عارف قوربانی
په‌كه‌كه چیكرد و ده‌بێت چی دیکە بكات؟
كورد له سه‌رده‌می خه‌لافه‌تی عوسمانیدا سه‌رباری ئەو سته‌م و زوڵم و زۆره‌ی له‌سه‌ری بووه، به‌ڵام چه‌ندین میرنشین و ناوچه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری هه‌بووه كه خۆی حوكمی خۆی كردووه. زمان و كو‌لتووری كورد له پاڵ فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌كانی دیکەی خه‌لافه‌ته‌كه‌دا پارێزراو بووه. قۆناغی نكۆڵیكردن له كورد و هه‌وڵی سڕینه‌وه‌ی سیمای نه‌ته‌وایه‌تی و به توركستانكردنی نیشتمانه‌كه‌ی له هاتنی ئە‌تاتوركه‌وه ده‌ستپێده‌كات.
له‌نێوان ده‌ستپێكردنی سیاسه‌تی سڕینه‌وه و نكۆڵیكردن له كورد تاوەکو دروستبوونی پارتی كرێكارانی كوردستان- پەکەکە نزیك به نیو سه‌ده‌یه‌كه، توركیا له‌و 50 ساڵه‌دا ئاستی نكۆڵیكردنی كوردی گه‌یانده قۆناغی زۆر مه‌ترسیدار، زمانی كوردی و ناوی كوردی و گوێگرتن له میوزیك و گۆرانی كوردی قه‌ده‌غه‌كرد، ناوی شاره كوردییه‌كانی گۆڕی و ته‌نانه‌ت به‌كاربردنی چه‌ندین ده‌سته‌واژه و پیتی له‌نێو نووسین و ئەده‌بیاتی توركیاشدا سڕییه‌وه.
نه‌وه‌یه‌كی كورد له شاره‌كان پێگه‌یشتن به‌هۆی زه‌بروزه‌نگی سه‌ر به‌كاربردنی زمانی كوردی، زمانی ره‌سه‌نی كوردییان نه‌ده‌زانی. هه‌زاران خێزان په‌ڕاگه‌نده‌ی شار و ناوچه توركنشینه‌كان كران و نه‌وه‌كانیان هه‌ستی كوردبوونیان نه‌مایه‌وه.
ئه‌وه‌ی له ناوچه‌كانی كوردستان و گوند و شوێنه دووره ده‌سته‌كان ده‌ژیان و هه‌ژموونی ده‌وڵه‌تیان زۆر به‌سه‌ره‌وه نه‌بوو، گه‌رچی پارێزگارییان له زمان و دابونه‌ریتی كورده‌وارییانه‌ی خۆیان كردبوو، ته‌نانه‌ت وشه‌یه‌كیش فێری زمانی توكی نه‌بووبوون، به‌ڵام ده‌وڵه‌ت نكۆڵی له كوردبوونی ئەوانیش ده‌كرد و وه‌كو توركی چیایی ده‌یناساندن. ئە‌گه‌ر ئەو هه‌لومه‌رجه‌ی له‌و نیو سه‌ده‌یه‌دا بۆ فاشیسته‌كانی توركیا ره‌خسابوو بۆ سڕینه‌وه‌ی كورد، چه‌ند ده‌یه‌یه‌كی دیکە درێژه‌ی بكێشابایە، به‌دڵنیاییه‌وه هه‌نگاوه‌كانی قه‌ده‌غه‌كردنی زمانی كوردی، گوند و ناوچه دووره‌ده‌سته‌كانیشی ده‌گرته‌وه و ساڵ له‌دوای ساڵ ژماره‌ی ئە‌وانه كه‌متر ده‌بوونه‌وه كه به كوردی قسه‌یان ده‌كرد یان زمانی كوردییان ده‌زانی.
گه‌رچی له‌و ماوه‌یه‌دا بزووتنه‌وه‌ی سیاسی و تێكۆشانی كورد به پچڕ پچڕ بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی سته‌م و داكۆكی له كورد بوون هه‌ر به‌رده‌وام بوو، به‌ڵام هه‌ژموون و قورسایی ده‌وڵه‌تی توركیا بۆ سڕینه‌وه‌ی كورد زۆر له‌وان كاریگه‌رتر بوو. وایلێهات به ملیۆنان كورد له‌نێو توركیادا توانه و هه‌ستی كوردبوون و زانیاریی كوردبوونیان نه‌مایه‌وه، به‌ڵام كاتێك په‌كه‌كه دامه‌زرا هاوكێشه‌كان به جۆرێكی دیکە گۆڕان.
په‌كه‌كه له قۆناغی یه‌كه‌مدا هه‌ستی كوردبوونی بۆ ئەو كوردانه دروستكرده‌وه كه له بۆته‌ی توركدا توابوونه‌وه، به ملیۆنان كه‌س بوونه‌وه خاوه‌ن هه‌ستی كوردبوون كه پێشتر ئەو هه‌سته‌یان له‌ده‌ستدابوو. ساڵانێكی زۆری پێویست بوو تاوەکو په‌كه‌كه بچێته قۆناغی دووه‌مه‌وه كه گۆڕینی هه‌ست و قه‌ناعه‌تی توركه‌كان بوو به‌وه‌ی كورد له توركیا هه‌یه و ئه‌وانه توركی چیایی نین، به‌ڵكو كوردن، هاوڵاتیی ره‌سه‌نی ئه‌و نیشتمانه‌ن. په‌كه‌كه له‌مه‌شدا سه‌ركه‌وتوو بوو كه كۆتایی به سه‌رده‌می نكۆڵیكردنی كورد هێنا و كۆمه‌ڵگه‌ی توركی و دامه‌زراوه ده‌وڵه‌تییه‌كانیش ناچاربوون دان به ناسنامه‌ی زیاتر له 20 ملیۆن كه‌سدا بنێن كه ئه‌وانه كوردن نه‌ك توركی چیایی.
هاوکات هێشتا گرێیه‌ك له توركیا هه‌یه و نه‌كراوه‌ته‌وه، ئه‌ویش ناسنامه‌ی ئەو خاكه‌یه كه كورده‌كان له‌سه‌ری ده‌ژین. گه‌رچی چه‌ند حزبێكی سیاسی رێگه‌پێدراوی كوردی هه‌ن كه له چوارچێوه‌ی یاسا و رێسای توركیادا كارده‌كه‌ن و پاشگری كوردستان به ناوی حزبه‌كانیانه‌وه‌یه، به‌ڵام هێشتا ناوی كوردستان وه‌ك ئاماژه‌ی نیشتمانی كورد له‌و وڵاته بڤه‌یه. ئە‌گه‌ر قۆناغی نكۆڵیكردن له كورد كۆتایی هاتووه، به‌ڵام هێشتا نكۆڵیكردن له نیشتمانی كورد به‌رده‌وامه.ئه‌وه‌ی ئە‌ردۆغان، سه‌رۆك كۆماری توركیا به ده‌سته‌واژه‌یه‌ك هێڵێكی سووری بۆ كێشا و وتی "ئه‌وه‌ی باسی كوردستان ده‌كات، كوردستان له باكووری عیراق هه‌یه نه‌ك له توركیا."
هاتنی پاپا بۆ هه‌رێمی كوردستان و دروستكردنی پوولێك به وێنه‌ی پاپاوه له‌سه‌ر نه‌خشه‌ی كوردستانی گه‌وره، چه‌پ و راستی توركیای وروژاند و ده‌رگەی بۆ فاشیست و ره‌گه‌زپه‌رسته ناسیۆنالیستیه‌كانی توركیا كرده‌وه وه‌ك مه‌ترسییه‌ك بۆ سه‌ر ستراتیژی توركیا وێنای ئه‌و رووداوه بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی توركی بگوێزنه‌وه و بێڕێزییان به‌رانبه‌ر به كورد و كوردستان گه‌یانده ئه‌و ئاسته‌ی كه بڵێن "كوردستان له‌ژێر پێماندایه."
ئه‌و كاردانه‌وانه‌ی توركیا وه‌ك زه‌نگێكی ئاگاداركردنه‌وه پێویست بوو كوردیش له‌وه به‌ئاگابهێنێته‌وه كه قۆناغێكی سه‌خت له‌به‌رده‌ممان ماوه و ده‌بێت بیبڕین، ئه‌ویش ناسنامه‌ی جوگرافیای كورده‌كانه، ئه‌و نیشتمانه‌ی كه توركیای له‌سه‌ر دروستكراوه، كوردستان.
هه‌رچه‌نده ئێستا په‌كه‌كه ئامانج و ستراتیژی خۆی گۆڕیوه و باس له دیموكراسیی گه‌لان و تێزێكی فراوانتر ده‌كات بۆ رۆژهه‌ڵاتی ناوین، به‌ڵام پێویسته په‌كه‌كه ئه‌وه له‌به‌رچاو بگرێت کە ئە‌ركێكی له‌وه سه‌ره‌كیتری له‌پێش ماوه و پێویسته وه‌ك پرۆسه‌یه‌كی ته‌واوكاری ئەو ئه‌ڵقه‌یه‌ش له‌گه‌ڵ ناسنامه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی كورددا گرێبداته‌وه كه ئە‌ویش به‌خشینه‌وه‌ی ناوی كوردستانه به‌و به‌شه جوگرافیایه‌ی نیشتمانی كورد كه له‌لایه‌ن توركیاوه داگیركراوه.
هاوشێوه‌ی دوو قۆناغه‌كه‌ی پێشووتری كاركردنێتی بۆ دروستكردنی ئەو هه‌سته كوردستانییه لای كورد له توركیا و قۆناغی چه‌سپاندن و كۆتاییهاتنی نكۆڵیكردن له جوگرافیای كوردستان له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ی توركی و دامه‌زراوه ده‌وڵه‌تییه‌كانی توركیاوە.
خ.غ
له‌نێوان ده‌ستپێكردنی سیاسه‌تی سڕینه‌وه و نكۆڵیكردن له كورد تاوەکو دروستبوونی پارتی كرێكارانی كوردستان- پەکەکە نزیك به نیو سه‌ده‌یه‌كه، توركیا له‌و 50 ساڵه‌دا ئاستی نكۆڵیكردنی كوردی گه‌یانده قۆناغی زۆر مه‌ترسیدار، زمانی كوردی و ناوی كوردی و گوێگرتن له میوزیك و گۆرانی كوردی قه‌ده‌غه‌كرد، ناوی شاره كوردییه‌كانی گۆڕی و ته‌نانه‌ت به‌كاربردنی چه‌ندین ده‌سته‌واژه و پیتی له‌نێو نووسین و ئەده‌بیاتی توركیاشدا سڕییه‌وه.
نه‌وه‌یه‌كی كورد له شاره‌كان پێگه‌یشتن به‌هۆی زه‌بروزه‌نگی سه‌ر به‌كاربردنی زمانی كوردی، زمانی ره‌سه‌نی كوردییان نه‌ده‌زانی. هه‌زاران خێزان په‌ڕاگه‌نده‌ی شار و ناوچه توركنشینه‌كان كران و نه‌وه‌كانیان هه‌ستی كوردبوونیان نه‌مایه‌وه.
ئه‌وه‌ی له ناوچه‌كانی كوردستان و گوند و شوێنه دووره ده‌سته‌كان ده‌ژیان و هه‌ژموونی ده‌وڵه‌تیان زۆر به‌سه‌ره‌وه نه‌بوو، گه‌رچی پارێزگارییان له زمان و دابونه‌ریتی كورده‌وارییانه‌ی خۆیان كردبوو، ته‌نانه‌ت وشه‌یه‌كیش فێری زمانی توكی نه‌بووبوون، به‌ڵام ده‌وڵه‌ت نكۆڵی له كوردبوونی ئەوانیش ده‌كرد و وه‌كو توركی چیایی ده‌یناساندن. ئە‌گه‌ر ئەو هه‌لومه‌رجه‌ی له‌و نیو سه‌ده‌یه‌دا بۆ فاشیسته‌كانی توركیا ره‌خسابوو بۆ سڕینه‌وه‌ی كورد، چه‌ند ده‌یه‌یه‌كی دیکە درێژه‌ی بكێشابایە، به‌دڵنیاییه‌وه هه‌نگاوه‌كانی قه‌ده‌غه‌كردنی زمانی كوردی، گوند و ناوچه دووره‌ده‌سته‌كانیشی ده‌گرته‌وه و ساڵ له‌دوای ساڵ ژماره‌ی ئە‌وانه كه‌متر ده‌بوونه‌وه كه به كوردی قسه‌یان ده‌كرد یان زمانی كوردییان ده‌زانی.
گه‌رچی له‌و ماوه‌یه‌دا بزووتنه‌وه‌ی سیاسی و تێكۆشانی كورد به پچڕ پچڕ بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی سته‌م و داكۆكی له كورد بوون هه‌ر به‌رده‌وام بوو، به‌ڵام هه‌ژموون و قورسایی ده‌وڵه‌تی توركیا بۆ سڕینه‌وه‌ی كورد زۆر له‌وان كاریگه‌رتر بوو. وایلێهات به ملیۆنان كورد له‌نێو توركیادا توانه و هه‌ستی كوردبوون و زانیاریی كوردبوونیان نه‌مایه‌وه، به‌ڵام كاتێك په‌كه‌كه دامه‌زرا هاوكێشه‌كان به جۆرێكی دیکە گۆڕان.
په‌كه‌كه له قۆناغی یه‌كه‌مدا هه‌ستی كوردبوونی بۆ ئەو كوردانه دروستكرده‌وه كه له بۆته‌ی توركدا توابوونه‌وه، به ملیۆنان كه‌س بوونه‌وه خاوه‌ن هه‌ستی كوردبوون كه پێشتر ئەو هه‌سته‌یان له‌ده‌ستدابوو. ساڵانێكی زۆری پێویست بوو تاوەکو په‌كه‌كه بچێته قۆناغی دووه‌مه‌وه كه گۆڕینی هه‌ست و قه‌ناعه‌تی توركه‌كان بوو به‌وه‌ی كورد له توركیا هه‌یه و ئه‌وانه توركی چیایی نین، به‌ڵكو كوردن، هاوڵاتیی ره‌سه‌نی ئه‌و نیشتمانه‌ن. په‌كه‌كه له‌مه‌شدا سه‌ركه‌وتوو بوو كه كۆتایی به سه‌رده‌می نكۆڵیكردنی كورد هێنا و كۆمه‌ڵگه‌ی توركی و دامه‌زراوه ده‌وڵه‌تییه‌كانیش ناچاربوون دان به ناسنامه‌ی زیاتر له 20 ملیۆن كه‌سدا بنێن كه ئه‌وانه كوردن نه‌ك توركی چیایی.
هاوکات هێشتا گرێیه‌ك له توركیا هه‌یه و نه‌كراوه‌ته‌وه، ئه‌ویش ناسنامه‌ی ئەو خاكه‌یه كه كورده‌كان له‌سه‌ری ده‌ژین. گه‌رچی چه‌ند حزبێكی سیاسی رێگه‌پێدراوی كوردی هه‌ن كه له چوارچێوه‌ی یاسا و رێسای توركیادا كارده‌كه‌ن و پاشگری كوردستان به ناوی حزبه‌كانیانه‌وه‌یه، به‌ڵام هێشتا ناوی كوردستان وه‌ك ئاماژه‌ی نیشتمانی كورد له‌و وڵاته بڤه‌یه. ئە‌گه‌ر قۆناغی نكۆڵیكردن له كورد كۆتایی هاتووه، به‌ڵام هێشتا نكۆڵیكردن له نیشتمانی كورد به‌رده‌وامه.ئه‌وه‌ی ئە‌ردۆغان، سه‌رۆك كۆماری توركیا به ده‌سته‌واژه‌یه‌ك هێڵێكی سووری بۆ كێشا و وتی "ئه‌وه‌ی باسی كوردستان ده‌كات، كوردستان له باكووری عیراق هه‌یه نه‌ك له توركیا."
هاتنی پاپا بۆ هه‌رێمی كوردستان و دروستكردنی پوولێك به وێنه‌ی پاپاوه له‌سه‌ر نه‌خشه‌ی كوردستانی گه‌وره، چه‌پ و راستی توركیای وروژاند و ده‌رگەی بۆ فاشیست و ره‌گه‌زپه‌رسته ناسیۆنالیستیه‌كانی توركیا كرده‌وه وه‌ك مه‌ترسییه‌ك بۆ سه‌ر ستراتیژی توركیا وێنای ئه‌و رووداوه بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی توركی بگوێزنه‌وه و بێڕێزییان به‌رانبه‌ر به كورد و كوردستان گه‌یانده ئه‌و ئاسته‌ی كه بڵێن "كوردستان له‌ژێر پێماندایه."
ئه‌و كاردانه‌وانه‌ی توركیا وه‌ك زه‌نگێكی ئاگاداركردنه‌وه پێویست بوو كوردیش له‌وه به‌ئاگابهێنێته‌وه كه قۆناغێكی سه‌خت له‌به‌رده‌ممان ماوه و ده‌بێت بیبڕین، ئه‌ویش ناسنامه‌ی جوگرافیای كورده‌كانه، ئه‌و نیشتمانه‌ی كه توركیای له‌سه‌ر دروستكراوه، كوردستان.
هه‌رچه‌نده ئێستا په‌كه‌كه ئامانج و ستراتیژی خۆی گۆڕیوه و باس له دیموكراسیی گه‌لان و تێزێكی فراوانتر ده‌كات بۆ رۆژهه‌ڵاتی ناوین، به‌ڵام پێویسته په‌كه‌كه ئه‌وه له‌به‌رچاو بگرێت کە ئە‌ركێكی له‌وه سه‌ره‌كیتری له‌پێش ماوه و پێویسته وه‌ك پرۆسه‌یه‌كی ته‌واوكاری ئەو ئه‌ڵقه‌یه‌ش له‌گه‌ڵ ناسنامه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی كورددا گرێبداته‌وه كه ئە‌ویش به‌خشینه‌وه‌ی ناوی كوردستانه به‌و به‌شه جوگرافیایه‌ی نیشتمانی كورد كه له‌لایه‌ن توركیاوه داگیركراوه.
هاوشێوه‌ی دوو قۆناغه‌كه‌ی پێشووتری كاركردنێتی بۆ دروستكردنی ئەو هه‌سته كوردستانییه لای كورد له توركیا و قۆناغی چه‌سپاندن و كۆتاییهاتنی نكۆڵیكردن له جوگرافیای كوردستان له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ی توركی و دامه‌زراوه ده‌وڵه‌تییه‌كانی توركیاوە.
خ.غ
وتارەکانی تری نووسەر
