ئیبراهیم میكە عەلی
لێکچواندن لەنێوان میزاج و لێکۆڵینەوەی لۆژیکیدا
لەم چەند رۆژەی رابردوودا جیهان شاهدی رووداوێکی دراماتیکی و سەرنجڕاکێش بوو، کە ئەویش هەڵهاتنی کاربەدەستانی ئەفغانستان و گرتنەوەدەستی حوکمڕانیی ئەو وڵاتە بوو لەلایەن بزووتنەوەی تاڵیبانەوە، کە ماوەی زیاتر لە بیست ساڵە هەم ئەو بزووتنەوەیە قەدەغەکراو و قاچاخ بوو و هەم حوکمی وڵاتەکەش لەلایەن ئەمەریکاوە سپێردرابوو بە دەستەیەک لە پارت و کەسایەتیی سەربازی و سیاسیی ئەفغانی و کۆنە خەباتکار و چەند کەسێکی پەروەردەکراو لە چوارچێوەی فەرهەنگی رۆژئاواییدا.
بێگومان ئەم رووداوە بەلای سەرجەم گەل و دەسەڵاتەکانی جیهانەوە رووداوێکی جێگەی سەرنج بوو، ئێمەش وەک نەتەوەی کورد کە خاڵی هاوبەشی فەرهەنگیمان هەن لەگەڵ کۆمەڵانی خەڵکی ئەفغانستاندا و بە نەژاد هەردوولامان ئاریی نەژادین، ئەم رووداوە بە چەندین شێوەی جیاواز هەم جێگەی بایەخمان بوو و هەم بەهۆی جیاوازیی دنیابینی و ئایدیۆلۆژیشمانەوە کاردانەوەی جیاوازمان هەبوو لە ئاستیدا.
لێرەدا بەهۆی ئەوەوە کە نامەوێت وتارەکەم تایبەت و تەرخان بکەم بەو رووداوەوە، بەڵکو وتارەکەی من تایبەتە بە دیوێکی دەرنەکەوتووی بایەخپێدان و کاردانەوەکانی ناو کۆمەڵگەکەمان، دیوێک کە دەتوانم بەڕاشکاوانە بڵێم: زۆرینەمان لێی بێخەبەرین، ئەویش بریتییە لەو دیوەی کە لێکچوواندنێکی رووکەش و سادەکرا لەنێوان ئەفغانستان و هەرێمی کوردستاندا، بەبێ ئەوەی لەبیرمان بێت کە ئەفغانستان لەلایەن کۆمەڵگەی نێونەتەوەییەوە دەوڵەتێکی دانپێدانراوە و خاوەن قەوارەیەکی سەربەخۆیە، بەڵام هەرێمی کوردستان، قەوارەی هەرێمێکی لەرزۆکە لە چوارچێوەی عیراقێکی یەکگرتوودا، هەرێمی کوردستان هەرچەندە قەوارەیەکی دەستوورییە، بەڵام لەهەر چرکەساتێدا لەلایەک لەژێر هەڕەشەی راماڵیندایە لەلایەن هێزە ئایدیۆلۆژی و مەزهەبییە عەرەبەکانی سوننە و شیعەوە و لەلایەکی تریشەوە لەلایەن هێزی سەربازی و ئەمنیی وڵاتانی دراوسێی وەک ئێران، تورکیا، سوریا و عیراقەوە.
بۆیە وەک لە ناونیشانی نووسینەکەدا ئاماژەم پێداوە، بەداخەوە زۆربەی هەرەزۆری کاردانەوە ئەرێنی و نەرێنییەکان و لێکدانەوە و شرۆڤەی شرۆڤەکارەکانیشمان لەو راستییە بێخەبەر بوون کە پێویستە: ئەم پێشهاتەی ئەفغانستان یان هەر پێشهاتێکی تری هاوشێوە، ئەگەر کاریگەرییەکیشیان ببێت، یان ئەگەر حەزبکەین کاریگەرییان ببێت، یان ئەگەر بمانەوێت بەرەو ئاراستەیەکیان ببەین کە کاریگەرییان لەسەر ئێمە هەبێت، پێویستە بیر لە رووخاندن و گورگانەخواردکردنی قەوارە دەستوورییەکەی هەرێمی کوردستان نەکەینەوە (کە ئەوە ئاواتی داگیرکەران و ناحەزانی نەتەوەکەمانە)، بەڵکو بیر لە گۆڕینی سیستمی حوکمڕانی و گۆڕینی حوکمڕانەکان و سزادانی گەندەڵکاران بکەینەوە، نەک بۆ بەدەسهێنانی قومێک ئاو لەبنەوە کەشتیەکە کون بکەین و دواتر کەشتییەکە بەخۆمان و هەموو ئاواتەکانی خۆمان و نەوەکانی ئێستا و دواڕۆژیشمانەوە نغرۆی ناو خواستی ناحەزان و دەریای مێژوو بکەی.
ئەفغانییەکان بۆیە ئیشەکەیان بە ئاسانی لەبەر دەڕوات و لە بیرەوەریی مندا، واتە: لە ساڵی 1979وە تائێستا کە دەکاتە 42 ساڵ، ئەمە پێنجەم جارە دوای چەندین شۆڕش و کودەتا و خەباتی خوێناویی و دەستتێوەردانی نێودەوڵەتی و زلهێزان، حوکم لەو وڵاتەدا دەگۆڕێت، بەڵام ئەفغانستان هەر ئەفغانستانە و قەوارەی نێونەتەوەیی خۆی لەدەس نەداوە.
بەڵام ئێمە لە بەشەکوردستانی ناوەڕستدا، لە مێژوودا ئەمە یەکەمجارە ببینە خاوەن قەوارەی دەستووری و دڵنیاشم گەر وریا نەبین لەگەڵ یەکەم جوڵەی هەر چەشنە گۆڕانکارییەکدا، گەورەترین مەترسیی لەناوچوون لەسەر قەوارەکە دروست دەبێت (وەک لە رووداوەکانی دوای ریفراندۆمدا بینیمان). بەداخەوە نادادیی دەسەڵات و بەرتەسک کردنەوەی ئازادییە سیاسیی و مافە جڤاکییەکان لەلایەن بەناو بەرپرسان و حکومەتەوە وایکردووە ئەم راستییە لەلایەن زۆرینەوە بەرەو فەرامۆشکردن دەڕوات.
لەکۆتاییدا وێڕای داوام لە هەمووان کە باهەمیشە بابەتییانە بیر لە رووداو و پێشهاتەکان بکەینەوە نەک بچین بۆ ریش و سمێڵیشی لەپێناودا دابنێین، ئەو داوایەشم لە خوێنەر هەیە، ئەم نووسینەم بە پشتیوانیکردنی حکومەت و هێزە گەندەڵکارەکان لێک نەداتەوە، بەڵکو وەک هەوڵ و بەرچاوڕۆشنییەک لە پرسەکەدا و بەرەو ئاراستەی درووست بردنی هەوڵەکان لێم وەربگرێت.
خ.غ
بێگومان ئەم رووداوە بەلای سەرجەم گەل و دەسەڵاتەکانی جیهانەوە رووداوێکی جێگەی سەرنج بوو، ئێمەش وەک نەتەوەی کورد کە خاڵی هاوبەشی فەرهەنگیمان هەن لەگەڵ کۆمەڵانی خەڵکی ئەفغانستاندا و بە نەژاد هەردوولامان ئاریی نەژادین، ئەم رووداوە بە چەندین شێوەی جیاواز هەم جێگەی بایەخمان بوو و هەم بەهۆی جیاوازیی دنیابینی و ئایدیۆلۆژیشمانەوە کاردانەوەی جیاوازمان هەبوو لە ئاستیدا.
لێرەدا بەهۆی ئەوەوە کە نامەوێت وتارەکەم تایبەت و تەرخان بکەم بەو رووداوەوە، بەڵکو وتارەکەی من تایبەتە بە دیوێکی دەرنەکەوتووی بایەخپێدان و کاردانەوەکانی ناو کۆمەڵگەکەمان، دیوێک کە دەتوانم بەڕاشکاوانە بڵێم: زۆرینەمان لێی بێخەبەرین، ئەویش بریتییە لەو دیوەی کە لێکچوواندنێکی رووکەش و سادەکرا لەنێوان ئەفغانستان و هەرێمی کوردستاندا، بەبێ ئەوەی لەبیرمان بێت کە ئەفغانستان لەلایەن کۆمەڵگەی نێونەتەوەییەوە دەوڵەتێکی دانپێدانراوە و خاوەن قەوارەیەکی سەربەخۆیە، بەڵام هەرێمی کوردستان، قەوارەی هەرێمێکی لەرزۆکە لە چوارچێوەی عیراقێکی یەکگرتوودا، هەرێمی کوردستان هەرچەندە قەوارەیەکی دەستوورییە، بەڵام لەهەر چرکەساتێدا لەلایەک لەژێر هەڕەشەی راماڵیندایە لەلایەن هێزە ئایدیۆلۆژی و مەزهەبییە عەرەبەکانی سوننە و شیعەوە و لەلایەکی تریشەوە لەلایەن هێزی سەربازی و ئەمنیی وڵاتانی دراوسێی وەک ئێران، تورکیا، سوریا و عیراقەوە.
بۆیە وەک لە ناونیشانی نووسینەکەدا ئاماژەم پێداوە، بەداخەوە زۆربەی هەرەزۆری کاردانەوە ئەرێنی و نەرێنییەکان و لێکدانەوە و شرۆڤەی شرۆڤەکارەکانیشمان لەو راستییە بێخەبەر بوون کە پێویستە: ئەم پێشهاتەی ئەفغانستان یان هەر پێشهاتێکی تری هاوشێوە، ئەگەر کاریگەرییەکیشیان ببێت، یان ئەگەر حەزبکەین کاریگەرییان ببێت، یان ئەگەر بمانەوێت بەرەو ئاراستەیەکیان ببەین کە کاریگەرییان لەسەر ئێمە هەبێت، پێویستە بیر لە رووخاندن و گورگانەخواردکردنی قەوارە دەستوورییەکەی هەرێمی کوردستان نەکەینەوە (کە ئەوە ئاواتی داگیرکەران و ناحەزانی نەتەوەکەمانە)، بەڵکو بیر لە گۆڕینی سیستمی حوکمڕانی و گۆڕینی حوکمڕانەکان و سزادانی گەندەڵکاران بکەینەوە، نەک بۆ بەدەسهێنانی قومێک ئاو لەبنەوە کەشتیەکە کون بکەین و دواتر کەشتییەکە بەخۆمان و هەموو ئاواتەکانی خۆمان و نەوەکانی ئێستا و دواڕۆژیشمانەوە نغرۆی ناو خواستی ناحەزان و دەریای مێژوو بکەی.
ئەفغانییەکان بۆیە ئیشەکەیان بە ئاسانی لەبەر دەڕوات و لە بیرەوەریی مندا، واتە: لە ساڵی 1979وە تائێستا کە دەکاتە 42 ساڵ، ئەمە پێنجەم جارە دوای چەندین شۆڕش و کودەتا و خەباتی خوێناویی و دەستتێوەردانی نێودەوڵەتی و زلهێزان، حوکم لەو وڵاتەدا دەگۆڕێت، بەڵام ئەفغانستان هەر ئەفغانستانە و قەوارەی نێونەتەوەیی خۆی لەدەس نەداوە.
بەڵام ئێمە لە بەشەکوردستانی ناوەڕستدا، لە مێژوودا ئەمە یەکەمجارە ببینە خاوەن قەوارەی دەستووری و دڵنیاشم گەر وریا نەبین لەگەڵ یەکەم جوڵەی هەر چەشنە گۆڕانکارییەکدا، گەورەترین مەترسیی لەناوچوون لەسەر قەوارەکە دروست دەبێت (وەک لە رووداوەکانی دوای ریفراندۆمدا بینیمان). بەداخەوە نادادیی دەسەڵات و بەرتەسک کردنەوەی ئازادییە سیاسیی و مافە جڤاکییەکان لەلایەن بەناو بەرپرسان و حکومەتەوە وایکردووە ئەم راستییە لەلایەن زۆرینەوە بەرەو فەرامۆشکردن دەڕوات.
لەکۆتاییدا وێڕای داوام لە هەمووان کە باهەمیشە بابەتییانە بیر لە رووداو و پێشهاتەکان بکەینەوە نەک بچین بۆ ریش و سمێڵیشی لەپێناودا دابنێین، ئەو داوایەشم لە خوێنەر هەیە، ئەم نووسینەم بە پشتیوانیکردنی حکومەت و هێزە گەندەڵکارەکان لێک نەداتەوە، بەڵکو وەک هەوڵ و بەرچاوڕۆشنییەک لە پرسەکەدا و بەرەو ئاراستەی درووست بردنی هەوڵەکان لێم وەربگرێت.
خ.غ
