د. هەڵەت رەشید
خۆڵبارین، كارەساتێكی سروشتی بێ چارەسەر
خۆڵبارین وەكو كارەساتێكی هاوشێوەی زەمینلەرزە و گەردەلولە خولگەییەكان بێ چارەسەرە و ساڵانە زیانی ملیۆنەها دۆلار لە زۆرینەی وۆاتانی جیهان دەدەن، هەوڵدان بۆ رێگرتن لە خۆڵبارین وەكو هەوڵدانە بۆ رێگرتن لە گەیشتنی تیشكی خۆر بەزەوی، چونكە سەرچاوەی دروستبوونی خۆڵبارین ناوچە وشك و بیابانییەكانە كە نزیكە %35 رووبەری وشكانی زەوی پێكدەهێنن.
خاكی ئەم ناوچانە خاكێكی لماوی یان ورد و فشەڵە بە بوونی بای خێرا یان داكەوتنی هەوا (تەوژمە هەوای داكەوتوو)، ئەم كارەساتە دروستدەبێت و مەودایەكی فراوان بەشێوەی ستونی و ئاسۆیی دەگرێتەوە، كە هەندێكجار بە بەرزی 6 كیلۆمەتر و بە دووری 6000 كیلۆمەتر بە بەرگی گازی (بە هەودا) بڵاودەبنەوە، كەواتە نەوەك رووبەری سەوزایی و دارستان و بەرزی دارەكان، بەڵكو بەرزی شاخەكان و شێی دەریا و زەریاكانیش ناتوانن ببن بە بەربەست لەبەردەم بڵاوبوونەوە و دابارینی خۆڵ و تۆزی ناوچە ووشكەكان .
رەنگە پرسیاری ئەوە بكرێت ئەی بۆ باس لەوەدەكرێت دروستكردنی پشتێنەی سەوزایی یان چاندنی دار و زیادكردنی رووبەری سەوزایی دەبێتە رێگر لەبەردەم كارەساتی خۆڵبارین؟ لەوەیە ئەم بابەتە بەواتا دروستە زانستییەكەی نەگەیشتبێت، چونكە چاندنی دار و زیادكردنی سەوزایی ناتوانێت دیاردەی خۆڵبارین بنبڕبكات، بەڵكو كاریگەرییەكەی بە رێژەی %30 كەمدەكاتەوە و هەروەها یەك هێكتار لە دارستان (4 دۆنم = 10000م ²) ساڵانە دەتوانێ 18 ملیۆن مەتر سێجا، هەوا لە خۆڵ پاكبكاتەوە. بۆیە سەوزایی دەتوانێت رێژەی خۆڵ لە هەوا كەمبكاتەوە، بەڵام ناتوانێت كارەساتەكە رابگرێت، تەنها لە حاڵەتێك نەبێت ئەویش هەموو ناوچە وشك و بیابانەكانی سەر زەوی هەمووی بكرێت بە دار و دارستان و ئەمەش ناتوانرێت، چونكە زەوی ئەو ناوچانە خاكیان نەماوە تا رووەك و داریان لەسەر بر|ِوێت و هەروەها خوودی ناوچەكە گرفتی ئاوهەوای وشك و كەمی دابارینی هەیە و ئاوی سەرزەوی و ژێر زەوییان نییە بۆ ئاودێریكردن، بۆیە سەوزكردنیان كارێكی ئەستەمە و لە توانای مرۆڤدا نییە.
كارەساتی خۆڵبارین كارەساتێكی نوێ نییە و لەگەڵ بوونی بیابانەكان روودانی هەبووە، بەڵام زیادبوونی لەئێستادا هۆكارەكەی ئەو وشكەساڵییەیە كە ررووی لە ناوچەكە كردووە و هەروەها گۆڕانە خێراكانی كەشوهەوای ناوچەكەیە بەتایبەت ئەو گۆڕانانەی لە پەستانی هەوای سەر ناوچەكە رۆژانە روودەدەن، ئەم هۆكارانە وایانكردووە خێرایی با زیادبێت و هەروەها بەهۆی زیادبوونی وشكییەوە خاكی ناوچەكە زیاتر فشەڵبووە و زیاتر لێكهەڵوەشاوە. بۆیە ژمارەی روودانی زیاتربووە و ئەمەش وادەكات زیانەكانی زیاتربن بەتایبەت بۆ تەندروستیی مرۆڤ و بەرهەمی كشتوكاڵی .
دیاردەی خۆڵبارین وەكو چەند دیاردەیەكی تر كۆمەڵێك بابەتی تێكەڵبووە كە بنەمای زانستی و واقیعی نییە.
یەكێك لەو بابەتانە دەوترێت پێشتر حكومەتی عیراق نەوتی رەشی بەكارهێناوە بۆ رێگری لە خۆڵبارین، بەڵام ئەمە راست نییە، چونكە رژاندنی نەوت بەسەر ئەو رووبەرە فراوانە جگە لەوەی تێچووی ئابووری زۆرە، هەروەها پیسبوونی ژینگەی لێدەكەوێتەوە و چارەسەری دیاردەكەش ناكات، هەندێكی تر زیادبوونی ئەم دیاردەیان بە روودانی جەنگی ئەمەریكا و عیراق و رۆیشتنی ئامێری سەربازی بەسەر بیابانەكان دەبەستنەوە، ئەمەش بنەمایەكی زانستی نییە، چونكە بیابانەكان فراوانن و ئامێرەكانیش بەچەند رێگە و شوێنێكی دیاركراو تێدەپەڕن، بەپێچەوانەوە بەشێكی زۆری بیابانەكان بەهۆی ئەوەی خاكی لمین ئامێری سەربازی قورس ناتوانن بەسەریدا بڕۆن. هەندێ بیابان جەنگی تێدا نەبووە كەچی سەرچاوەی خۆڵبارینن نەوەك بۆ ناوچەكانی دراوسێیان، بەڵكو بۆ كیشوەرێكی تر، وەكو خۆڵبارینی بیابانی گەورە لە باكووری ئەفریقا كە خۆڵی دەریای ناوەڕاست دەبرێت و دەگاتە وڵاتانی ئەوروپا، هەندێكجار بە ئاراستە رۆژئاوا دەڕوات و زەریا دەبرێت و دەگاتە كیشوەری ئەمەریكا.
خ.غ
خاكی ئەم ناوچانە خاكێكی لماوی یان ورد و فشەڵە بە بوونی بای خێرا یان داكەوتنی هەوا (تەوژمە هەوای داكەوتوو)، ئەم كارەساتە دروستدەبێت و مەودایەكی فراوان بەشێوەی ستونی و ئاسۆیی دەگرێتەوە، كە هەندێكجار بە بەرزی 6 كیلۆمەتر و بە دووری 6000 كیلۆمەتر بە بەرگی گازی (بە هەودا) بڵاودەبنەوە، كەواتە نەوەك رووبەری سەوزایی و دارستان و بەرزی دارەكان، بەڵكو بەرزی شاخەكان و شێی دەریا و زەریاكانیش ناتوانن ببن بە بەربەست لەبەردەم بڵاوبوونەوە و دابارینی خۆڵ و تۆزی ناوچە ووشكەكان .
رەنگە پرسیاری ئەوە بكرێت ئەی بۆ باس لەوەدەكرێت دروستكردنی پشتێنەی سەوزایی یان چاندنی دار و زیادكردنی رووبەری سەوزایی دەبێتە رێگر لەبەردەم كارەساتی خۆڵبارین؟ لەوەیە ئەم بابەتە بەواتا دروستە زانستییەكەی نەگەیشتبێت، چونكە چاندنی دار و زیادكردنی سەوزایی ناتوانێت دیاردەی خۆڵبارین بنبڕبكات، بەڵكو كاریگەرییەكەی بە رێژەی %30 كەمدەكاتەوە و هەروەها یەك هێكتار لە دارستان (4 دۆنم = 10000م ²) ساڵانە دەتوانێ 18 ملیۆن مەتر سێجا، هەوا لە خۆڵ پاكبكاتەوە. بۆیە سەوزایی دەتوانێت رێژەی خۆڵ لە هەوا كەمبكاتەوە، بەڵام ناتوانێت كارەساتەكە رابگرێت، تەنها لە حاڵەتێك نەبێت ئەویش هەموو ناوچە وشك و بیابانەكانی سەر زەوی هەمووی بكرێت بە دار و دارستان و ئەمەش ناتوانرێت، چونكە زەوی ئەو ناوچانە خاكیان نەماوە تا رووەك و داریان لەسەر بر|ِوێت و هەروەها خوودی ناوچەكە گرفتی ئاوهەوای وشك و كەمی دابارینی هەیە و ئاوی سەرزەوی و ژێر زەوییان نییە بۆ ئاودێریكردن، بۆیە سەوزكردنیان كارێكی ئەستەمە و لە توانای مرۆڤدا نییە.
كارەساتی خۆڵبارین كارەساتێكی نوێ نییە و لەگەڵ بوونی بیابانەكان روودانی هەبووە، بەڵام زیادبوونی لەئێستادا هۆكارەكەی ئەو وشكەساڵییەیە كە ررووی لە ناوچەكە كردووە و هەروەها گۆڕانە خێراكانی كەشوهەوای ناوچەكەیە بەتایبەت ئەو گۆڕانانەی لە پەستانی هەوای سەر ناوچەكە رۆژانە روودەدەن، ئەم هۆكارانە وایانكردووە خێرایی با زیادبێت و هەروەها بەهۆی زیادبوونی وشكییەوە خاكی ناوچەكە زیاتر فشەڵبووە و زیاتر لێكهەڵوەشاوە. بۆیە ژمارەی روودانی زیاتربووە و ئەمەش وادەكات زیانەكانی زیاتربن بەتایبەت بۆ تەندروستیی مرۆڤ و بەرهەمی كشتوكاڵی .
دیاردەی خۆڵبارین وەكو چەند دیاردەیەكی تر كۆمەڵێك بابەتی تێكەڵبووە كە بنەمای زانستی و واقیعی نییە.
یەكێك لەو بابەتانە دەوترێت پێشتر حكومەتی عیراق نەوتی رەشی بەكارهێناوە بۆ رێگری لە خۆڵبارین، بەڵام ئەمە راست نییە، چونكە رژاندنی نەوت بەسەر ئەو رووبەرە فراوانە جگە لەوەی تێچووی ئابووری زۆرە، هەروەها پیسبوونی ژینگەی لێدەكەوێتەوە و چارەسەری دیاردەكەش ناكات، هەندێكی تر زیادبوونی ئەم دیاردەیان بە روودانی جەنگی ئەمەریكا و عیراق و رۆیشتنی ئامێری سەربازی بەسەر بیابانەكان دەبەستنەوە، ئەمەش بنەمایەكی زانستی نییە، چونكە بیابانەكان فراوانن و ئامێرەكانیش بەچەند رێگە و شوێنێكی دیاركراو تێدەپەڕن، بەپێچەوانەوە بەشێكی زۆری بیابانەكان بەهۆی ئەوەی خاكی لمین ئامێری سەربازی قورس ناتوانن بەسەریدا بڕۆن. هەندێ بیابان جەنگی تێدا نەبووە كەچی سەرچاوەی خۆڵبارینن نەوەك بۆ ناوچەكانی دراوسێیان، بەڵكو بۆ كیشوەرێكی تر، وەكو خۆڵبارینی بیابانی گەورە لە باكووری ئەفریقا كە خۆڵی دەریای ناوەڕاست دەبرێت و دەگاتە وڵاتانی ئەوروپا، هەندێكجار بە ئاراستە رۆژئاوا دەڕوات و زەریا دەبرێت و دەگاتە كیشوەری ئەمەریكا.
خ.غ
