نەرمین عوسمان
مەترسییەکانی پشتگوێخستنی مادەی 140
مادەی 140ی دەستووری نوێی عیراق، یەکێکە لە گرنگترین مادەکان، تایبەتە بە ناوچە کێشە لەسەرەکان و ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان، کە لە رێگەی چەند پرۆسەیەکی سیاسی و ئیداری ئەنجام دەدرێ: (ئاساییکردنەوە، سەرژمێری، راپرسی لەسەر چارەنووسی ناوچەکان).
ئەو کارانەی لەو مادەیەدا لە ساڵی (2005)ەوە تاکو ئێستا کرابوون، تەنها بەشێک بوون لە هەنگاوی یەکەم کە (ئاساییکردنەوە)یە؛ گەڕانەوەی ئاوارە کوردەکان و ناردنەوەی هاوردە عەرەبەکان و قەرەبووکردنەوەیان و گەڕانەوەی موڵک و ماڵ و زەوییەکانیان کە بەپێی بڕیار و یاسا ئەنجام دەدران. دوو هەنگاوەکەی تر، بە هۆکاری سیاسیی ناوخۆ و هەرێمی دوادەخرا، بەڵام دوای داعش و ئەو سیاسەتەی ئێستا لە عیراقدا پەیڕەو دەکرێت، مەترسییەکی گەورەی خستووەتە سەر چارەنووسی ئەو ناوچانە کە لەجاران مەترسیدارترە، چونکە ئەوانەی ئێستا دیمۆگرافیەتی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم دەگۆڕن، کەوتوونەتە بەرەی دۆستەکانمان. جاران حزبی بەعس بوو و لە بەرەی دوژمندا بوو، جاران بە بەعسیکردن و بە عەرەبکردنی ناوچەکان بوو، ئێستا بە شیعەکردن و بە عەرەبکردنە، بە رەزامەندیی وڵاتە هەرێمایەتییەکانیشە وەک: تورکیا و ئێران.
ئەم گۆڕانکارییانە و هاتنی حەشد و هێزی عیراقی بۆ ناوچە دابڕێنراوەکان و ئاوارەبوونی هەزاران خێزان بەهۆی داعشەوە، مەترسیی گەورەی دەبێ لەسەر سەرژمێریی.
قەزای شنگال و رێککەوتنی ئیدارەدانی مەلەفی ئەمنی لەلایەن حکومەتی فیدراڵەوە بەهەماهەنگیی لەگەڵ حکومەتی هەرێم بەو مەرجەی ئەرکە خزمەتگوزارییەکان لە ئەستۆی پارێزگای موسڵ بێ و گەڕانەوەی دانیشتوانی ناوچەکە و دوورخستنەوەی هێزە چەکدارەکان، بەتایبەتی هێزەکانی (PKK) و حەشدی شەعبی، بە رواڵەت کارێکی باشە بۆ گەڕانەوەی ئارامی بۆ ناوچەکە، بەڵام ئەگەرێکی گەورەی هەیە بکەوێتە ژێر کۆنترۆڵی حکومەتی ناوەند و نەگەڕێتەوە سەر هەرێم، یان ناجێگیریی سیاسیی زیاتری لێ بکەوێتەوە، چونکە نە (PKK) و نە حەشد ئامادەن مەلەفی ئەمنیی رادەستی هیچ لایەنێک بکەن. لە لایەکی تریشەوە برا ئێزدییەکان یەکهەڵوێست نین و مەترسیی ئەوەش هەیە تورکیا بەبیانووی (PKK) بێتە ئەو ناوچەیە کەوا گرنگترین سێگۆشەی جوگرافییە بۆ تورکیا و لەوێوە کۆنترۆڵی چەندین لا بەیەکەوە دەکات، هەر بۆیە هێشتا قەزای شنگال گۆڕەپانێکی لەبارە بۆ دابەشبوونی هێزە سیاسییەکانی ناوخۆ و دەرەوە. هەر لەبەر هەمان هۆیە کە حکومەتی فیدراڵ بڕیاری دواخستنی جێبەجێکردنی ئەو رێککەوتنەی داوە. دەشبینین بڕیاری کردنەوەی خوێندنگە عەرەبییەکان دراوە لەکاتێکدا هێشتا خوێندنگە کوردییەکان نەکراونەتەوە.
خانەقین و ناوچە کوردستانییەکانی دەوروبەری، باری سیاسیی لە شنگال باشتر نییە، هێزە کوردییەکان لە زۆربەی زۆری ناوچەکان کشاونەتەوە و حەشد و هێزە عیراقییەکان جێگەیان گرتوونەتەوە. لە کاتی شەڕی دژ بە داعش و دوای تەواوبوونی شەڕیش، بە هەزاران خێزانی کورد لەو ناوچانە رۆیشتوون لە ترسی کوشتن و راونان، هەروەها لەو کاتەوە نزیکەی (30) بارەگای حزبی داخراون و قەدەغەی چالاکییان لەسەرە. لەناو شاری خانەقین دەزگایەکی ئەنجومەنی حەشد هەیە سەر بە بەڕێوەبەرایەتی کاروباری شەهیدان و جەنگاوەرانی بەغدایە، کە ئەم دەزگایە لە زۆربەی ناوچەکان لابراون جگە لە خانەقین.
رۆژانەش خێزانە کوردەکانی ئەو ناوچانە تووشی هەڕەشەی داعش دەبنەوە، هێزە شیعە و سوننەکانیش بەتوندی دژی گەڕانەوەی هێزی پێشمەرگەن، داهاتوو و سەرژمێریی ئەم ناوچەیەش مەترسیی زۆری لەسەرە.
ناوچەی کەرکوکیش کە تایبەتمەندیی گەورەی هەیە بۆ سەر پرسی نەتەوەیی کورد و بایەخی تایبەتیی پێدراوە لە مادەی 140، لەدوای تەواوبوونی شەڕی داعش و هاتنی حەشد و رادەستکردنی مەلەفی ئەمنی بە هێزەکانی عیراق و حەشد؛ گەورەترین مەترسیی دروستبووە بۆ چارەنووسی ئەو ناوچەیە و دەوروبەری، ئەگەر لایەنە سیاسییە کوردەکان ناکۆکییە بەرتەسکە حزبییەکانیان بەلاوە نەنێن و یەکهەڵوێست نەبن لە بەرانبەر ئەو ناوچە گرنگە، ئەستەمە وەک جارانی لێبێتەوە. بەئاشکرا بە عەرەبکردن و بە شیعەکردنی ناوچەکان دەستیپێکردووە لەلایەن شیعە و سوننە توندڕەوەکانەوە و تورکیا و ئێرانیش لەو پلانەدا بەشدارن و حکومەتی ناوەندیش کارەکتەری سەرەکییە تیایدا. دەبینین ئەو بڕیارە گرنگانەی لە لیژنەی مادەی 140 و سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیرانەوە دەرچووبوون، پاشگەزیی تیادا دەکرێ، ئەوەتا لە 23ی ئەیلولی 2020، بە بڕیاری لیژنەی مادەی 140، جێبەجێکردنی ئەو بڕیارانەی کە پەیوەستن بە کوژاندنەوەی زەوییە کشتوکاڵییەکان و گرێبەستەکانیان و بڕیارەکانی لیژنەی کاروباری باکوور لە سەردەمی رژێمی بەعس بە مەبەستی سیاسەتی بە عەرەبکردن دواخرا و ئەو بڕیارەش نێردراوە بۆ پارێزگاکانی: (موسڵ، سەڵاحەدین، کەرکوک، دیالە، نەجەف، کەربەلا، ئەنبار). هەندێ جاریش زەوییە کشتوکاڵییە چێنراوەکانی جووتیارە کوردەکان، لەلایەن دژە کوردەکانەوە دەسووتێنرێن.
ئەو ناوچانە بەگشتی، کەوتوونەتە بەر هەڕەشەی سیاسەتی (بە عەرەبکردن و بە شیعەکردن). ئەو سیاسەتەی لەو ناوچانە پەیڕەو دەکرێت؛ تایەفەگەری، مەزهەبی، رەگەزپەرستیی نابەجێن و جێبەجێکردنی مادەی 140ی خستووەتە بەر مەترسییەکی گەورە.
هەروەها پرسی خاک و نەتەوە لە مەترسیدایە، بۆیە زۆر گرنگە لایەنە سیاسییە کوردەکان بەخۆیاندا بچنەوە و ریزەکانی پێشمەرگە یەکبخەن و لەجیاتی سەنگەر لەیەک گرتن و یەکتری تۆمەتبارکردن، بەهانای ئەو ناوچانەوە بچن و رێگریی لە جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتە نەخوازراوە بکەن کە هەڕەشەیە لەسەر داهاتووی ئەو ناوچانە.
ئەو کارانەی لەو مادەیەدا لە ساڵی (2005)ەوە تاکو ئێستا کرابوون، تەنها بەشێک بوون لە هەنگاوی یەکەم کە (ئاساییکردنەوە)یە؛ گەڕانەوەی ئاوارە کوردەکان و ناردنەوەی هاوردە عەرەبەکان و قەرەبووکردنەوەیان و گەڕانەوەی موڵک و ماڵ و زەوییەکانیان کە بەپێی بڕیار و یاسا ئەنجام دەدران. دوو هەنگاوەکەی تر، بە هۆکاری سیاسیی ناوخۆ و هەرێمی دوادەخرا، بەڵام دوای داعش و ئەو سیاسەتەی ئێستا لە عیراقدا پەیڕەو دەکرێت، مەترسییەکی گەورەی خستووەتە سەر چارەنووسی ئەو ناوچانە کە لەجاران مەترسیدارترە، چونکە ئەوانەی ئێستا دیمۆگرافیەتی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم دەگۆڕن، کەوتوونەتە بەرەی دۆستەکانمان. جاران حزبی بەعس بوو و لە بەرەی دوژمندا بوو، جاران بە بەعسیکردن و بە عەرەبکردنی ناوچەکان بوو، ئێستا بە شیعەکردن و بە عەرەبکردنە، بە رەزامەندیی وڵاتە هەرێمایەتییەکانیشە وەک: تورکیا و ئێران.
ئەم گۆڕانکارییانە و هاتنی حەشد و هێزی عیراقی بۆ ناوچە دابڕێنراوەکان و ئاوارەبوونی هەزاران خێزان بەهۆی داعشەوە، مەترسیی گەورەی دەبێ لەسەر سەرژمێریی.
قەزای شنگال و رێککەوتنی ئیدارەدانی مەلەفی ئەمنی لەلایەن حکومەتی فیدراڵەوە بەهەماهەنگیی لەگەڵ حکومەتی هەرێم بەو مەرجەی ئەرکە خزمەتگوزارییەکان لە ئەستۆی پارێزگای موسڵ بێ و گەڕانەوەی دانیشتوانی ناوچەکە و دوورخستنەوەی هێزە چەکدارەکان، بەتایبەتی هێزەکانی (PKK) و حەشدی شەعبی، بە رواڵەت کارێکی باشە بۆ گەڕانەوەی ئارامی بۆ ناوچەکە، بەڵام ئەگەرێکی گەورەی هەیە بکەوێتە ژێر کۆنترۆڵی حکومەتی ناوەند و نەگەڕێتەوە سەر هەرێم، یان ناجێگیریی سیاسیی زیاتری لێ بکەوێتەوە، چونکە نە (PKK) و نە حەشد ئامادەن مەلەفی ئەمنیی رادەستی هیچ لایەنێک بکەن. لە لایەکی تریشەوە برا ئێزدییەکان یەکهەڵوێست نین و مەترسیی ئەوەش هەیە تورکیا بەبیانووی (PKK) بێتە ئەو ناوچەیە کەوا گرنگترین سێگۆشەی جوگرافییە بۆ تورکیا و لەوێوە کۆنترۆڵی چەندین لا بەیەکەوە دەکات، هەر بۆیە هێشتا قەزای شنگال گۆڕەپانێکی لەبارە بۆ دابەشبوونی هێزە سیاسییەکانی ناوخۆ و دەرەوە. هەر لەبەر هەمان هۆیە کە حکومەتی فیدراڵ بڕیاری دواخستنی جێبەجێکردنی ئەو رێککەوتنەی داوە. دەشبینین بڕیاری کردنەوەی خوێندنگە عەرەبییەکان دراوە لەکاتێکدا هێشتا خوێندنگە کوردییەکان نەکراونەتەوە.
خانەقین و ناوچە کوردستانییەکانی دەوروبەری، باری سیاسیی لە شنگال باشتر نییە، هێزە کوردییەکان لە زۆربەی زۆری ناوچەکان کشاونەتەوە و حەشد و هێزە عیراقییەکان جێگەیان گرتوونەتەوە. لە کاتی شەڕی دژ بە داعش و دوای تەواوبوونی شەڕیش، بە هەزاران خێزانی کورد لەو ناوچانە رۆیشتوون لە ترسی کوشتن و راونان، هەروەها لەو کاتەوە نزیکەی (30) بارەگای حزبی داخراون و قەدەغەی چالاکییان لەسەرە. لەناو شاری خانەقین دەزگایەکی ئەنجومەنی حەشد هەیە سەر بە بەڕێوەبەرایەتی کاروباری شەهیدان و جەنگاوەرانی بەغدایە، کە ئەم دەزگایە لە زۆربەی ناوچەکان لابراون جگە لە خانەقین.
رۆژانەش خێزانە کوردەکانی ئەو ناوچانە تووشی هەڕەشەی داعش دەبنەوە، هێزە شیعە و سوننەکانیش بەتوندی دژی گەڕانەوەی هێزی پێشمەرگەن، داهاتوو و سەرژمێریی ئەم ناوچەیەش مەترسیی زۆری لەسەرە.
ناوچەی کەرکوکیش کە تایبەتمەندیی گەورەی هەیە بۆ سەر پرسی نەتەوەیی کورد و بایەخی تایبەتیی پێدراوە لە مادەی 140، لەدوای تەواوبوونی شەڕی داعش و هاتنی حەشد و رادەستکردنی مەلەفی ئەمنی بە هێزەکانی عیراق و حەشد؛ گەورەترین مەترسیی دروستبووە بۆ چارەنووسی ئەو ناوچەیە و دەوروبەری، ئەگەر لایەنە سیاسییە کوردەکان ناکۆکییە بەرتەسکە حزبییەکانیان بەلاوە نەنێن و یەکهەڵوێست نەبن لە بەرانبەر ئەو ناوچە گرنگە، ئەستەمە وەک جارانی لێبێتەوە. بەئاشکرا بە عەرەبکردن و بە شیعەکردنی ناوچەکان دەستیپێکردووە لەلایەن شیعە و سوننە توندڕەوەکانەوە و تورکیا و ئێرانیش لەو پلانەدا بەشدارن و حکومەتی ناوەندیش کارەکتەری سەرەکییە تیایدا. دەبینین ئەو بڕیارە گرنگانەی لە لیژنەی مادەی 140 و سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیرانەوە دەرچووبوون، پاشگەزیی تیادا دەکرێ، ئەوەتا لە 23ی ئەیلولی 2020، بە بڕیاری لیژنەی مادەی 140، جێبەجێکردنی ئەو بڕیارانەی کە پەیوەستن بە کوژاندنەوەی زەوییە کشتوکاڵییەکان و گرێبەستەکانیان و بڕیارەکانی لیژنەی کاروباری باکوور لە سەردەمی رژێمی بەعس بە مەبەستی سیاسەتی بە عەرەبکردن دواخرا و ئەو بڕیارەش نێردراوە بۆ پارێزگاکانی: (موسڵ، سەڵاحەدین، کەرکوک، دیالە، نەجەف، کەربەلا، ئەنبار). هەندێ جاریش زەوییە کشتوکاڵییە چێنراوەکانی جووتیارە کوردەکان، لەلایەن دژە کوردەکانەوە دەسووتێنرێن.
ئەو ناوچانە بەگشتی، کەوتوونەتە بەر هەڕەشەی سیاسەتی (بە عەرەبکردن و بە شیعەکردن). ئەو سیاسەتەی لەو ناوچانە پەیڕەو دەکرێت؛ تایەفەگەری، مەزهەبی، رەگەزپەرستیی نابەجێن و جێبەجێکردنی مادەی 140ی خستووەتە بەر مەترسییەکی گەورە.
هەروەها پرسی خاک و نەتەوە لە مەترسیدایە، بۆیە زۆر گرنگە لایەنە سیاسییە کوردەکان بەخۆیاندا بچنەوە و ریزەکانی پێشمەرگە یەکبخەن و لەجیاتی سەنگەر لەیەک گرتن و یەکتری تۆمەتبارکردن، بەهانای ئەو ناوچانەوە بچن و رێگریی لە جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتە نەخوازراوە بکەن کە هەڕەشەیە لەسەر داهاتووی ئەو ناوچانە.
وتارەکانی تری نووسەر
