بەڵێن عیزەت میکە
بەغدا دەتوانێت مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابەشبکات؟
کێشەی دابەشکردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای دروستبوونی ئەزموونی کیانی باشووری کوردستانەوە کێشەیەکی جدییە و ماوە ماوە زیندوو دەبێتەوە و دەبێتە هۆکار بۆ قوڵبوونەوەی قەیرانی حوکمڕانی. چەندین جار هەوڵ دراوە ئەو کێشەیە چارەسەر بکرێت، بەڵام تائێستا هەوڵەکان بێئاکام بوون و ئەنجامێکی ئەوتۆیان نەبووە کە کێشەکە لە بنەڕەتەوە چارەسەر بکات.
ئێستا باسی گەرم بریتییە لە دابەشکردنی راستەوخۆی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم لەلایەن حکومەتی فیدراڵییەوە، ئەم داواکاری و پێشنیازە زیاتر کاردانەوەیە دژی دەسەڵاتی ناڕێکی هەرێم، پڕۆژە و پێشنیازێک نییە بۆ چارەسەر، چونکە راستییەکە ئەوەیە کە ناکرێت حکومەتی فیدراڵ مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمەکان دابەشبکات.
ئەوەی سەرەوە وەڵامە کورتەکە بوو کە خەڵک بەدواییدا دەگەڕێت، بەڵام ئەو وەڵامە پشتی بە کۆمەڵێک بنەمای فکری بەستووە کە لە سیستمە فیدراڵییەکاندا حسابیان بۆ دەکرێت.
کاتێک سیستمی وڵاتێک دەبێتە فیدراڵی، واتا لامەرکەزیی سیاسیی دەدرێت بە هەرێمەکان، لامەرکەزیی سیاسییش واتا هەر هەرێمە و حکومەت و پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری و ئاڵای خۆی هەیە، روونیشە کە سیاسەتی دارایی هەر هەرێمێک دەبێت حکومەتی هەرێمەکە دایڕێژێت، ئەمەش جەوهەری سیستمی فیدراڵییە، چونکە لە بنەڕەتدا سیستمەکە تەبەنی کراوە بۆ ئەوەی هەرێمەکان بەشێواز و رێگەی خۆیان ئیدارەی کەیسی دارایی بوارەکانی تری خۆیان بدەن.
مووچەش لە عیراق و هەرێمی کوردستان و کۆی ئەو وڵاتانەی پشتیان بە داهاتی نەوت بەستووە، سەرەکیترین بەشی پرۆسەی دارایی وڵاتە، واتە هەر باسکردنێک لە دارایی عیراق و هەرێمی کوردستان راستەوخۆ باسکردنیشە لە پرسی مووچەی مووچەخۆران، کەواتە بەپێی بنەمای کارکردنی سیستمی فیدراڵی کە لە دەستووری عیراقدا چەسپیوە، هەرێمەکان بەرپرسن لە دابەشکردنی مووچەی مووچەخۆرانیان بە پشتبەستن بەو بودجەیەی کە لە بەردەستدایە، جا لە حکومەتی فیدراڵییەوە دابین کرابێت یان لە داهاتە ناوخۆییەکان.
فەلسەفەی ئەم بابەتە دەگەڕێتەوە بۆ خاڵێکی جەوهەری، چونکە بەشێوەیەکی گشتی لە سیستمە فیدراڵییەکاندا هەر هەرێمە و لە ئاستێکی ئابووریدایە و داهاتی تاک و ئاستی بژێویی خێزان و تەنانەت بڕی مووچەکانیش جیاوازییان تێدایە، ئەوە بەڕوونی لە عیراقدا دەردەکەوێت، بەگشتی بڕی ئەو مووچەیەی دەدرێت بە فەرمانبەرێک لە عیراق زیاترە لەو بڕەی دەدرێت بە هەمان فەرمانبەر لە هەرێم، ئەمەش کاریگەری دەبێت لەسەر جیاوازی ئاستی بژێویی خێزان و داهاتی تاک و مەسەلەی هەڵئاوسان و هەرزانی و گرانیی لە بازاڕەکاندا، هەر لەبەر ئەمەش دەبێت هەر هەرێمە و سیاسەتی دارایی خۆی هەبێت و خۆی مووچەی فەرمانبەرانی دابەشبکات بەو سیستمەی دەستنیشانکراوە.
لەڕووی سیاسییەوە، ئێستا لە جیهاندا کەیسی ئابووری بووەتە سەرەکیترین پێوەر بۆ پێوانی سەرکەوتن و سەرنەکەوتنی دەسەڵاتەکان، کەواتە ئەگەر دابەشکردنی مووچە راستەوخۆ لە حکومەتی فیدراڵییەوە بێت، چ پەیوەستییەک دەمێنێتەوە لەنێوان خەڵك و دەسەڵاتی هەرێمدا، فەرمانبەری نەخۆشخانەی لادێیەکی دوورەدەست مووچەکەی لە بەغداوە بێت چ پاڵنەرێکی دەبێت پەیوەستبێت بە بڕیارەکانی هەولێرەوە؟ ئەمە نموونەیەکی سادەکراوەی پرۆسەکەیە، قسە جدییەکەش ئەوەیە وەزیرێکی حکومەتی هەرێم ئەگەر مووچەکەی خۆی لە بەغداوە بێت و بچێت لە لقی بانکێکی عێراقیی وەربگرێت، چ دەسەڵاتێکی بەسەر ستافی نووسینگەکەی خۆیدا دەبێت تا چاوەڕێ بکەین ئەم هەنگاوە کێشەیەکی قوڵی ئیداریی و داراییمان بۆ چارەسەر بکات.
لێرەدا گرنگە بزانین، ئەو بنەما داراییەی لە سیستمە فیدراڵییەکاندا کاری پێ دەکرێت بۆ دابەشکردنی مووچە لەلایەن هەرێمەکانەوە، ئەرکیش دەخاتە سەرشانی حکومەتی هەرێمەکان بە هەر جۆرێک بێت مووچەی مووچەخۆرانیان دابین و دابەش بکەن، چونکە ئەوان بەرپرسن لێی نەک کەسیتر.
ئێستا باسی گەرم بریتییە لە دابەشکردنی راستەوخۆی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم لەلایەن حکومەتی فیدراڵییەوە، ئەم داواکاری و پێشنیازە زیاتر کاردانەوەیە دژی دەسەڵاتی ناڕێکی هەرێم، پڕۆژە و پێشنیازێک نییە بۆ چارەسەر، چونکە راستییەکە ئەوەیە کە ناکرێت حکومەتی فیدراڵ مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمەکان دابەشبکات.
ئەوەی سەرەوە وەڵامە کورتەکە بوو کە خەڵک بەدواییدا دەگەڕێت، بەڵام ئەو وەڵامە پشتی بە کۆمەڵێک بنەمای فکری بەستووە کە لە سیستمە فیدراڵییەکاندا حسابیان بۆ دەکرێت.
کاتێک سیستمی وڵاتێک دەبێتە فیدراڵی، واتا لامەرکەزیی سیاسیی دەدرێت بە هەرێمەکان، لامەرکەزیی سیاسییش واتا هەر هەرێمە و حکومەت و پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری و ئاڵای خۆی هەیە، روونیشە کە سیاسەتی دارایی هەر هەرێمێک دەبێت حکومەتی هەرێمەکە دایڕێژێت، ئەمەش جەوهەری سیستمی فیدراڵییە، چونکە لە بنەڕەتدا سیستمەکە تەبەنی کراوە بۆ ئەوەی هەرێمەکان بەشێواز و رێگەی خۆیان ئیدارەی کەیسی دارایی بوارەکانی تری خۆیان بدەن.
مووچەش لە عیراق و هەرێمی کوردستان و کۆی ئەو وڵاتانەی پشتیان بە داهاتی نەوت بەستووە، سەرەکیترین بەشی پرۆسەی دارایی وڵاتە، واتە هەر باسکردنێک لە دارایی عیراق و هەرێمی کوردستان راستەوخۆ باسکردنیشە لە پرسی مووچەی مووچەخۆران، کەواتە بەپێی بنەمای کارکردنی سیستمی فیدراڵی کە لە دەستووری عیراقدا چەسپیوە، هەرێمەکان بەرپرسن لە دابەشکردنی مووچەی مووچەخۆرانیان بە پشتبەستن بەو بودجەیەی کە لە بەردەستدایە، جا لە حکومەتی فیدراڵییەوە دابین کرابێت یان لە داهاتە ناوخۆییەکان.
فەلسەفەی ئەم بابەتە دەگەڕێتەوە بۆ خاڵێکی جەوهەری، چونکە بەشێوەیەکی گشتی لە سیستمە فیدراڵییەکاندا هەر هەرێمە و لە ئاستێکی ئابووریدایە و داهاتی تاک و ئاستی بژێویی خێزان و تەنانەت بڕی مووچەکانیش جیاوازییان تێدایە، ئەوە بەڕوونی لە عیراقدا دەردەکەوێت، بەگشتی بڕی ئەو مووچەیەی دەدرێت بە فەرمانبەرێک لە عیراق زیاترە لەو بڕەی دەدرێت بە هەمان فەرمانبەر لە هەرێم، ئەمەش کاریگەری دەبێت لەسەر جیاوازی ئاستی بژێویی خێزان و داهاتی تاک و مەسەلەی هەڵئاوسان و هەرزانی و گرانیی لە بازاڕەکاندا، هەر لەبەر ئەمەش دەبێت هەر هەرێمە و سیاسەتی دارایی خۆی هەبێت و خۆی مووچەی فەرمانبەرانی دابەشبکات بەو سیستمەی دەستنیشانکراوە.
لەڕووی سیاسییەوە، ئێستا لە جیهاندا کەیسی ئابووری بووەتە سەرەکیترین پێوەر بۆ پێوانی سەرکەوتن و سەرنەکەوتنی دەسەڵاتەکان، کەواتە ئەگەر دابەشکردنی مووچە راستەوخۆ لە حکومەتی فیدراڵییەوە بێت، چ پەیوەستییەک دەمێنێتەوە لەنێوان خەڵك و دەسەڵاتی هەرێمدا، فەرمانبەری نەخۆشخانەی لادێیەکی دوورەدەست مووچەکەی لە بەغداوە بێت چ پاڵنەرێکی دەبێت پەیوەستبێت بە بڕیارەکانی هەولێرەوە؟ ئەمە نموونەیەکی سادەکراوەی پرۆسەکەیە، قسە جدییەکەش ئەوەیە وەزیرێکی حکومەتی هەرێم ئەگەر مووچەکەی خۆی لە بەغداوە بێت و بچێت لە لقی بانکێکی عێراقیی وەربگرێت، چ دەسەڵاتێکی بەسەر ستافی نووسینگەکەی خۆیدا دەبێت تا چاوەڕێ بکەین ئەم هەنگاوە کێشەیەکی قوڵی ئیداریی و داراییمان بۆ چارەسەر بکات.
لێرەدا گرنگە بزانین، ئەو بنەما داراییەی لە سیستمە فیدراڵییەکاندا کاری پێ دەکرێت بۆ دابەشکردنی مووچە لەلایەن هەرێمەکانەوە، ئەرکیش دەخاتە سەرشانی حکومەتی هەرێمەکان بە هەر جۆرێک بێت مووچەی مووچەخۆرانیان دابین و دابەش بکەن، چونکە ئەوان بەرپرسن لێی نەک کەسیتر.
وتارەکانی تری نووسەر
