە بەردەم ئەمریكا، بەڵام تائێستا ئەمریكا نەیتوانیوە لەم تاقیكردنەوەیە دەربچێت، لە بەرانبەردا پەكین توانیویەتی سودی زۆر لەم قەیرانە وەربگرێت و زۆر بەخێرای توانیویەتی سود لە هەڵەكانی ئەمریكا وەربگرێت. كامبل و دوشی تێكشكانی رۆڵی جیهانی بەریتانیای گەورە بەنمونە دەهێننەوە، كاتێَك لەساڵی 1956 پرۆسەیەكی شكستخواردویان ئەنجامدا بۆ كۆنترۆڵكردنی كەناڵی سوێس كە بویە هۆی پاشەكشەی بەریتانیا لە سەركردایەتیكردنی جیهان. ئەوان دەڵێن ئەگەر ئەمڕۆ بڕیاردەرانی سیاسی ئەمریكی لەبەردەم قەیرانی كۆرۆنادا دەستەوەستان رابوەستن دوورنیە هەمان چارەنوسی قەیرانی سویس دوبارە نەبێتەوە.
سەرباری ئەوانەش ئێستا لەناوخۆی وڵاتدا ئیدارەی ترامپ توشی رەخنەیەكی زۆر بوەتەوە، لەلایەك نەیتوانی گەلەكەی لە ڤایرۆسی كۆرۆنا بپارێزێت و توشی دوفاقی لە گوفتار و رەفتاردا هاتوون، لەلایەكی دیكە لەدەرەوە توشی شكست هاتووە بەرانبەر بە چین.
پێشتریش لە سەرەتای بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە ئەمریكا، دۆنالد ترەمپ، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، لە كاتی ئەنجامدانی كۆنگرە رۆژنامە نوسیەكان و لەلاپەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر ووشەی (چاینا ڤایرۆس) بەكاردەهێنێت لە بری كۆرۆنا ڤایرۆس.
هەموو ئەو دەربڕینانە ئاماژەی روونە بۆ تۆمەتباركردنی چین بە دروستكردن و بڵاوكردنەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا و ناردنی بۆ وڵاتانی دیكە، لە هەمان كاتدا حكومەتی پەكین ئەمریكا تۆمەتبار دەكات بە دروستكردنی ڤایرۆسەكە و ناردنی بۆ وڵاتەكەیان، بەرپرسە چینینەكان بڕوایان وایە ڤیرۆسەكە لە ئەمریكا دروستكراوە و پاشان نێردراوە بۆ چین لە رێگەی سوپای ئەمەریكاوە لە كاتی بەشداریكردنیان لە خولێک لە شاری ووهان لە مانگی پێشوو.
لەمبارەیەوە ژاو لیجیان، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی چین، لەلەپەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر بەزمانی ئینگلیزی نووسیویەتی "بەپێی قسەی رۆبەرت ریدفیڵد، سەرۆكی سەنتەری ئەمریكی بۆ نەخۆشی و رووبەڕووبونەوەی لەناكاو هەندێك لە ئەمریكیەكان بە هۆی ئەنفلۆنزاوە مردوون پێش سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە چین، كە لەوانەیە ئەوانە بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە مردبێتن". هەروەها دەشڵێت "كەی نەخۆشیەكە دەستیپێكرد لە ئەمریكا چەند كەس بەركەوتوون؟ كوا ناوی ئەو نەخۆشخانانەی چارەسەری تووشبوان دەكەن؟ بەڵكو لەوانەیە سوپای ئەمریكا ڤایرۆسەكەی هێنابێت بۆ ووهان، باراستگۆ بن! با ئامارەكانیان بڵاوبكەنەوە بەشێوەیەكی گشتی! ئەمریكا تۆمەتبارە تا ئەو راستیانە ئاشكرا دەكات".
ماڵپەڕی واشنتن پۆست لە راپۆرتێكدا ئاماژەی بەوەداوە لە مانگی یەك و دووی ئەمساڵ دەزگای هەواڵگری (سی. ئای. ئەی) ئەمەریكی، كۆشكی سپی (ترەمپ و كۆنگرێس)یان ئاگادار كردوەتەوە لە سەرهەڵدانی ڤایرۆسێكی كوشندە بۆ سەر جیهان، هەروەها هەموو زانیاریەكیان لەبارەی ڤایرۆسەكەوە خستوتە بەردەمیان وەك: راستەقینەی ڤایرۆسەكە و چۆنێتی سەرهەڵدانی و چۆنیەتی بڵاوبونەوەی و چۆنێتی كۆنترۆڵكردنی).
هەروەها بەپێی راپۆرتێكی (DW) ئەڵمانی دەزگای هەواڵگری (سی. ئای. ئەی) هەموو هەوڵێكی داوە تا زانیاری تەواو وەربگرێت لەسەر ڤایرۆسی كۆرۆنا، سەرباری سوودوەرگرتن لە راگەیاندن و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و سەرچاوەكانی ئەنتەرنێت و راپۆرتە رەسمیەكان، هەروەها لە رێگەی وێنەی ئاسمانی و مانگە دەسكردەكان و زاناكان و سیخورەكان و پەیوەندیە تەلەفۆنیەكان چاودێری چینی كردووە. ئەمریكا بە پشت بەستن بەو زانیاریانە ئێران و چین تۆمەتبار دەكات بە راگەیاندنی نا راستی ئەنجامەكانی بەركەوتەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە وڵاتەكانیان.
چۆن پەیوەندیەكانی ئەمریكا و چین ئالۆزبوون؟
بە بڕوای زۆرێك لە زانایان رێكەوتنی بازرگانی ئەمریكا و چین بۆ كۆنترۆڵكردنی شەڕی بازرگانی نێوان هەردوولا بوو، لەسەرەتای ئیدارەكەیدا دۆناڵد ترەمپ دەستیكرد بە هەڕەشەكردن لە بازرگانی چین و چینی ناچاركرد رێكەوتنی لەگەڵ ئەنجام بدات بۆ كڕینی شت و مەكی وڵاتەكەی بەبڕی 200 ملیار دۆلار لەماوەی دوو ساڵدا.
هێشتا رێكەوتنەكە نەچوو بویە بواری جێبەجێكردنەوە، ڤایرۆسی كۆرۆنا سەریهەڵدا لە وهانی چین، هەر لەسەرەتاوە ترەمپ و ئیدارەكەی كەوتنە پیاهەڵدان بە حكومەتی چین و سەرۆكەكەی (شی جین بین) و باسیان لەبەتوانایی چین دەكرد بۆ زاڵ بوون بەسەر قەیرانەكەدا.
ئەم پیاهەڵدانانە تائەوكاتە بەردەوام بوو لەلایەك حكومەتی چین پشكی كۆمپانیا ئەمریكیەكانی بەنرخێكی زۆر كەم كڕیەوە كە بەبەهای 280 ملیار دۆلار قازانجی كرد و لەلایەكی دیكەوە ڤایرۆسەكە نزیك بوویەوە لە سنوورەكانی ئەمریكا و بوویە مەترسی بۆسەر وڵاتەكە، ئیدی لێرەوە ترەمپ و ئیدارەكەی كەوتنە سەرزەنشتكردن و تۆمەتباركردنی حكومەتی چین بە دروستكردن و هەناردەكردنی ڤایرۆسی كۆرۆنا بۆ وڵاتانی جیهان.
كاتێكیش ئەمریكا سنوورەكانی بە رووی زۆرێك لە وڵاتە ئەوروپیەكاندا داخست بە ئیتالیاشەوە كە تووشی قەیرانێكی گەورە هاتبوو بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە، چین هاوكاریەكانی خۆی گەیاندە ئیتالیا و ئێران و سربیا.
سنوور داخستنی ئەمریكا بە رووی ولاتانی دیكەدا و گەیاندنی هاوكاری لەلایەن چینەوە بۆ وڵاتانی جیهان، بەتایبەت وڵاتانی ئاسیا تا روباری هێمن، واتە پاسەوانی جیهانی لەم قەیرانەدا بریتیە لە چین، وڵاتانی جیهانیش پێشوازی لەم هاتنەی چین دەكەن و هەست بەگەورەی پێگەی چین دەكەن، تاكۆتایی هاتنی ئەم قەیرانەش چین دەتوانێت رۆڵێكی زۆرباشی هەبێت لە دووبارە بونیادنانەوەی ژێرخانی ئابووری وڵاتانی جیهان.
هەردوو پسپۆڕانی كاروباری ئاسیا (كامبل و دوشی) لە وتارێكدا كە لە گۆڤاری (فۆرین ئەفێرز) بڵاویان كردۆتەوە، باس لە پێگەی ئەمریكا دەكەن لە سەركردایەتیكردنی جیهان لەماوەی حەوت دەیەی رابردوودا، ئەوان پێیان وایە توانای سەركردایەتیكردنی جیهان لەلایەن ئەمەریكاوە بەهۆی سامان و هێزی سەربازیەوە نەبووە، بەڵكو بەهۆی شێوازی فەرمانڕەوایی ناوخۆیی و هەڵسوكەوتی بەرانبەر كاردانەوەكانی دەرەوە و ئیدارەدانی قەیران و كارەساتە جیهانیەكانەوە بووە.
هەروەها ئاماژە دەكەن بەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا تاقیكردنەوەیەكی نوێیە لە بەردەم ئەمریكا، بەڵام تائێستا ئەمریكا نەیتوانیوە لەم تاقیكردنەوەیە دەربچێت، لە بەرانبەردا پەكین توانیویەتی سودی زۆر لەم قەیرانە وەربگرێت و زۆر بەخێرای توانیویەتی سود لە هەڵەكانی ئەمریكا وەربگرێت. كامبل و دوشی تێكشكانی رۆڵی جیهانی بەریتانیای گەورە بەنمونە دەهێننەوە، كاتێَك لەساڵی 1956 پرۆسەیەكی شكستخواردویان ئەنجامدا بۆ كۆنترۆڵكردنی كەناڵی سوێس كە بویە هۆی پاشەكشەی بەریتانیا لە سەركردایەتیكردنی جیهان. ئەوان دەڵێن ئەگەر ئەمڕۆ بڕیاردەرانی سیاسی ئەمریكی لەبەردەم قەیرانی كۆرۆنادا دەستەوەستان رابوەستن دوورنیە هەمان چارەنوسی قەیرانی سویس دوبارە نەبێتەوە.
سەرباری ئەوانەش ئێستا لەناوخۆی وڵاتدا ئیدارەی ترامپ توشی رەخنەیەكی زۆر بوەتەوە، لەلایەك نەیتوانی گەلەكەی لە ڤایرۆسی كۆرۆنا بپارێزێت و توشی دوفاقی لە گوفتار و رەفتاردا هاتوون، لەلایەكی دیكە لەدەرەوە توشی شكست هاتووە بەرانبەر بە چین.
وتارەکانی تری نووسەر
