مەودا میدیا-

پیاوێكی ناو سیاسەتی جیهانییە و تەنانەت پاش مەرگیشی جێی مشتومڕە، هەندێك پێیانوایە شایستەی وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵ بووە بۆ ئاشتی، كە بەهۆیەوە دوو ئەندامی ئەنجومەنی رێكخراوەكە دەستیان لەكار كێشایەوە، هەندێكیش پێیانوایە "بكوژ"ە و دەستی سوورە بە خوێنی هەزاران بێتاوان و پێویستبووە دادگایی بكرێت.

بیربكەرەوە، هەژمارێك لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان تایبەت دانرابێت و هەموو رۆژێك بژمێرێت بۆ گەیشتن بە رۆژی مەرگت، بۆ كیسینجەر ئەمە راستە، لە تۆڕی كۆمەڵایەتیی ئێكس هەژمارێك هەیە بە ناوی (ئایا كیسینجەر هێشتا زیندووە؟)، ساڵانێكە هەموو رۆژێك پۆستێك دەكات و رایدەگەیەنێت كە كیسینجەر هێشتا دەژی، ئەمڕۆ رایگەیاند "كیسینجەر چیدی لە ژیاندا نەماوە".

هاینز ئالفرێد كیسینجەر، وەزیری پێشووتری دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ساڵی 1923 لە شارۆچكەی فۆرس لە ئەڵمانیا لە خێزانێكی جوو لەدایكبووە و پاش 100 ساڵ، لە كۆنێكتیكەت – ویلایەتە یەكگرتووەكان گیانی سپارد.

بەهۆی باڵادەستیی نازییەكان لەو سەردەمەی كیسینجەر لە سەرەتاكانی تەمەنیدا، خۆی و تەواوی خێزانەكەی بەرەو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا هەڵهاتن و لە نیویۆرك نیشتەجێبوون، ساڵی 1943 رەگەزنامەی ئەمەریكای وەرگرت و بووە هاوڵاتییەكی ئەو وڵاتە، سەرەتا خزمەتی سەربازیی بەئەنجامگەیاند، دواتر لە دەزگای هەواڵگریی ویلایەتە یەكگرتووەكان كاریكرد و زانستەكەی خوێند و ماستەری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان وەرگرت، دواتریش هەر لە هارڤارد وەك پرۆفیسۆر كاریدەكرد.

ئەم سیاسەتمەدارە بەنەژاد ئەڵمانییە، لە سیاسەتی جیهاندا كاریگەرییەكی هێندە بەرچاوی هەیە، كە تەنانەت پاش مەرگی ناكرێت بۆچوونە سیاسییەكان وەلابنرێت، هەتا كۆتاییەكانی تەمەنیشی لەبارەی سیاسەت و رووداو و پێشهاتەكانی جیهان دەدوێندرا و وتەی لێوەردەگیرا.

سەرەتا  راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی بووە، پاشان لە ساڵی 1973ەوە لە ئیدارەی ھەریەك لە سەرۆكەكانی پێشووتری ئەمەریكا ریچارد نکیسۆن و جێراڵد فۆرد، وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە بووە. 

ژیانی پڕە لە رووداوە مێژووییەكان و خودی خۆی كاریگەریی راستەوخۆی هەبووە لەسەر رووداوەكان، بەهۆی ئەوەی دێپلۆماتكارێكی كۆماریی بووە، بیری دژەشۆڕش و رەوتی دیموكراسی و كۆمیونیزم (شیوعیەت) بووە.

سەبارەت بە كورد كیسینجەر لە وتەیەكیدا زۆر جوان دیدگا و شێوازی كاری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بەرامبەر پرسی كورد لە ناوچەكەدا رووندەكاتەوە، دیدگاكەشی ساڵی 1973 لە كۆبوونەوەیەكدا لەگەڵ ریچارد هێڵمز، باڵیۆزی ئەوكاتەی ویلایەتە یەكگرتووەكان روونكردووەتەوە بەمشێوەیە؛

"پێویستە پشتیوانیی لە کورد بکرێت هەتا ئەو ئاستەی ببێتە فشار بۆ سەر نەیارەکانمان، نابێت ئەو فشارە بگاتە ئاستێک گۆڕانکاریی لە سیستمی ناوچەکە دروستبکات، پێویستە پشتیوانییەکەمان بۆ كورد سنوورداربێت"

بەوپێیە، دیدگای ویلایەتە یەكگرتووەكان بەرامبەر دۆزی كورد تەنها بریتییە لە راگرتنی هاوسەنگی لە ناوچەكە و پاراستنی بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست.

كیسینجەر دەستێكی باڵای هەبوو لە نزیكبوونەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا و چین، بەتایبەت كاتێك چین لەوپەڕی رەوتی كۆمیونیزمدا بوو، وردە وردە بەهۆی پەیوەندییەكانی كیسینجەر روویكردە سەرمایەداری و دووركەوتەوە لە یەكێتیی سۆڤیەتی جاران.

رۆڵێكی بەرچاوی هەبوو لە رێككەوتنی پاریس بۆ ئاشتی و دانانی سنوور بۆ جەنگی خوێناویی ڤیێتنام، بەڵام هێشتا ژمارەیەك كەسایەتی و لایە داوای دادگاییكردنی كیسینجەریان كرد، بە تۆمەتی بەرپرسبوونی لە بۆردوومانی ئاسمانیی ئەمەریكا بۆ سەر كامبۆدیا و لاوس كە بەهۆیەوە نزیكەی 900 هەزار مەدەنی گیانیان سپارد.

لەلایەكی دیكەوە تۆمەتبار بوو بە دەستوەردان رێكخستنی كودەتای سەربازی بەسەر سلڤادۆر ئایندی، سەرۆكی پێشووتری چیلی و كوشتنی لە دوای كودەتاكە، تۆمەتباریشە بە ئەنجامدانی كۆمەڵكوژی لە تەیمووری رۆژهەڵات و ئۆپەراسیۆنی كۆندۆر، كە تێیدا ژمارەیەكی زۆر لە خەڵكی مەدەنی و بێچەك كوژراون.

رێكەوتی 29ی تشرینی دووەمی 2023، پاش 100 ساڵ لە ژیان و چەندین ساڵ كاریگەربوون لە سیاسەتی نێودەوڵەتی، كیسینجەر چاوەكانی بۆ هەمیشە لێكنا، خەڵاتی ئاشتیی لە بەرامبەر كارەكانی پەیوەست بە ئاشتەوایی سیاسی وەرگرت، بەڵام سەبارەت بە تۆمەتەكانی ئاراستەی كرابوون، هیچ لێپێچینەوەیەكی لەگەڵ نەكرا.

ش.ع.ع