چەند رۆژێکە دانیشتووانی قەزای کفری بە جوانترین شێوازی دەربڕینی ناڕەزایەتی، بەم گەرمای تەمووزەی گەرمیان لەناو ژمارەیەک خێوەت شەو رۆژ دەکەنەوە و سەرەتای شۆڕشێکی سپییان دەستپێکردووە. ئەوەی لە میدیاکانەوە گوێبیستی داخوازییەکانیان دەبین، بەدەر لە پێویستییە سەرەتاییەکانی ژیان، دەربڕینی خەمێکی قووڵی نیشتمانییانەیە بۆ مەترسیی گۆڕینی دیموگرافیای ناوچەکەیان.

گەنجانێکی ژیر و هۆشیار، بەئاگاییەکی زۆرەوە ئەو مەترسییانە دەخەنەڕوو کە بەهۆی فەرامۆشکردنی شارەکەیانەوە دەبێتە هۆکار بۆ تەعریبێکی بەرفراوان. هەرچەندە ئەوەی ئێستا لە کفری وەک کێشە دەبیندرێت، ئەسڵی کێشەکان نییە، بەڵکو کەڵەکەبووی ئەو کێشە و گیروگرفت و پشتگوێخستنانەی ساڵانێکی لەوەوپێشە، ئەوەی ئەمڕۆ دەبیندرێت، دەرئەنجامەکەیەتی.

ئەو فەرامۆشکردنە هەمەلایەنەی کفری لە چەند دەیەی رابردووی دەسەڵاتدارێتیی خۆماڵیدا، گومانی ئەوە دروست دەکات مەبەستێکی سیاسی لەپشتەوە بێت، چونکە هیچ لۆژیکێک ئەوە ناسەلمێنێ شارێک بەدرێژایی سەردەمانێکی زۆر ناوەندی سیاسی و ئیداریی ناوچەی گەرمیان بووبێت، خاوەن ژێرخان و سەرخانێکی ئابووری دیار و بەرچاو، خاوەنی چەندین کارگە و کارخانە، رێڕەوی بازرگانی و تەنانەت وەک بووە بە ناسنامەکەی شاری وەزیران بووبێت، لەماوەیەکی زەمەنیی دیاریکراودا ئەو شارە ببێتە وێرانە و خەڵکەکەی بۆ ژیان، ناچاربن زێدی باو و باپیرانیان چۆڵ بکەن.

دانیشتووانی کفری ئەوانەی لەناو خۆپێشاندانەکانەوە بە نوێنەرایەتیی شارەکە قسە بۆ میدیاکان دەکەن، بە ئەخلاقێکی بەرزەوە بە ئامار و داتای سەلمێندراو باس لەو جیاکارییانە دەکەن کە دەسەڵاتی ئیداریی و سیاسیی ناوچەکە لەنێوان قەزاکانی گەرمیاندا دەیکات. ئەوەی لەوانەوە گوێبیستی دەبین جێی سەرسووڕمانە، مایەی تێڕامان و پرسیاریشە، ئەگەر ئامانجی سیاسی نەبێت، کێ ئەوە بە رەوا و لۆژیک دەبینێت لەو دەشتی گەرمەسێرە و لەو جوگرافیا فراوانە تەنها دوو قەزا لەژێر حوکمڕانیی هەرێمی کوردستان مابنەوە، بەڵام بەجۆرێک مامەڵە لەگەڵ ئەم دوو شارەدا بکرێت لە یەکێکیاندا دوو زانکۆی تیا دروستبکەیت و  قەزاکەی تەنیشتی باخچەیەکی ساوایانی باش و قوتابخانەیەکی سەرەتایی نموونەیی پێ رەوا نەبینێت.

هەر بەڕاستی جێگەی سەرسووڕمانە
 لە گەرمیان ناوەندی دوو قەزا لەژێر حوکمڕانیی هەرێمی کوردستاندایە، کەلار و کفری، ناکرێت یەکیان بکەیت بە ناوەندێک بۆ راکێشانی سەرمایە و هەلی کار و دەرفەتی ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدانی بە ئەندازەیەک بێت، پێوەرە باوەکانی گەشەی دانیشتووان و شار ببەزێنێت، ئەوی دیکەشیان بە ئەندازەیەک پشتگوێ بخرێت وەکو خۆیان دەیڵێن بۆ دابینکردنی قوتی رۆژانە، سەرهەڵگرتن و جێهێشتنی شارەکە بووبێتە دیاردەی رۆژانە.

بەپێی ئەو ئامار و داتایانەی بڵاودەکرێنەوە، هەزاران کەس لە خەڵکی رەسەنی کفری شارەکەیان جێهێشتووە و ناچار بوون روو بکەنە شوێنی دیکە بۆ ژیان، ئەمە تەنها لێکەوتەی خراپی ئەو جیاکاری و نادادپەروەرییە نییە، مەترسییە گەورەکە ئەو دیوەی دیکەی لێکەوتەی فەرامۆشکردنەکەیە، کە بەئەندازەی ژمارەی ئەو ماڵ و خێزانە کوردانەی شارەکە جێدەهێڵن، عەرەب دێتە شوێنیان.

وەک باس دەکرێت ئێستا زیاتر لە هەزار ماڵی عەرەب لە ناو کفری دەژین، کە ئەمە بەدرێژایی تەمەن و مێژوویی بەعەرەبکردن وێنەی نەبووە.

هەرچەندە بەهۆی دەوڵەمەندیی ناوچەکە، هەڵکەوتەی جوگرافیاکەی، بایەخی کفری وەکو ناوەندێک کە رۆڵی گەورەی بەسەر کەرکوک و ناوچەکانی دیکەشەوە هەبووە، لە سەرەتای دەستپێکردنی سیاسەتی بەعەرەبکردنەوە، دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکانی عیراق هەوڵیان داوە دیموگرافیای ئەم ناوەندە گرنگەی گەرمەسێر بگۆڕن، عەرەبێکی زۆریان هێناوەتە ناوچەکە، لەڕووی ئیدارییەوە کفرییان لە کەرکوک جیاکردەوە و خستبوویانە سەر ناوەندی پارێزگای دیالە، بەڵام هیچکات نەیانتوانی زەمینەی ئەوە خۆش بکەن ئەو لێشاوی عەرەبەی هێنابوویانە گەرمەسێر، رووبکەنە ناو کفری. خەڵکە رەسەنەکەی کفری بەخۆڕاگرییان توانییان بەرگری لەو وێنایە بکەن کە کفری نموونەی شاری پێکەوەژیانی کورد و تورکمانە، نەیانهێشت تەعریب ئەم ناسنامەیە بسڕێتەوە، بەڵام ئێستا بەرئەنجامی ئەو جیاکاری و فەرامۆشکردنەی ئیدارەی کوردی، دەرگەی بۆ هاتنی عەرەب کردووەتەوە بۆ ناو ناوەندی شارەکە و وا تەعریب دەکرێت.

لەلایەک بەهۆی وشکەساڵی و کەمبوونەوەی ئاو لە ناوچە عەرەبنشینەکانی ناوچەکانی خوار و نێوەڕاستی عیراق، چاوەڕوانکراوە لە ساڵانی داهاتوودا لێشاوی هاتنی عەرەب بەرەو ناو هەرێمی کوردستان زیاتربێت، بەتایبەت ئەو ناوچانەی کە هاوسنوورن لەگەڵ عەرەب، مەترسیی ئەوەیان دەکەوێتەسەر رووبەڕووی تەعریبێکی نوێ ببنەوە کە کفری یەکێک لە گرنگترینی ئەو ناوچە هاو سنوورانەی عەرەبە، هەروەها لەلایەکی دیکەشەوە ئەو سیاسەتە هەرێمایەتییەی لە عیراق پەیڕەو دەکرێت هۆکارێکی دیکەی ئەو گومانەیە کە فەرامۆشکردن و پشتگوێخستنی کفری بە مەبەست بێت، چونکە جوگرافیای کفری دەکەوێتە بەر ئەو هێڵەی هیلالی شیعی لە ئێرانەوە دەگەیێنێتە دەشتی نەینەوا و شنگال بۆ شام.

دەبێت ئەوانەی دەربەستی داهاتووی ئەم نیشتمانەن، بێنە دەنگ، نابێت رێگەبدرێت کوردەکانی ئەو شارە کە چۆکیان بۆ سەختترین قۆناخی تەعریبی سەردەمی سەدام دانەدا، ئێستا نەبوونی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان، نەبوونی سەرچاوەی بژێویی ژیان، ناچاریان بکات خۆیان رەو بکەن.

پێویستە سەرۆکایەتیی ئەنجوومەنی وەزیران هەڵوەستە بکات لە ئاستی ئەم مەترسییە و کۆمەڵێ هەنگاوی کرداری و بڕیاری خێرا بدات بۆ رەواندنەوەی ئەو هەڕەشە و مەترسییانەی لەسەر کفری دروستبوون.

پێش هەر شت، دەبێ بڕیار بدات زانکۆی دووەمی گەرمیان کە مانگی رابردوو بڕیاری دامەزراندنی دراوە، ببرێتە کفری، یاخود چەند کۆلێژێکی هەردوو زانکۆکە لە کەلارەوە بگوێزرێنەوە بۆ شاری کفری و دەبێت حکومەت بودجە بۆ دروستکردنی باڵەخانە و بینای خوێندن و شوێنی مانەوەی خوێندکاران تەرخان بکات.

بۆ رەخساندنی هەلی کار و دەستەبەربوونی سەرچاوەی بژێویی، دەبێت تایبەتمەندیی ئەو دۆخەی کفری لەبەرچاو بگیرێت و بڕیار لەسەر ژمارەیەک پڕۆژەی خزمەتگوزاری خێرا بدرێت. دەستبکرێت بە ئاوەدانکردنەوەی، دروستکردنی خوێندنگە و بنکەی تەندروستی و یەکەی نیشتەجێبوون. چاککردنەوە و نۆژەنکردنەوەی شوێنەوارەکان، بڕیاردان لەسەر دامەزراندنی ژمارەیەک لە دەرچووانی زانکۆ و خاوەن بڕوانامەکان. 

رەنگە گۆڕینی رێڕەوی بازرگانی و هاتووچۆی نێوان بەغدا کەلار، بۆ ئەوەی بە کفری و دوزدا تێپەڕێت نەک ناوچەکانی دیکەی دیالە، یارمەتیدەرێکی باش بێت بۆ رەخساندنی دەرفەتی کار و جووڵەی بازاڕ.

وەک دۆخێکی تایبەت و بەڕەچاوکردنی پێویستیی شارەکە، ئاسانکاری بۆ چەند سەرمایەدار و کۆمپانیایەک بکرێت بێ بەرامبەر زەوییان بۆ تەرخانبکرێت تاوەکو پڕۆژەی وەبەرهێنان ببەنە کفری. هەروەها خاوەن کارگەکانی پیشەسازی هانبدرێن بەهۆی هەرزانیی دەستی کار و ئەو رەخساندنانەی حکومەت بۆیان دەکات، چەند کارگەیەک لەو ناوچەیە دروستبکرێت.

ئێستا هەرجارە و هەواڵی دروستکردنی فەوج و هێزی تایبەت دەبیستین لەلایەن حکومەت و هەردوو حیزبەکەی دەسەڵاتەوە دروستدەکرێت، هیچ نەبێ هەوڵبدرێت هێزێکی تایبەت لە گەنجانی بێکاری کفری دروستبکرێت تا لەلایەک سوود لە توانا و خەسڵەتی ئازایەتیی گەنجانی گەرمیان وەربگیرێت، لەلایەکی دیکەشەوە ببێتە سەرچاوەی بژێویی بۆ خێزانەکانیان.

نابێت ئەم هاوارەی خەڵکی کفری گوێی لێنەگیرێت، یاخود تەنها بە هەندێ کاری روکەش و بەڵێنی بێ کردار، ساردبکرێنەوە. پێویستە وەک پرسێکی ستراتیژی پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی لەم بابەتە بڕوانرێت، چونکە کێشەکە تەنها پرسی خزمەتگوزاری و رەخساندنی هەلی کار و سەرچاوەی بژێویی نییە، بەڵکو رەهەندی دیکەی هەیە، پرسی گۆڕینی دیمۆگرافیای کوردستانە، دەبێت لە هەستکردن بەو بەرپرسیارێتییەوە ئاوڕ لە کفری بدرێتەوە.

خ.غ