راپۆرت
دۆلاری ئەمەریكی و ورچی رووسی؛ توركیا لە پەنای كامیاندا دەمێنێتەوە؟
مەودا میدیا - سلێمانی |
مەودا میدیا-
توركیا بە هۆكاری ناوخۆیی، هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی بە دەست قەیرانی ئابوورییەوە دەناڵێنێت، ئەمە لەكاتێكدا پرسی هێرشی سوپای توركیا بۆ سەر باكووری رۆژهەڵاتی سوریا هێشتا یەكلایی نەبووەتەوە، هەروەها بوونی سەربازیی لە لیبیاش یەكێكە لەو پرسانەی قسەی زۆری لەسەر دەكرێت.
"ئابووری هۆكاری سەركەوتنە"
لە ساڵی 2002ەوە كەوا پارتی داد و گەشەپێدان فەرمانڕەوایی گرتووەتەدەست، ئەوەی كردووەتە بنەما كە پێشخستنی كەرتی ئابووری بنەمایە بۆ سەركەوتن و راكێشانی دڵی دەنگدەری توركی، سەرەتا دۆخەكەی باش بۆ چووە پێشەوە، بەڵام لەئێستادا و بە هۆكاری جیاواز وەكو "كودەتای سەربازی، خۆپیشاندانەكانی ناوخۆ، خراپ مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەمەریكا و ئیسرائیل و تەنانەت لەپێشتردا رووسیاش"، ئابووریی توركیا تووشی داكشان بووە و ئەوەش ترسی لای پارتی داد و گەشەپێدان دروستكردووە و دەیەوێ دەرچەیەك بۆ رزگاربوونی بدۆزێتەوە.
"گەڕانەوە بۆ سفركردنەوەی كێشەكان"
لەگەڵ هاتنی ساڵی 2021، ئەنقەرە بەشێوەیەكی جیاواز گەڕایەوە بۆ پەیڕەوكردنی سیاسەتی سفركردنەوەی كێشەكان كە تێڕوانین و پرۆژەی ئەحمەد داود ئۆغڵو بوو بۆ سیاسەتی دەرەوەی توركیا. بەو هۆیەشەوە توركیا لەگەڵ دەوڵەتە نەیارە گەورەكانی كە ئیمارات و سعودیەن ئاشتبوونەوە و چەندین پرۆژەی ئابووریی گەورەی نێوانیان بڕیاری لێدرا.
نیشانەكانی چوونە پاڵ برێكس
یەكێك لەو هۆكارانەی كە توركیا بە هۆیەوە هەوڵ بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخەكە دەدا، بریتییە لە باشتركردنی دۆخی ئابووریی توركیا پێش هەڵبژاردنی هاوینی ساڵی 2023 كە بە هەڵبژاردنێكی چارەنووسساز ناودەبرێت، بەتایبەت كە هەڵبژاردنەكە هاوكاتە لەگەڵ یاكردنەوەی 100 ساڵەی دامەزراندنی كۆماری توركیا.
بەهۆی ئەوەی پارتی داد و گەشەپێدان دەزانێت ئابووری هۆكارێكی سەرەكی مانەوەی لە فەرمانڕەوایی، بۆیە دەیەوێت هەموو رێگەیەك بۆ مانەوە بگرێتەبەر، لەبەرئەوەی هەمو بژاردەكانی بەردەمی لێكدەداتەوە لەنێویشیاندا چوونە ناو كۆمەڵەی برێكس.
لە مانگی تەمووزی رابردوو و لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا بۆرنیما ئاناندا، سەرۆكی كۆڕبەندی نێودەوڵەتی كۆمەڵەی برێكس وتی "گفتوگۆمان لەسەر بە ئەندامبوونی توركیا، میسر و سعودیە لە كۆمەڵەكەمان كردووە، ئامادەشین هەموو داوایەكی ئەندامێتی لەو بارەیەوە وەربگرین".
كۆمەڵەی برێكس چییە؟
ساڵی 2009 كۆمەڵەی برێكس لە رووسیا دامەزرا، هەریەك لە بەرازیل و رووسیا و هندستان و چین بوونە ئەندام تێیدا و ناوە كورتكراوەكەی بریتیی بوو لە "برێك"، دوای ئەوەی لە ساڵی 2010 باشووری ئەفریقیا بووە ئەندام تیایدا ناوەكەی گۆڕا بۆ "برێكس".
ئەوان لەو كاتەدا رایانگەیاند جیهانی دوو جەمسەری دەهێننە كایەوە ئەویش لەپێناو گەیشتن بە ئابوورییەكی پێشكەوتوو كە ببێتە گەورەترین لەسەر ئاستی جیهانی. بەو شێوەیەش بەرهەمی گشتیی وڵاتانی برێكس زیاترە لە بەرهەمی حەوت وڵاتە پیشەسازییە گەورەكە لە ساڵی رابردوودا، بۆیە لەئێستادا كۆمەڵێك پێشنیاز هەیە بۆ وەرگرتنی ئەندامی نوێ بۆ نێو كۆمەڵەی برێكس كە بریتین لە توركیا و سعودیە و ئەرجەنیتن و ئیمارات و نەیجیر و میسر.
لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە یەكەمین جار نییە باس لە بە ئەندامبوونی چاوەڕوانكراوی توركیا لە كۆمەڵەی برێكس بكرێت، بەڵكو پێشتر و لە ساڵی 2018 پاوڵ ئیسحاق، باڵیۆزی باشووری ئەفریقیا لە توركیا رایگەیاند "ئابووریی توركیا یەكێكە لە ئابوورییە گەشەسەندووەكان، بۆیە بڕوامان وایە دەتوانێت رۆڵی هەبێت لە باشتركردنی كۆمەڵەی برێكس".
"كێشەی زۆر لە رێگەكەدا هەیە"
ماڵپەڕی ئەلڕەسیف لە راپۆرتەكەیدا نووسیویەتی، توركیا و وڵاتانی رۆژئاوا بەدرێژایی ساڵانێكە كێشەی زۆر لە پەیوەندییەكانیاندا دروستبووە "پشتیوانیكردنی ئەمەریكا و وڵاتانی ئەوروپا لەو رێكخراوانەی كە توركیا خستوونیەتە لیستی تیرۆرەوە، پاڵپشتیكردنی یۆنان لەسەر بوونی كێشەی سنووری لەگەڵ توركیا، دەركردنی توركیا لە بەرنامەی دروستكردنی فڕۆكەی F35 دوای ئەوەی توركیا سیستمی بەرگریی S400ی رووسی".
ئەو كێشانەی لەگەڵ ئەمەریكا و رۆژئاوا وایانكرد، توركیا بیەوێت پەیوەندییەكانی لەگەڵ رووسیا بەرەو پێش ببات، بەڵام هاوبەشێتیی گەورەی توركیا لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپایە.
ئەو دۆسییە جیاوازانە و هی دیكەش، هانی ئەنقەرە دەدەن بۆ راگرتنی زۆرترینی هاوسەنگی لەگەڵ رووسیا بەدیاریكراوی، بەتایبەت لەگەڵ پێكدانی هەردوولایان لە دۆسییەی سوریا و لیبیا و شەڕی ئازەربایجان و ئەرمینیا، جگە لە رۆڵی توركیا لە نێوەندگیریی توركیا لەنێوان مۆسكۆ و كییف و سەركەوتنی لە كۆكردنەوەی وەزیرانی دەرەوەی توركیا و ئۆكرانیا لەسەر مێزی گفتوگۆ لە میانەی كۆنگرەی دیپلۆماسیی ئەنتالیا و بەشداریكردنی راستەوخۆی لە چارەسەركردنی قەیرانی گەنمی ئۆكرانیا.
دوو هۆكار زیاتر توركیا هاندەدەن بۆ چوونە ناو كۆمەڵەی برێكس یەكەمیان بریتییە لە سوودی ئابوورییە كە ئەنقەرە دەستیدەكەوێت و دووەمیشیان نزیكبوونەوەی زیاتری توركیایە لە هاوپەیمانێتیی رووسیا و ئێران، بەڵام بۆچوونی پێچەوانەی ئەمەش هەیە كە پێیوایە توركیا زیان لە بوونە ئەندامی كۆمەڵەی برێكس دەكات، چونكە هاوبەشێتیی زیاتری بازرگانیی لەگەڵ یەكێتیی ئەوروپا و وڵاتانی ئەوروپادا هەیە. تەنانەت ئەوەش دەوترێت ئەگەر رێككەوتن لەسەر ئەوە بكرێت كە ئاڵۆگۆڕی بازرگانیی نێوانیان بە دراوی ناوخۆیی بكرێت، ئەوا هەر رووسیا و چین سوودمەند دەبن بەو پێییەی ئەو دوو وڵاتە زیاتر شتومەكەت بۆ توركیا دەنێرن و كەمتری لێ هاوردە دەكەن.
مەترسییەكانی برێكس
مستەفا كەمال ئەردیمۆل، رۆژنامەنووسیی تورك دەڵێت، پرۆسەی بە ئەندامبوونی توركیا لە برێكس "هەنگاوێكی وێرانكەرە و توركیا ئەو هەنگاوە نانێت".
ئەو رۆژنامەنووسە دوو هۆكار بۆ ئەوە باسدەكات و دەڵێت "یەكەمیان كۆمەڵەی برێكس دژی هێزە رۆژئاواییەكانە و لەئێستا توركیا ئەو كارە ناكات، دووەمیشیان ئەوەیە كە ئابووریی توركیا ئابوورییەكی سەرمایەدارانەیە و لەسەر ئابووریی كینزی راوەستاوە، دوای ئەوەش دۆلار رۆڵێكی راستەوخۆی تیادا هەیە، چونكە توركیا زیاتر كار لەسەر پیشەسازیی دەرەكی دەكات و ئەوەش دۆلاری پێویستە".
ئایا توركیا بۆ خۆڕزگاركردن لە فشارەكانی ئەمەریكا و ئەوروپا و هەڵسانەوەی ئابوورییەكەی، دەتوانێت ریسكی بوونە ئەندام لە كۆمەڵەی برێكس بكات و خۆی دەداتە دەست بەزەیی چین و رووسیا؟
خ.غ
توركیا بە هۆكاری ناوخۆیی، هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی بە دەست قەیرانی ئابوورییەوە دەناڵێنێت، ئەمە لەكاتێكدا پرسی هێرشی سوپای توركیا بۆ سەر باكووری رۆژهەڵاتی سوریا هێشتا یەكلایی نەبووەتەوە، هەروەها بوونی سەربازیی لە لیبیاش یەكێكە لەو پرسانەی قسەی زۆری لەسەر دەكرێت.
"ئابووری هۆكاری سەركەوتنە"
لە ساڵی 2002ەوە كەوا پارتی داد و گەشەپێدان فەرمانڕەوایی گرتووەتەدەست، ئەوەی كردووەتە بنەما كە پێشخستنی كەرتی ئابووری بنەمایە بۆ سەركەوتن و راكێشانی دڵی دەنگدەری توركی، سەرەتا دۆخەكەی باش بۆ چووە پێشەوە، بەڵام لەئێستادا و بە هۆكاری جیاواز وەكو "كودەتای سەربازی، خۆپیشاندانەكانی ناوخۆ، خراپ مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەمەریكا و ئیسرائیل و تەنانەت لەپێشتردا رووسیاش"، ئابووریی توركیا تووشی داكشان بووە و ئەوەش ترسی لای پارتی داد و گەشەپێدان دروستكردووە و دەیەوێ دەرچەیەك بۆ رزگاربوونی بدۆزێتەوە.
"گەڕانەوە بۆ سفركردنەوەی كێشەكان"
لەگەڵ هاتنی ساڵی 2021، ئەنقەرە بەشێوەیەكی جیاواز گەڕایەوە بۆ پەیڕەوكردنی سیاسەتی سفركردنەوەی كێشەكان كە تێڕوانین و پرۆژەی ئەحمەد داود ئۆغڵو بوو بۆ سیاسەتی دەرەوەی توركیا. بەو هۆیەشەوە توركیا لەگەڵ دەوڵەتە نەیارە گەورەكانی كە ئیمارات و سعودیەن ئاشتبوونەوە و چەندین پرۆژەی ئابووریی گەورەی نێوانیان بڕیاری لێدرا.
نیشانەكانی چوونە پاڵ برێكس
یەكێك لەو هۆكارانەی كە توركیا بە هۆیەوە هەوڵ بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخەكە دەدا، بریتییە لە باشتركردنی دۆخی ئابووریی توركیا پێش هەڵبژاردنی هاوینی ساڵی 2023 كە بە هەڵبژاردنێكی چارەنووسساز ناودەبرێت، بەتایبەت كە هەڵبژاردنەكە هاوكاتە لەگەڵ یاكردنەوەی 100 ساڵەی دامەزراندنی كۆماری توركیا.
بەهۆی ئەوەی پارتی داد و گەشەپێدان دەزانێت ئابووری هۆكارێكی سەرەكی مانەوەی لە فەرمانڕەوایی، بۆیە دەیەوێت هەموو رێگەیەك بۆ مانەوە بگرێتەبەر، لەبەرئەوەی هەمو بژاردەكانی بەردەمی لێكدەداتەوە لەنێویشیاندا چوونە ناو كۆمەڵەی برێكس.
لە مانگی تەمووزی رابردوو و لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا بۆرنیما ئاناندا، سەرۆكی كۆڕبەندی نێودەوڵەتی كۆمەڵەی برێكس وتی "گفتوگۆمان لەسەر بە ئەندامبوونی توركیا، میسر و سعودیە لە كۆمەڵەكەمان كردووە، ئامادەشین هەموو داوایەكی ئەندامێتی لەو بارەیەوە وەربگرین".
كۆمەڵەی برێكس چییە؟
ساڵی 2009 كۆمەڵەی برێكس لە رووسیا دامەزرا، هەریەك لە بەرازیل و رووسیا و هندستان و چین بوونە ئەندام تێیدا و ناوە كورتكراوەكەی بریتیی بوو لە "برێك"، دوای ئەوەی لە ساڵی 2010 باشووری ئەفریقیا بووە ئەندام تیایدا ناوەكەی گۆڕا بۆ "برێكس".
ئەوان لەو كاتەدا رایانگەیاند جیهانی دوو جەمسەری دەهێننە كایەوە ئەویش لەپێناو گەیشتن بە ئابوورییەكی پێشكەوتوو كە ببێتە گەورەترین لەسەر ئاستی جیهانی. بەو شێوەیەش بەرهەمی گشتیی وڵاتانی برێكس زیاترە لە بەرهەمی حەوت وڵاتە پیشەسازییە گەورەكە لە ساڵی رابردوودا، بۆیە لەئێستادا كۆمەڵێك پێشنیاز هەیە بۆ وەرگرتنی ئەندامی نوێ بۆ نێو كۆمەڵەی برێكس كە بریتین لە توركیا و سعودیە و ئەرجەنیتن و ئیمارات و نەیجیر و میسر.
لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە یەكەمین جار نییە باس لە بە ئەندامبوونی چاوەڕوانكراوی توركیا لە كۆمەڵەی برێكس بكرێت، بەڵكو پێشتر و لە ساڵی 2018 پاوڵ ئیسحاق، باڵیۆزی باشووری ئەفریقیا لە توركیا رایگەیاند "ئابووریی توركیا یەكێكە لە ئابوورییە گەشەسەندووەكان، بۆیە بڕوامان وایە دەتوانێت رۆڵی هەبێت لە باشتركردنی كۆمەڵەی برێكس".
"كێشەی زۆر لە رێگەكەدا هەیە"
ماڵپەڕی ئەلڕەسیف لە راپۆرتەكەیدا نووسیویەتی، توركیا و وڵاتانی رۆژئاوا بەدرێژایی ساڵانێكە كێشەی زۆر لە پەیوەندییەكانیاندا دروستبووە "پشتیوانیكردنی ئەمەریكا و وڵاتانی ئەوروپا لەو رێكخراوانەی كە توركیا خستوونیەتە لیستی تیرۆرەوە، پاڵپشتیكردنی یۆنان لەسەر بوونی كێشەی سنووری لەگەڵ توركیا، دەركردنی توركیا لە بەرنامەی دروستكردنی فڕۆكەی F35 دوای ئەوەی توركیا سیستمی بەرگریی S400ی رووسی".
ئەو كێشانەی لەگەڵ ئەمەریكا و رۆژئاوا وایانكرد، توركیا بیەوێت پەیوەندییەكانی لەگەڵ رووسیا بەرەو پێش ببات، بەڵام هاوبەشێتیی گەورەی توركیا لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپایە.
ئەو دۆسییە جیاوازانە و هی دیكەش، هانی ئەنقەرە دەدەن بۆ راگرتنی زۆرترینی هاوسەنگی لەگەڵ رووسیا بەدیاریكراوی، بەتایبەت لەگەڵ پێكدانی هەردوولایان لە دۆسییەی سوریا و لیبیا و شەڕی ئازەربایجان و ئەرمینیا، جگە لە رۆڵی توركیا لە نێوەندگیریی توركیا لەنێوان مۆسكۆ و كییف و سەركەوتنی لە كۆكردنەوەی وەزیرانی دەرەوەی توركیا و ئۆكرانیا لەسەر مێزی گفتوگۆ لە میانەی كۆنگرەی دیپلۆماسیی ئەنتالیا و بەشداریكردنی راستەوخۆی لە چارەسەركردنی قەیرانی گەنمی ئۆكرانیا.
دوو هۆكار زیاتر توركیا هاندەدەن بۆ چوونە ناو كۆمەڵەی برێكس یەكەمیان بریتییە لە سوودی ئابوورییە كە ئەنقەرە دەستیدەكەوێت و دووەمیشیان نزیكبوونەوەی زیاتری توركیایە لە هاوپەیمانێتیی رووسیا و ئێران، بەڵام بۆچوونی پێچەوانەی ئەمەش هەیە كە پێیوایە توركیا زیان لە بوونە ئەندامی كۆمەڵەی برێكس دەكات، چونكە هاوبەشێتیی زیاتری بازرگانیی لەگەڵ یەكێتیی ئەوروپا و وڵاتانی ئەوروپادا هەیە. تەنانەت ئەوەش دەوترێت ئەگەر رێككەوتن لەسەر ئەوە بكرێت كە ئاڵۆگۆڕی بازرگانیی نێوانیان بە دراوی ناوخۆیی بكرێت، ئەوا هەر رووسیا و چین سوودمەند دەبن بەو پێییەی ئەو دوو وڵاتە زیاتر شتومەكەت بۆ توركیا دەنێرن و كەمتری لێ هاوردە دەكەن.
مەترسییەكانی برێكس
مستەفا كەمال ئەردیمۆل، رۆژنامەنووسیی تورك دەڵێت، پرۆسەی بە ئەندامبوونی توركیا لە برێكس "هەنگاوێكی وێرانكەرە و توركیا ئەو هەنگاوە نانێت".
ئەو رۆژنامەنووسە دوو هۆكار بۆ ئەوە باسدەكات و دەڵێت "یەكەمیان كۆمەڵەی برێكس دژی هێزە رۆژئاواییەكانە و لەئێستا توركیا ئەو كارە ناكات، دووەمیشیان ئەوەیە كە ئابووریی توركیا ئابوورییەكی سەرمایەدارانەیە و لەسەر ئابووریی كینزی راوەستاوە، دوای ئەوەش دۆلار رۆڵێكی راستەوخۆی تیادا هەیە، چونكە توركیا زیاتر كار لەسەر پیشەسازیی دەرەكی دەكات و ئەوەش دۆلاری پێویستە".
ئایا توركیا بۆ خۆڕزگاركردن لە فشارەكانی ئەمەریكا و ئەوروپا و هەڵسانەوەی ئابوورییەكەی، دەتوانێت ریسكی بوونە ئەندام لە كۆمەڵەی برێكس بكات و خۆی دەداتە دەست بەزەیی چین و رووسیا؟
خ.غ
بیروڕا
