مه‌ودا میدیا-

ئه‌مڕۆ سێ شه‌ممه‌ 5ى ئازارى 2024، له‌سه‌ر بڕیارەکانی دادگای باڵای فیدراڵی عیراق، مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان بەفەرمی هەڵوێستى خۆی  له‌ راگه‌یه‌ندراوێكدا راگه‌ياند.

دەقی ڕاگەیه‌ندراوەكه‌:

دوای تێپه‌ربوونی زیاتر له‌ هه‌شت مانگ به‌سه‌ر دانیشتنه‌كانی دادگای باڵای فیدراڵی و دواخستنی به‌ مه‌به‌ست و بێ پاساوی یاسایی و ده‌ستوری، له‌ بریاردان له‌ یه‌كلاكردنه‌وه‌ی ئه‌و داوایه‌ی له‌ سه‌ر یاسای هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ژماره‌ (1)ی ساڵی 1992ی هه‌موار كراو پێشكه‌ش كرابوو، دواجار رێكه‌وتی 21ی شوباتی 2024 دادگا بریارێكی راگه‌یاند كه‌ تیایدا مافه‌ ده‌ستوریه‌كانی هه‌رێمی كوردستان و بنه‌ماكانی فیدراڵی و پره‌نسیپی لێك جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌كان كه‌ له‌ ده‌ستوری عيراقدا جێگیر كراون،‌ پێشێل كرد. بۆیە بەپێویستمان زانی كە گەلی كوردستان لەرێگەی ئەو بەیاننامەوە ئاگاداری رووی ناڕەوای بڕیارەكەی دادگابن.

جەماوەری خۆشەویستی كوردستان

ئاشكرایە خەبات و تێكۆشانی گەلی كوردستان بەدرێژایی سەدەی رابردوو، لەپێناو رەتكردنەوەی دیكتاتۆریەت و راپەڕین لە دژی ستەمی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عيراق بووە بۆ گەیشتن بەئازادی و هێنانەدی مافە سیاسی و دیموكراسیيە رەواكانی بەپێی پەیماننامە و بەڵگەنامە نێودەوڵەتیيەكان، تا گەیشتە ئەوەی گەلی كوردستان لەساڵی 1991 بەرامبەر دیكتاتۆریەت راپەڕێ و لەسەرینی قوربانیەكانيیەوە رووبەرێكی فراوانی خاكی كوردستانی عيراق ئازاد بكات و قەوارەیەكی سیاسيی خاوەن دەسەڵاتەكانی یاسادان و جێبەجێ كردن و دادوەریی دابمەزرێنێت، ئەمەش دوای ئەوەی كە جەنابی سەرۆك بارزانی لەبەهاری هەمان ساڵدا داوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی ئازادانەی كرد بۆ دامەزراندنی پەرلەمانی كوردستان-عيراق كە لێیەوە دەسەڵاتە سیاسیيەكانی دیكەی هەرێم سەریان هەڵدا، و بووە وێستگەیەك بۆ گواستنەوەی شەرعیەتی شۆڕشگێڕیی بۆ شەرعیەتی یاسایی و دیموكراسی، وێڕای ئەوەش پەرلەمانی كوردستان جاڕی فیدراڵیيەتی دا وەك بنەمایەك بۆ دیاریكردنی شێوە و سرووشتی پەیوەندیی هەرێم لەچوارچێوەی سیستەمێكی دیموكراسیدا بەئامانجی بوونیادنانی عيراقێكی نوێ.

لەئەنجامی رووخانی رژێمی دیكتاتۆری لە ساڵی 2003دا، زەمینە رەخسا بۆ لەدایكبوونی دەستوری عيراقی ساڵی ٢٠٠٥ كە بەرهەمی قوربانیدانی گەلی عيراقە بۆ بەرجەستەکردنی ئامانجەکانی لە ئازادی و دیموکراسی و دامەزراندنی کۆمارێکی فیدراڵی، بەشێوەیەك كە ماف و شکۆی پێکهاتەکانی بپارێزێت و بەیەكسانيی مامەڵەیان لەگەڵ بكات، هەروەها دەرگای بەشداریيەكى كاراى لەهەموو ئاستەكانی حوكم و ئیدارە بۆ هەموولایەك كردەوە. ئەمەش بووە مایەی دڵنیایی گەلی هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتە رەواكەی تا لەگەڵ هێزە سیاسيیە نیشتمانییەکان بۆ بوونیادنانی عيراقێكی نوێ و دامەزراندنی سیستەمێكی فیدراڵی كاربكات، بەوشێوەیەی كە پێكهاتە و دەسەڵاتەكانی لە دەستووردا رەنگی داوەتەوە، و رەزامەندی نزیكەی 80% پێكهاتەكانی گەلی عيراقى وەدەستهێنا كە لە مێژووی گەلاندا كەم وێنەبوو.


لەگەڵ هەموو ئەمانەدا، راستیيەك هەیە كە چاوپۆشی لێ ناكرێت، ئەویش ئەوەیە ماددە و بڕگەکانی دەستوور بەردەوام لەلایەن هەندێك لە دامودەزگا فیدراڵیيەكانەوە پشتگوێ دەخرێن و پێشێل دەکرێن، لە هەمووشیان مەترسیدارتر ئەوەیە کە دادگای باڵای فیدراڵی دەیکات بەپێچەوانەی ئەركە سەرەكيیەكانی خۆی کە بریتیين لە گەرەنتی كردنی پیادەكردنی بەندەكانی دەستوور و بەرگری لە سیستەمی فیدراڵی و چەسپاندنی لەرێگای پابەندبوون بە سەروەری دەستوور و دابەشکردنی دەسەڵاتەكان. شایانی ئاماژە بۆ كردنە كە بڕیارە یەک لە دوای یەكەکانی دادگا بوونەتە هۆی پێشێلکردنی پرەنسیپی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان، بەشێوەیەك دادگا خۆی خستۆتە پێگەی دەسەڵاتيی یاسادانان و جێبەجێکردن، و هەندێك دەسەڵات و تایبەتمەندی بەخۆی داوە کە دەستوور پێی نەبەخشیوە.

جگە لە هەموو ئەمانەش، دادگای باڵای فیدراڵی لە بڕیارەکانی ئەم دواییەیدا، هەوڵی کەمکردنەوەی دەسەڵات و تایبەتمەندیيەكانی هەرێمى داوە، و كارى كردووە بۆ لاوازکردنی دامەزراوەکانی و رێگەى خۆشکردووە بۆ دەسەڵاتە فیدراڵیيەکان تا زێدەڕۆیی لەسەر دەسەڵاتە دەستووریيەكانی هەرێم بكەن، لە كاتێكدا کە دەستوور دانی بە شەرعیيەتی دەسەڵاتيی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەريی هەرێمدا ناوە بەپێی ماددەکانی (١١٧ و ١٢١). دواجاریش بڕیارەکەی دادگا سەبارەت بە نادەستوورییبوونی هەندێك لە ماددە و بڕگەكانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ، ئەوە دەردەخات كە دادگا رێگەی بەخۆی داوە بە هەمواركردنەوەی یاساكە، كە ئەمەش كارى دەسەڵاتيی یاسادانانە نەك دەسەڵاتی دادوەریی، هەروەها پێشێلکردنی بنەمای جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکانە کە لە ماددەی (٤٧)ی دەستووردا هاتووە.

ئاشكراشە كەمكردنەوەی ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمان و نەهێشتنی کورسيی پێکهاتەکان و دابەشكردنى هەرێم بۆ چەند ناوچەیەكی هەڵبژاردن لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە بێ پاساوی دەستووریى، بەپێشێلکردنی ئاشکرای بنەما سەرەکیيەکانی دەستوور دادەنرێن، چونكە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، ماوەی پتر لە 30 ساڵە كاری پێدەكرێت و پێنج خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێ ئەنجام دراوە و بووەتە بەردی بناغەی دیموكراسی و نوێنەرایەتیكردنی سەرجەم پێكهاتە و بیروڕا جیاوازەكان، بەشێوەیەك كە هەرێمی كوردستانی وەك بنكەی دیموكراسیيەت و پێكەوەژیان لەنێوەندە هەرێمی و نێودەوڵەتيیەكاندا نیشان داوە. لەلایەكی دیكە دادگا لەخاڵی پێنجەمی پاشخانی بڕیارەكەیدا لەبارەی هەردوو سیستەمی یەك بازنەیی و فرەبازنەیی، نەیتوانیوە بیسەلمێنێت كە یەك بازنەیی لەهەرێمدا نادەستوورییە و بگرە ئاماژەیەكی روون دەكات بەوەی كە سیستەمی یەك بازنەیی لایەنی باش و بەهێزی هەیە، هەرچەندە خاڵی لاوازیشی هەیە، ئەوەش بێگومان لە سیستەمی فرە بازنەییشدا تێبینی دەكرێت بەوەی كە لایەنی بەهێز و باشی هەیە لەگەڵ لایەنی لاواز، بەڵام ناگەنە ئەو ئاستەی كە ببنە نادەستووریی، بەڵكو ئەوە دەمێنێتەوە بۆ هەڵسەنگاندن و دەسەڵاتيی یاسادانەر، وەك لەمەوپێش لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنيی نیشتمانيی عيراقدا بینیمان كە لەسەرەتادا یاساكە بە یەك بازنەی دانابوو و پاشان كرایە (18) و دواتر (83) و دواتریش لەساڵی 2023 كرایەوە بە (18) بازنە، بەبێ ئەوەی لەهیچ بارێكیاندا بڕیار لە نادەستووریيبوونی یاساكە بدرێت، مەگەر دادگای باڵای فیدراڵی خۆی خستبێتە شوێنی یاسادانەری هەرێم بۆیە بڕیاری لە بابەتێكی لەو چەشنە داوە كە دەستوور ئەو دەسەڵاتەی پێ نەبەخشیوە. لەهەمان كاتدا دەبێت بڵێین كە خاڵی لاوازی سیستەمی فرە بازنەییش ئەوەیە كە دەرفەت ناداتە حزبە بچووك و مام ناوەندەكان كە نوێنەرایەتيی دەنگەكانیان بەتەواوی بكەن، كە ئەمەش هەر لەبەرژەوەندیی نیشتمانییدا نیە هەرچەندە لەبەرژەوەندیی حزبە گەورەكانە.

لەلایەكی دیكەوە، نەهێشتنی كورسيی كۆتايی پێكهاتەكان لەهەرێمدا، ناكۆكە لەگەڵ ئەوەی لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی فیدراڵی و ئەنجومەنی پارێزگاکاندا هاتووە بەتەرخان كردنی کورسی بۆ پێکهاتەکان، هەروەها ناكۆكە لەگەڵ ماددەكانی (٤٩/ بڕگەی یەکەم) و (125)ى دەستوور، کە جەخت دەكەنەوە لەسەر رەچاوکردنی نوێنەرایەتیيکردنی هەموو پێکهاتەکانی گەل لە ئەنجومەنی نوێنەران، و دەستەبەركردنی مافی سەرجەم نەتەوەکان(وەک تورکمان و کلدان وسریان و ئاشور و ئەرمەن و هەموو پێکهاتەکانی تر) لە پیادەكردنی مافەرەواكانیان، لەوانەش مافە سیاسیيەكان، بە گەرەنتی كردنی نوێنەرایەتییان لە ئەنجوومەنە هەڵبژێردراوەكاندا.

لەدەرەنجامدا ئەو بڕیارانەی دادگای باڵای فیدراڵی بوونە هۆی ئاڵۆزیی پەیوەندییەکانی نێوان دەسەڵاتەكانی فیدراڵی و دەسەڵاتەكانی هەرێم و تێكدانیان، بە شێوەیەک هەڕەشە لەو بنەما دەستووریيانە دەكات كە دەوڵەتی فیدراڵی و سیستەمی دیموكراسییان لەسەر بوونیادنراوە، ئەمەش وادەكات كە عيراق بەئاراستەی سیستەمێكی مەركەزی هەنگاو بنێت و لە سیستەمی دیموكراتی فیدراڵی دوور بكەوێتەوە، بۆیە لەسەر هەموو هاوبەشەکانی حوکمڕانی بە گشتی و هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت بە تایبەتی پێوویستە بەجدی و بە پەرۆشەوە کاربکەن لەپێناو پابەندبوون بە دەستوور و بەندەكانی رێککەوتنی پێکهێنانى هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت و پەلەبكرێت لە ئامادەكردن و دەرچوواندنی یاسای نەوت و گاز و یاسای دامەزراندنی ئەنجوومەنی فیدراڵی، بەتایبەتیش دەرچوواندنی یاسای دادگای باڵای فیدراڵی بۆ چارەسەرکردنی کێشەی شەرعیيەتی دەستوریی ئەم دادگایە بەپێی رێكارە دەستورییەکانی كە لەماددەی (92) دا هاتووە، و گەرەنتی كردنی سەربەخۆ بوونی دادگاكە و دڵنیابوون لەوەی بۆ جێبەجێکردنی دەستوور هەنگاو بنێت، هەروەها پێوویستە دەستوور ببێتە بنەما بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا، و لەمە زیاتر دادگای باڵای فیدراڵی بۆ مەرامی سیاسيی بەكارنەهێندرێت.

5/3/2024

پ ح ع