نووسینی: هێنری كیسنجەر

وەرگێڕانی: ئیسماعیل كوردە

جەنگی جیهانیی یەكەم وەك خۆكوژییەكی كولتووری، بووە هۆی وێرانكردنی پێگەی ئەوروپا. بەپێی گوزارشتی مێژوونووس، كریستۆڤەر كلارك، سەركردەكانی ئەوروپا بەبێ ئاگایی چوونە ناو ململانێیەكی وا، ئەگەر پێشبینی ئەوەیان بكردبایە كۆتایی جەنگەكە لە ساڵی 1918 چۆن دەبێت، هیچ یەكێكیان ئەو كارەیان نەدەكرد. ئەو سەركردانە باسیان لە كێبڕكێكانی دەیەكانی پێشووتر دەكرد كە لە رێگەی دروستكردنی دوو هاوپەیمانییەوە هاتبوونە ئاراوە و ستراتیژییەكەیان بە بەرنامە و پلانی خۆكۆكردنەوەی تایبەت بە خۆیان گرێدرابوو. لە ئەنجامی ئەمەدا، كوشتنی جێنشینی نەمساوی لە ساڵی 1914 لە سەرایڤۆ لە بۆسنە لەسەر دەستی توندڕەوێكی سربیایی، بووە هۆی خزانە نێو جەنگێكی گشتگیر. جەنگەكەش ئەو كاتە دەستیپێكرد كە ئەڵمانیا تەواوی پلانەكەی بۆ شكسپێدانی فەرەنسا لە رێگەی هێرشكردنەسەر بەلژیكا دەستپێكرد، بەلژیكایەك كە لە ئەوپەڕی ئەوروپادا بەبێ لایەنی مابووەوە. ئەو وڵاتە ئەوروپییانە شارەزایی پێویستیان لەبارەی بەهێزكردنی لایەنی تەكنەلۆژی هێزە سەربازییەكانیان نەبوو، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی زیانێكی وێڕانكەری بێ وێنە بەیەكتر بگەیەنن.

هەوڵەکان بۆ ئاشتی
 لە مانگی ئابی 1916داو دوای دوو ساڵ لە هەڵگیرسانی جەنگ و ملیۆنان قوربانی، لایەنە سەرەكییە شەڕكەرەكانی خۆرئاوا "بەریتانیا، فەرەنسا و ئەڵمانیا» دەستیان بە هەوڵەكانی كۆتاییهێنان بەو كوشتارگەیە كرد. لە خۆرهەڵاتیشدا هەمان هەست لەلایەن ركابەرەكان، نەمسا و رووسیا هەبوو. لەبەرئەوەی هیچ چارەسەرێكی بەرچاویش نەبوو ببێتە پاساو بۆ ئەو قوربانیدانەی كە بە كردەوە روویدا بوو، هەروەها لەبەرئەوەی هیچ لایەكیش نەیدەویست بێهێزی خۆی نیشانبدات، سەركردەكان لە بارەی دەستپێكردنی پرۆسەی ئاشتی دوودڵ بوون، دواتریش پەنایان بردە بەر ناوبژیوانیكردن لە لایەن ئەمەریكاوە. 

بەدواداچوونانەكانی كۆڵۆنێل ئیدوارد هاوسی نێردەی تایبەتی سەرۆك ودرو ویڵسنیش ئەوە بوو، هاتنەكایەی ئاشتی بەپێی ئەو بارودۆخەی لە ئارادایە شتێكە دەتوانرێت جێبەجێبكرێت. ئەگەرچی ویلسۆن لە كۆتاییدا ئامادەبوو ئەو ناوبژیوانییە بكات، بەڵام ناوبژیوانییەكەی بۆ مانگی نۆڤەمبەر دواخست كە وادەی دوای هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی بوو لە ئەمەریكا. بەمەش هێرشەكانی بەریتانیا و ئەڵمانیا بۆ سەر یەكتر،  بوونەهۆی كەوتنەوەی دوو ملیۆن قوربانی دیكە.

ئاشتییەکی لەرزۆک
بەو شێوەیە دیپلۆماسیەت بە پێی گوزراشتی فیلیپ زیلیكۆی نووسەر لە كتێبەكەیدا دەربارەی بابەتەكە، ئاشتی بووە رێگەیەكی كەمتر بەرجەستە بوو، بەردەوامیی جەنگە مەزنەكەش بۆ ماوەی دوو ساڵی دیكە، بووە هۆی لەناوچوونی چەندین ملیۆن قوربانی دیكە‌ و زیانێكی زۆر و زەوەندیشی بەو هاوسەنگی هێزە گەیاند كە لە ئەوروپادا هەبوو. شۆڕشەكانیش ئەڵمانیا و روسیایان تێكشكاند و دەوڵەتی نەمساویش لەسەر نەخشە ونبوو، فەرەنسای سپی رەنگیش، تووشی لەبارچوون بووەوە و بەریتانیاش زیاترین قوربانیدانی لەڕووی سەربازە گەنجەكان ‌و توانا ئابوورییەكانی لەپێناو سەركەوتندا بەركەوت. پەیماننامەی ڤێرساش كە بەهۆیەوە جەنگەكە كۆتاییهات، ئەوەی سەلماند كە لە بنەڕەتدا جێگرەوەیەكی لەرزۆكە بوو.

جەنگی ئۆکرانیا
ئایا ئێستا جیهان وەك خاڵی وەرچەرخان هەمان ئەو رۆژانە لە ئۆکرانیا تێدەپەڕێنێت، كەوا بەهۆی هاتنی وەرزی زستان، ئۆپەراسیۆنە سەربازییە بەرفراوانەكان لەوێدا وەستاون؟ من بەردەوام پشتیوانیم لەو هەوڵە سەربازییە كردووە كە هاوپەیمانان "ناتۆ" لەپێناو شكسپێدانی هێرشی رووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا دەربڕیووە، بەڵام كاتەكە لەوە نزیكبووەتەوە كار لەسەر ئەو  گۆڕانكارییە ستراتیژیانە بكرێت كە بە كردەوە بەدەستهاتوون‌ و لەنێو پەیكەرێكی نوێدا بۆ بەدەستهێنانی ئاشتی لە رێگەی دانوستانەوە بەرقەرار بكرێن.

ئۆکرانیا ئەمڕۆ بۆ یەكەمجار لە مێژوودا بووەتە وڵاتێكی سەرەكی لە ناوەڕاستی ئەوروپادا. بە هاوكاریی هاوپەیمانان‌ و ئیرادە و ئیلهامی سەرۆكەكەی «ڤلادیمێر زیلینسكی»، ئۆکرانیا شكستی بە هێزە كلاسیكییەكەی رووسیا هێناوە، كە هەر لە جەنگی دووەمی جیهانییەوە لەسەر سنوورەكانی ئەوروپادا جێگیر بووە. لەلایەكی دیكەشەوە سیستمی جیهان‌ و لەنێویشیاندا چین، دژ بە هەڕەشە، یان بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمین لەلایەن رووسیاوە. ئەو پرۆسەیەش گفتۆگۆی لە بارەی كێشە سەرەكییەكانی پەیوەست بە ئەندامبوونی ئۆکرانیا لە "ناتۆ" هێناوەتە ئاراوە، ئەمڕۆ ئۆکرانیا بووەتە خاوەن یەكێك لە كاراترین هێزە وشكانییەكان لە ئەوروپا، كە سوپایەكە لەلایەن ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانییەوە ئامادەكراوە.

پێشنیازەکان بۆ پرۆسەی ئاشتی
بۆیە پێویستە پڕرۆسەی ئاشتیی ئۆکرانیا وابەستەی هاوپەیمانی "ناتۆ" بكرێت، چونكە دوای وەرگرتنی فینلەند و سوید، بێلایەنی ناتۆ هیچ مانایەكی نییە. لەبەر ئەو هۆكارەش لە مانگی ئایاری رابردوودا، راسپاردەی ئەوەم خستەڕوو كە هێڵێكی وەستاندنی شەڕ بەدرێژایی ئەو سنوورە دیاریبكرێت كە لە 24ی شوباتی جەنگەكەی لێوە دەستپێكردووە. ئەو كات رووسیا بۆ دەربازبوون لەو قەیرانە بەوە رازی بوو، بەڵام نەك لەسەر ئەو ناوچانەی كە بۆ ماوەی 10 ساڵ دەبێت داگیری كردوون، لەوانەش نیمچە دوورگەی كرێمیا، بەشێوەیەك دەكرا ئەو ناوچانە لە دوای وەستانی جەنگەكە جێگەی گفتوگۆ لەسەركردن بن.

ئەگەر ئەو هێڵی جیاكردنەوەیەی بەر لە جەنگی ئۆکرانیا‌ و رووسیاش كە لە رێگەی شەڕكردن، یان لە رێگەی دانوستانەوە بەدەی نەهێنرێن، ئەوا دەتوانرێت پەنا ببرێتە بەر بنەمای مافی چارەی خۆنووسین. بەو شێوەیەش راپرسی لەبارەی مافی چارەی خۆنووسین لەو ناوچە كێشە لەسەرانەدا و بە سەرپەرشتی لایەنی نێودەوڵەتی بكرێت، چونكە ئەو ناوچانە بە درێژایی چەندین سەدە دەبێت لە گۆڕانكاری بەردەوامدان.

ئامانجی پرۆسەی ئاشتیش دوو لایەن لە خۆدەگرێت: جەختكردنەوە لەسەر ئازادیی ‌و سەربەخۆیی ئۆکرانیا‌ و رێكخستنەوەی سیستمی نێودەوڵەتی نوێ، بەتایبەت لە ئەوروپای ناوەڕاست‌ و خۆرهەڵاتەكەیدا. لە كۆتاییشدا دەبێ رووسیا پێگەی لە نێو ئەو جۆرە سیستمە نوێیەدا هەبێت.

پێگەی بەهێزی رووسیا لە ئاشتیی جیهاندا
دەرئەنجامی باش بۆ هەندێك لایەن ئەوەیە كە رووسیا بەهۆی جەنگەكەوە پەكی كەوتووە، بەڵام من دژ بەو بۆچوونەم. سەڕەرای مەیلی توندڕەوانەی مۆسكۆ، رووسیا زیاتر لە 500 ساڵە رۆڵی یەكلایكەرەوە لەسەر ئاستی هاوسەنگیی جیهانی‌ و هاوسەنگیی هێزدا دەگێڕێت، بۆیە نابێت لە رۆڵی مێژووییانەی رووسیا كەم بكرێتەوە، بەڵكو ئەوەتا ئێمە دەبینین كە شكستە سەربازییەكانی رووسیا نەبوونەتە هۆی لەناوبردنی هێزە ئەتۆمییە جیهانییەكەی ئەو وڵاتە، ئەمەش وای لێكردووە لە هەڕەشەكانی لە ئۆکرانیا بەردەوام بێت. ئەگەر ئەو توانایەشی كەم ببێتەوە، ئەوا هەڵوەشانەوەی رووسیا، یان وێرانكردنی تواناكەی لەسەر ئاستی سیاسەتی ستراتیژییانە، لەوانەیە ببێتە هۆی ئەوەی خاكەكەی كە درێژایی سنووری لەگەڵ ئەوروپا، ببێتە ناوچەیەكی كێشە لەسەری بەردەوام. لەوانەشە وڵاتی دیكە بەهێزەوە هەوڵی بەرفراوانكردنی داواكارییەكانیان بدەن، هەموو ئەو مەترسییانەش بەهۆی بوونی هەزاران چەكی ئەتۆمییەوە زیاتر دەبن، واشدەكات روسیا ببێتە یەكێك لە دوو هێزە مەزنە ئەتۆمییەكە لە جیهاندا.

رۆڵی تەکنەلۆژیا
لەكاتێكدا سەركردە جیهانییەكان لە هەوڵی كۆتاییهێنان بەو جەنگە دان، كە دوو هێزی ئەتۆمی لەگەڵ وڵاتێكی پڕچەكی كلاسیكیدا لە كێبڕكێدان، لەسەریان پێویستە بیر لە كاریگەریی نواندن بەسەر ئەو ململانێیە و ستراتیژیەتی دوورمەودای رووداوەكە لە بواری تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو، زیرەكی دەستكرد بكەنەوە. ئەمڕۆ چەكی نوێ بەكردەوە بوونی هەیە، ئەو چەكە توانای دیارییكردن‌ و هەڵسەنگاندن‌ و بە ئامانجگرتنی هەڕەشە تایبەتە پێشبینیكراوەكانیشی هەیە، جگە لەمەش ئەو چەكانە لەو ئاستەدان دەتوانن جەنگی تایبەتی دەستپێبكات.

بە بەزاندنی ئەو  هێڵەش  لەو بوارەدا، بەشێوەیەك كە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو ببێتە چەكێكی پێوانەیی و كۆمپیوتەر ببێتە جێبەجێكاری ئەو ستراتیژییە، جیهان خۆی لە دۆخێكدا دەبینێتەوە، كە تائێستا بەرگەی تێگەیشتنێكی جێگیر ناگرێت. ئەو كاتە سەركردەكان چۆن دەتوانن دۆخەكە كۆنترۆڵ بكەن، كاتێك ئامێرەكانی كۆمپیوتەر لە چوارچێوەیەكی بەرفراواندا وێنای رێنماییە ستراتیژییەكان بكەن ‌و هەر بە خۆیان رۆڵیان دیاریی بكەن‌ و ببنە هەڕەشە لەسەر رۆڵی مرۆڤ؟ ئەو كاتە لەنێو ئەو گەردەلوولی زانیارییە دژ بە یەك‌ و تێڕوانین ‌و توانا وێرانكارییەدا چۆن پارێزگاری لەو شارستانیەتە دەكرێت؟

تائێستا هیچ تیۆرێك بۆ ئەو جیهانە بەرفراوانە ‌و هەوڵە راوێژكارییەكان دەربارەی ئەو دۆخە گەشەی نەسەندووە، لەوانەشە لەبەر ئەمە بێت، كە دانوستانە ئامانجگەراكان، پەردە لەسەر دۆزینەوەی نوێ هەڵبدەنەوە و ئەو دۆزینەوانەش بۆ خۆیان ببنە مەترسی بەسەر ئاییندەدا. زاڵبوونیش بەسەر جیاكاری لەنێوان تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو، چەمكی ستراتیژییەكانی زاڵبوون بەسەریدا و تێگەیشتن لە تەواوی لێكەوتەكانی، ئەمڕۆ بابەتێكی زۆر گرنگە ‌و بە قەد بابەتی گۆڕانی كەشوهەوا گرنگی خۆی هەیە، هەموو ئەوەش پێویستی بەوە هەیە سەركردەكان شارەزاییان لەبارەی تەواوی تەكنەلۆژیا ‌و مێژوو هەبێت.

گەڕان بە دوای ئاشتی و سەقامگیرییدا
گەڕان بە دوای ئاشتیی ‌و سیستمێكی سەقامگیریش، خۆی لە دوو رەگەز دەبینێتەوە، كە دەبێت هەندێكجار وەك دوو لایەنی دژ بە یەك هەڵسوكەوتی لەگەڵ بكرێت: یەكەمیان، گەڕانە بەدوای رەگەزی بەرقەراركردنی ئاسایش‌. دووەمیان، هەڵسان بە كاری ئاشتەوایی. ئەگەر نەتوانین ئەو دوو لایەنەش  بە یەكەوە بەدەستبهێنین، ئەوا ناگەینە بەدەستهێنانی هیچ یەكێكیان. هەرچەند دیپلۆماسیەتیش رێگەیەكی تاقەتپڕوكێن ‌و ئاڵۆز بێت، ئەوا پێگەیشتن بەو ئاستە پێویستی بە تێڕوانین ‌و بوێری هەڵسان بەو پرۆسەیە هەیە.

سەرچاوە: روسیا الیوم

* ئەم راپۆرتە لە رۆژنامەی کوردستانی نوێ بڵاوکراوەتەوە.

خ.غ