دوای ئەوەی نووسەر و شاعیر و چالاكوانی سیاسی، نەرمین عوسمان كتێبە وەرگێڕانە بەنرخەكەی پێشكەش كردم بەناوی "كورد وعەرەب"، لە نووسینی بیرمەند و شاعیر و گەورە سیاسیی كورد مامۆستا برایم ئەحمەد، كە لە ساڵی 1937 نووسیویەتی، سەرەتا وەرگێڕ بەئاستێكی زۆر بەرزی زمانیی و شێوازێكی دەربڕینی ئەدەبی كارەكەی ئەنجام داوە و لێرەشەوە خوێنەری كورد لەم سەردەمەدا دەتوانێت باشتر لە ناوەڕۆك و ستراتیژییەتی نامیلكەكە بگات و هەڵسەنگاندنی بابەتیانەشی بۆ ئەنجام بدات . 

نامیلكەكە، هەروەك پیرۆت (مام جەلال) لە پێشەكیی چاپی دووەمدا (1961) و خاتوو نەرمین عوسمان لە پێشەكیی وەرگێڕانەكەیدا ئاماژەیان پێداوە كۆمەڵێك بابەتی گرنگی تێدا بەدی دەكرێت لەوانە، خوڵقاندنی هاوكێشەیەكی نەتەوەیی و سیاسی لەنێوان كورد و عەرەبدا لەڕێگەی فاكتەری ئاشتی و برایەتی و پێكەوەژیان بەو پێیەی مێژووی پەیوەندییەكانیان بەهۆكاری ئایینییەوە زۆر كۆنە و پێویستە ئەم پەیوەندییە ئاشتیانە و برایانە برەوی پێ بدرێت و بەردەوامیش بێت. بێگومان ئەمەش هۆكارێكە بۆ كوشتنی رەگی توندڕەوی و دەمارگیری. 

گرنگییەكی تر پەڕەوازەكردنی درۆ و دەلەسەكانی كۆڵۆنیاڵیزم بەوەی هەمیشە و لە بەرژەوەندیی خۆیان بۆشایی گەورەیان خستووەتە نێو گەلی كورد وعەرەبەوە. لەبەر ئەم هۆیانە و زیاتریش؛ برایم ئەحمەد بەشێواز و تەكنیكێكی پێشكەوتووخوازانەوە بانگەوازی بۆ ئاشتی و برایەتی و پێكەوەژیان و گەڕانەوەی متمانە پەیوەندییەكانی نێوان ئەو دوو گەلە دەكات، ئەمە لەكاتێكدا و لە زەمەنی نووسینی نامیلكەكەدا ناوچەكە و دەرەوەی ناوچەكەكە بەقەیرانە سەخت و دژوارەكاندا تێدەپەڕین و هاوێنەكان زیاتر لەسەر گرژی و ئاڵۆزی و جەنگ بوو نەك ئاشتی.

سەرنجەكان :

یەكەم/ لە بەشی "لەنێوان كورد و عەرەب ئاشتی و دۆستایەتی"دا برایم ئەحمەد جەختی لەسەر دوو ئاستی سەرەكی كردووە ئەوانیش :

أ- پەیوەندیی كورد و عەرەب بەهۆكاری ئایینییەوە . 

ب - پەیوەندیی كورد و عەرەب بەهۆكاری سیاسییەوە .

پرسیارە پوختەیی و بنەڕەتییەكە لەوەدایە كام لەم دوانە بۆ كورد باشتر و گونجاوتر و سەركەوتووتر بووە و دەبێت، ئەمە لەكاتێكدا و لەبەشێكی تری نامیلكەكەدا بەنێوی "شۆڕشێكی كۆنەپەرستانە " هۆكاری تێكشاندنی پەیوەندییەكان و دامركانەوەی شۆڕشەكانی كورد دەگەڕێتەوە بۆ بانگەوازە ئایینی و ئیسلامییەكان. بۆیە برایم ئەحمەد لەبەشی "لەنێوان كورد وعەرەب ئاشتی و دۆستایەتی" باوەڕی وابووە گەر ئاشتی و برایەتی لەسەر بنەمای راستگۆیی بونیاد نەنرێت ئەوا هیچ كات لەم دوانە و لە زەمەنی نووسین و دواتریش پەیوەندییە راستەقینەكان دروست ناكەن، ئەمەش تێڕوانینێكی تری بابەتیانەیە و زەمەنیش دوای نووسینی نامیلكەكە ئەمەی سەلماندووە و كارەكەش بەردەوامیی خۆی هەیە .

دووەم/ لەبەشی "كۆڵۆنیاڵیزم رزگاری دەكات" یان رزگاركەرە، بۆ ئەمەشیان ئێمە لە گوتار و تەكنیك و ستراتیژییەتی كۆڵۆنیاڵیزم ناگەین تا نەچینە نێو چەمكی "دوای كۆڵۆنیاڵیزم"ەوە، بەوەی كۆڵۆنیاڵیزم دوای خۆی چی بەجێ هێشتووە؟ باش یان خراپ؟ دامەزراندن یان تێكشاندن؟ لە زەمەنی كۆڵۆنیاڵیزمدا چەندین پەیمان و دروشمی قەبە و گران، نواندن و بەستنی دەمامكەكان .

دوای كۆڵۆنیاڵیزم هەموو ئەمانە ئاشكرا دەبن، گرێكان تاڕادەیەكی باش دەكرێنەوە و خوێندەوارە بەئەزموونەكان دەكەونە راڤەی نواندن و پەیمانەكان .

لەگەڵ ئەمەشدا، كۆڵۆنیاڵیزم لە زەمەنی خۆیدا چەندین سوودی مەعریفی و ئەدەبی گەیاندووە بە ژێردەستەكانیان بە نموونەی كورد، ئەدەبی كلاسیكی كوردی، نالی و سالم و كوردی، كاریگەریی راستەوخۆی ئەدەبیاتی عەرەبی و فارسی و توركیان لەسەر بووە، گەر كاریگەرییەكان لە خانەی ئەم ئەدەبە دەربهێنین ئەوا بەئاشكرا لاسەنگییەك لە داهێنانەكان دروست دەبێت، پیرەمێرد و گۆران و شێخ نوری شێخ ساڵح و ئەدەبیاتی توركی عوسمانی و فەجری ئاتی و سەروەتی فنوون و لە گۆران بەتایبەتدا كاریگەرییەكانی میتافیزیك و رۆمانسیزمەكانی ئینگلیز، بەڵام هەمان كۆڵۆنیاڵیزم هەر لە زەمەنی خۆیدا دژایەتییەكی گەورەی جوگرافیا و سەربەخۆییان بۆ كورد كرد، بەڵكو ئەوەشی لە زەمەنی باباندا ئەنجامدرا، ئەوا ئەمان و عوسمانییەكان تێكیان شكاند و جوگرافیاش بەلەتكراوی دابەشكرا و نەخشەكەیان وا تێكداوە بە لەحیمچیش چاك ناكرێتەوە. هۆكاریش بۆ ئەمە گەلێك زۆرن لەوانە و بەپێی گریمانەكان، هەژاری ئاستی رۆشنبیری بەشێوەیەكی گشتی و رۆشنبیرییەتی فیكری و سیاسی و دیپلۆماسی بەشێوەیەكی تایبەتی و لەولاشەوە هێزی داگیركەران و كۆڵۆنیاڵیزمەكان كە خاوەنی كارێكتەرە كاریگەرەكان بوون و زۆر بەئاسانی گەمەیان بەچارەنووسی بەرانبەرەكان كردووە و لەهەمان كاتیشدا تێڕوانینیان بۆ بەرژەوەندییە باڵاكان لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەی كە جوگرافیای كوردستانی لەسەر دابەشكرا.

جگە لەمانەش، ململانێ بێ ماناكانی ناوخۆ و جێگۆڕكێی چەمكی پیرۆزكراو بۆ قێزەونكراو (نیشتمان بۆ بەرژەوەندییە میتریاڵییەكان) و نەبوونی گوتاری كوردی هۆكارێكی تری كوشندەیە وتاریش بەدروشم و قسەی باقوبریق دروست نابێت و پێویستی بەكۆمەڵێك پرنسیپی زانستی و مەعریفی و فیكری و ئابووری و كولتووری و سیاسییە. بوونی ئەو گوتارە لە زەمەنی غاندیدا هیندستانی ئازادكرد، جەزائیری لەدەست فەرەنسییەكان رزگاركرد، نموونە زۆرن 

ئەمڕۆكە، لە كوردستان، گەر ئاماژە بەگوتار بكرێت، ئەوا جۆرێكە لە فریودانە خەیاڵییەكان، خەیاڵیش، گەرچی یارمەتدەری داهێنانە، بەڵام بەهێزتر نییە لە سیستمە مەعریفییەكان .

خۆ ئەگەر دروشمەكان فێڵێكی یاسایی بن ئەوا سیاسەتیش فێڵێكی شەرعییە، هەردووكیشیان دەرئەنجامی ونبوونی ئاستی رۆشنبیری تاكەكانە كە هەتا ئەمڕۆكە باوەڕیان بە دووبارەبوونەوەی دروشمەكانە .

بەمەش دروشمەكان تەنها لە خزمەت دەسەڵاتە زلهێزەكاندایە، هەر بەپێی دروشمەكانیش بێت ئەوا هێزی یەكڕیزی و یەكگرتن باشترین هەڵبژاردەیە بۆ بەدەستهێنانی مافە گەورەكان، ئەمەش بەهۆكاری قورسایی بەژەوەندییە تەسكەكانی ناوخۆ جگە لەهاشوهوش هیچی تری بەرهەم نەهێناوە. هێزی چەك و خەباتی چەكداریش تاقیكراونەتەوە و لەمەشیاندا قازانجە گەورەكان بەدەست نەهاتوون، چونكە چواردەور و بەرژەوەندیی زلهێزەكان هەمیشە رێگربوون لە دامەزراندنی جوگرافیایەكی سەربەخۆ. بۆیە دەستەواژەكەی برایم ئەحمەد "كۆڵۆنیاڵیزم رزگاری دەكات " لە جێگەی خۆیەتی گەر كۆڵۆنیاڵیزم بەڕاستی چارەسەری هۆكارە داڕمانییەكان بكات بەو پێیەی هەر كۆڵۆنیاڵیزم بوو، لەپێناو بەژەوەندییەكانی خۆیاندا، چەندین دەوڵەتی عەرەبی لە ناوخۆ و دەرەوەی جوگرافیای عەرەبی دروستكرد. دیارە لەم روانگەیەوە كۆڵۆنیاڵیزم رزگاركەری گەلانە .

 

لەدوای زەمەنی نووسین و بەپێی گریمانەی ئەم یاسایانەی لای خوارەوە ئەگەرەكان لەبەردەم دانەمەزراندنی قەوارەیەكی كوردی بەرەو كردنەوە دەچن :

1-  یاسای ئیدارەدانی كات (قانون ادارە الوقت)، یاساكەش دەڵێت بە زانست و مەعریفەت و هونەر و ئەدەب و تەنانەت بەرهەمە خۆماڵییەكان دەتوانرێت پەیوەندی و گرێدان و دانپیادانە دەرەكییەكان قورستر و كاریگەرتربن وەك ئەوەی كەشتییەك بەبێ ترس بەنێو دەریا و شەپۆلەكاندا بڕوات و بەئاسانی بگاتە رۆخی دەریاكان بەمەرجێك كاپتنی كەشتییەكە خاوەن توانا زانستی و زانینەكان بێت.

2- یاسای ئامانجگرتن (الغائیە) و مەبەستێتی (القصدیە)، لەپشت هەر كارێكەوە ئامانجێك یان چەند ئامانج و مەبەستێك هەیە، مەبەست و ئامانجی سەرەكی كوردیش پێویستە لە نیشتمان و نەتەوە و ئازادیدا چڕ بكرێنەوە نەك شتی بێ مانا، ئەمەش وەك ئەوە وایە كەسێك گەر مەبەستی بێت ئەوا لە قورسایی خۆی زیاتر هەڵدەگرێت .

3- یاسای  جیاكاری (التمییز)، واتە جیاكاری لەنێوان زەمەنی دوێنێ و زەمەنی ئەمڕۆدا، یان شێوازەكانی كاركردنی رابردوو و ئێستا. بۆ ئەمە نموونەكان گەلێك زۆرن، یەكێك لەوانە دەسەڵاتی كوردی پێویستە چاوپیاخشانەوە بە رەفتار و شێوازی كاركردنیدا بكات، شێوازە كلاسیكی و كۆنەكان بەسەرچوون و ئەمڕۆكە كورد پێویستی بەو شێوازانەیە كە دەتوانێت بەرانبەرەكان ناچار بكات. واتە شێوازی چەك و خەباتی شاخ كۆتاییان پێ هاتووە و ئێستا جۆری خەبات گۆڕاوە بۆ تەكنیك و قایلكردن و دیپلۆماسییەت یان كردنەوەی دەرگای بەرژەوەندییەكان لەبەردەم زلهێزەكاندا بەوپێیەی ئەمڕۆكە جیهان لەنێو قەیرانە ئابووری و داراییەكاندا گوزەر دەكات و كوردستانیش، لەم رووەوە، جێگەی بایەخە. كاركردن لە دیپلۆماسییەتیش تەنها پڕكردنەوەی كورسییەكانی نییە، بەڵكو پێویستی بە جەنگێكی رۆشنبیری و مەعریفی و فیكرییە.

4- یاسای هۆش و زانین، واتە پێویستە داتاكانی هۆش و زانینەكان لە مەسەلە گەورەكاندا چڕ و تۆخ بكرێنەوە و لەلایەكی تریشەوە پێویستە هەڵەكان راست بكرێنەوە نەك كەڵەكە بن .

هەموو ئەمانەش پێویستی بەكردارە نەك دروشمەكان، كۆكردنەوەی كردارەكانیش لە بازنەیەكی یەكڕیزیدا، بۆ كورد، جێگەی گومانە. ئەمەش بەپێی زانیارییەكانی ئایندەناسی فاكتەرێكە بۆ ئەوەی چەرخەلە نێودەوڵەتییەكان و بەرژەوەندیی زلهێزەكان فاكتەرێكی بەهێز بن بۆ ئازادی و سەربەخۆیی كورد، بەداخەوە لەدوای پرۆسەی ئازادیی عیراق (2003) دەرفەتێكی ئاڵتوونی بۆ باشووری كوردستان هەڵكەوتو بەڵام بێ بەرهەم دەرچوو، سوودی گەورەی لێ نەبینرا. ئێستاش دەرفەتێكی تر لەئارادایە ، بزانین سەركردە كوردەكان لەمەشیاندا چی دەكەن!

 

خ.غ