راپۆرت
ئەمرۆ 22 ساڵ بەسەر رووخانی رژێمی بەعس لە عیراق تێدەپەڕێت
مەودا میدیا - سلێمانی |
مەودا میدیا-
سەدام حسێن پێنجەم سەركۆماری عیراق بوو لەدوای رووخاندنی دەسەڵاتی پاشایەتی لە عیراق، لە ساڵی 1979 دا دەسەڵاتی گرتە دەست و تاوەکو ساڵی 2003 لە دەسەڵاتدا مایەوە و قۆناغی حکومڕانییەکەشی بە خوێناویترین قۆناغی دەسەڵات لە عیراق دادەنرێت.
ژیانی سەدام:
سەدام بە یەكێك لە دیكاتاتۆرە مەترسیدارەكانی سەدەی بیستەم دادەنرێت كە لە یەك كاتدا تەواوی پۆست و دەسەڵاتەكانی عیراقی لەدەستدابوو ناوی تەواوی سەدام، سەدام حسێن عەبدول مەجید ئەلتكریتی بوو، لە 28 ی نیسانی ساڵی 1937 لە گوندی عۆجەی سەر بە تكریت لەخێزانێكی شوان و ئاژەڵدار لەدایك بووە، باوكی سەدام شەش مانگ پێش لەدایك بوونی سەدام كۆچی دوایی كرد، پاش ماوەیەكیش برا گەورەكەی سەدام لە تەمەنی 18 ساڵیدا بە نەخۆشی شێرپەنجە كۆچی دوایی دەكات.
دایكی سەدام كە ناوی (سوبحە توڵفاح) بوو ناوی سەدام بۆ كوڕەكەی دیاری دەكات واتە ئەو كەسەی توانای بەرەنگاربوونەوەی هەیە، پاش ماوەیەك دایكی سەدام شوو بە كەسێك بە ناوی ئیبراهیم ئەلحەسەن دەكات و بەو هۆیەشەوە سەدام رەوانەی ماڵی خەیروڵا توڵفاحی خاڵی دەكرێت تا لەوێ بژی، لە تەمەنی سێ ساڵیدا خەیروڵا توڵفاحی خاڵی بە تۆمەتی بەشداری كردن لە كودەتایەكی شكستخواردوودا دەخرێتە زیندانەوە، بۆیە سەدام رەوانەی ماڵی ئیبراهیمی زڕباوكی دەكرێتەوە، لەو زڕباوكەی سێ برای هەیە بە ناوی بەرزان، وەتبان، سەبعاوی، كە لەدوای سەركەوتنی سەدام بۆ دەسەڵات، پۆستی گرنگی بەخشی بە زڕبراکانی.
بەشداریی سەدام لە سیاسەت و چوونی بۆ ناو بەعس:
ساڵی 1947 خەیروڵا توڵفاح لە زیندان ئازاد دەكرێت و بە هۆی ئەوەی زڕباوكەكەی زۆر خراپ دەبێ، بۆیە سەدام دەگەڕێتەوە بۆ ماڵێ خاڵی لە تكریت و هەر لەوێ خوێندنی سەرەتایی تەواو دەكات، پاشان لەگەڵ ماڵێ خاڵی دەچێتە بەغداو لە ناوەندی كەرخ دەست بە خوێندن دەكات، هەر لەوێش تێكەڵی بزوتنەوەی ناسیۆنالیستی عەرەبی دەبێت و ساڵی 1957 دەچێتە ریزەكانی حزبی بەعسەوە.
هەر لە بەغدا بە هۆی خاڵیەوە سەدام تێكەڵی ئەفسەرانی سوپا دەبێت و شارەزایی لە سوپاو سەربازی پەیدا دەكات، بۆیە سەدام هەمیشە چاكەی خاڵی لەبەر چاو گرتوە و لەكاتێك كە دەبێت بە جێگری سەركۆمار، خەیروڵا دەكات بە پارێزگاری بەغدا.
لە 7 ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1959 بەشداری پیلانی تیرۆر كردنی عەبدول كەریم قاسم دەكات، بەڵام پیلانەكە شكست ئەهێنێت و سەدامیش بە سوكی بریندار دەبێت و بەرەو سوریا هەڵدێت، پاش سێ مانگ رودەكاتە میسرو لە قاهیرە خوێندنی ئامادەیی تەواو دەكات و دەچێتە كۆلێژی یاسا.
ساڵی 1963 ساجیدەی كچی خاڵی مارە دەكات و هەر لەو ساڵەدا بەعسییەكان كودەتا بەسەر دەسەڵاتی عەبدولكەریم قاسمدا دەكەن و دەسەڵات دەگرنە دەست و ئەحمەد حەسەن بەكر كە فەرماندەیەكی سوپاو عەرەبێكی خەڵكی تكریت بوو دەكرێتە سەرۆك وەزیران و عەبدولسەلام عارف دەبێتە یەكەم سەركۆمار.
لە 17 ی تەمموزی ساڵی 1968 دا جارێكی تر بەعسییەكان بە كودەتا عەبدولرەحمان عارف لەسەر كار لادەبەن و سەدامیش یەكێك دەبێت لە بەشداربووانی ئەو كودەتایە، ئەحمەد حەسەن بەكر دەبێتە سەركۆمار و سەدامیش دەبێتە بەرپرسی ئاسایشی نەتەوەیی ساڵی 1969 دەكرێتە جێگری سەركۆمار .
ساڵی 1975 بە مەبەستی لاواز كردنی شۆرشی كورد، سەدام پەیماننامەی جەزائیری لەگەڵ شای ئێران ئیمزا كرد.
ساڵی 1979 ئەحمەد حەسەن بەكری ناچار كرد دەستلەكار بكێشێتەوە و خۆی دەبێتە چوارەم سەرۆك كۆماری عیراق.
سەدام و هەڵگیرساندنی شەڕی هەشت ساڵەی نێوان عیراق - ئێران:
دوای بەرپابوونی شۆڕش دژبە دەسەڵاتی پاشایەتی لە ئێران و هاتنە سەرکاری دەسەڵاتێکی شیعە مەزهەب لە ئێران لە ساڵی 1979 هەر لەبەر ئەوەش ناونرا شۆڕشی ئیسلامی و وڵاتەكەش كرابە كۆمارێكی ئیسلامی)، لە ترسی پەڕینەوەی ئەو شۆڕشە بۆ عیراق و راپەڕینی زۆرینەی شیعە مەزهەبی هەواداری ئێرانە تازەكە، رێككەوتنی 1975ی نێوان هەردوو وڵاتی وەلاناو لە مانگی ئەیلولی ساڵی 1980 دا جەنگێكی ناڕەواو بێ پاساوی لەدژی ئێران بەرپاكرد، كە هەشت ساڵی خایاند تا ئەو كاتەی لە (1988/8/8)دا راگیرا و لەو جەنگەدا سەدان هەزار سەرباز و مەدەنی كوژران و عیراقیش کەوتەژێر قەرزێكی دارایی گەورەی 75 ملیار دۆلاری ئەمەریكی.
پەلاماردانی کوەیت و جەنگی دووەمی کەنداو:
سەدام دوای کۆتاییهاتنی جەنگی هەشت ساڵەی (عیراق - ئێران) فشاری خستە سەر كوەیت بۆ لێخۆش بوون لە بڕە بەشی قەرزەكانی ئەو وڵاتە بچوكە نەوتییە دەوڵەمەندە لەسەر عیراق بەڵام بێ سوود بوو، ئەوەبوو لەبەرەبەیانی (1990/8/2) سەدام سوپاكەی ناردە سەر كوەیتی بێ بەرگری و لكاندنی بە پارێزگاكانی عیراقەوە بەناوی گەڕانەوەی لق بۆ سەر بنەڕەت (عودە الفرع الی الاصل).
لەبەرانبەر ئەو لەشكركێشییە دەگمەنەی وڵاتێكی عەرەبیی بۆسەر دراوسێ عەرەبەكەی، جەیمس بەیكەر وەزیری دەرەوەی ئەوكاتەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لەسایەی ئیدارەی جۆرج ئێچ بوشی باوك (1988-1992)دا هەڵمەتێكی دیپلۆماتیی گەورە وسەركەوتووی جیهانیی ئەنجامدا بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانییەكی سەربازیی نێودەوڵەتیی بە فەرماندەیی وڵاتەكەی ولێدانی عیراق لەبەرەبەیانی (1991/1/17) لە جەنگی دووەمی كەنداودا (كە بە گەردەلولی بیابان ناسرا) بۆ تێكشكاندن و ناچاركردنی سوپاكەی سەدام بۆ هەڵهاتن و پاشەكشە لە كوەیت لە رۆژی 28ی شوباتی هەمان ساڵدا.
ئەو جەنگە كە تەنها زیاتر لەیەك مانگی خایاند (بەراورد بەهەشت ساڵ جەنگ لەگەڵ ئێران) كاولكارییەكی تر بەڵام، بێ وێنەی بەسەر عیراقدا هێنا كە زەرەرمەندە سەرەكییەكەی خەڵكی بەش مەینەت وچەوسێنراوی عیراق وكەمێك لەبازنەی فەرمانڕەوای رژێم بوون بەهۆی درێژەكێشانی گەمارۆیەكی ئابوریی سەختگیری نێودەوڵەتی وگۆشەگیری ودابڕانێكی توندی سیاسیی وڵاتەكە لە چواردەور و جیهان.
راپەڕینی خەڵکی کوردستان دژبە دەسەڵاتی سەدام:
بەهاری ساڵی 1991 واتە تەنها كەمتر لەمانگێك پاش كشانەوەی لەعیراق بە توندترین شێوە بەگژ راپەرینە مەزنەكەی خەڵكی كوردستان و حزب و هێزە شیعە مەزهەبەكانی پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عیراقدا چووەوە و سوپاكەی ناردە سەر هێزەكانی پێشمەرگە و دانیشتوانی شار و شارۆچكە بەشداربووەكانی راپەڕین لەكوردستان وخەڵكی شارە شیعە مەزهەبەكانی ناوەڕاست و باشور بۆ سەركوتكردنی ئەو راپەڕینەی كوردستان و بەشە عەرەبییە شیعەكەی عیراق و لە ئەنجامدا كۆڕەوێكی ملیۆنیی ومێژوویی خەڵكی كوردستانی لێكەوتەوە كەبووە هۆی دەرچوونی بڕیاری 688 ی ئەنجومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتیی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان و سەپاندنی ناوچەی دژە فڕین لە رووبەرێكی فراوانی پارێزگانی باكور وباشوری عیراق.
ئەوەبوو هێزەكانی رژێم بۆ ماوەیەكی كەم لە كوردستاندا مانەوە تا ئەوكاتەی لەراپەڕینێكی تردا (1991/7/18)، پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان (بە بێ كەركوك) لە هێزەكانی رژێمی عیراق چۆڵكران و رژێمیش بڕیاری كشاندنەوەی ئیدارە و سەپاندنی ئابڵۆقەیەكی ناڕەوای بەسەر گەلی كوردستاندا دەركرد، بەكاریگەریی ئەو هەڵ و مەرجە ناوخۆیی ودەرەكییەش حكومەتی هەرێمی كوردستان دامەزرا.
کۆتایی دەسەڵاتی بەعس لە عیراق:
پێش هێرشكردنە سەر بەغدا، جۆرج بوشی کوڕ، سەرۆکی ئه‌وكاتی ئەمریکا لەوتارێكدا داوای لە سەدام حسێن، سەرۆکی رژێمی بەعس و سەرۆكی ئەوكاتی عیراق كرد، كە لەماوەی 48 کاتژمێردا دەست لە دەسەڵات هەڵبگرێت و خۆی و كوڕەكانی عێراق جێبێهڵن، بەڵام سەدام حسێن بە داواكە رازی نەبوو، هەربۆیە هاوپه‌یمانان به سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا بڕیاریدا لە كاتژمێری سفردا هێرش بكاتە سەر عێراق و كۆتایی بەڕژێمەكەی سەدام و دارودەستەكەی بهێنێت.
هاوكات لە كاتژمێر 5:30 خولەكی بەرەبەیانی 20ی ئازاری 2003 ئەمریكا و هاوپەیمانانی یەكەم گورزی ئاسمانیان لە عێراق وەشاند بەمەبەستی لەناوبردنی رژێمی بەعس، لە 9ی نیسانی هەمان ساڵ و دوای تێپەڕبونی 21 رۆژ، بەغدا لەلایەن هاوپەیمانان بەتەواوی كۆنتڕۆڵكراو پەیكەری سەدام حسێن لە پایتەختی عیراق روخێنرا.
رۆژی دواتر، لە رێگەی فڕۆکەی جەنگی و مووشەکی دورهاوێژەوە زۆربەی سەربازگە و بنکە سەربازییەکانی حکومەتی عیراق لە بەسرە، موسڵ، کەرکوک و دەوروبەری بەغدا کرانە ئامانج.
رۆژی 25ی ئازاری 2003، نزیکەی 4000 سەربازی هێزی دەریایی مارێنز لە رێگەی ئاوی کەنداوەوە گەیشتنە شاری ناسریەوە و بەرەو بەغدای پایتەخت پێشڕەوییان دەستپێکرد.
لە 26ی ئازاردا، كەتیبەی (173)ی ئەمەریكی لە ئاسمانەوە لە نزیك شاری كەركوك دابەزی و پشتیوانی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستانی كرد و ناوچەكانی باكوری عێراقیان كۆنتڕۆڵكرد، رۆژانی دواتر، هێرشی تووند کرایە سەر کۆمەڵگەی کۆشکی سەرۆکایەتی و گاردی کۆماریی و پێگە سەربازی و ئەمنییەکانی رژێمی عیراق.
شەڕەكە لەژێر ناوی "پڕۆسەی ئازادی عیراق بەڕێوەچوو، هەردوو وڵاتی بەریتانیا و ئوسترالیا هاوكاری سەرەكی ئەمەریكا بەون، ئەمەریكا بۆ شەڕی كۆنتڕۆڵكردنی عیراق توانی هاوپەیمانی لەگەڵ 49 وڵات دروستبكات، ژمارەی گشتیی سەربازانی هاوپەیمانان زیاتر لە 300 سەرباز بوون لەو ژمارەیەش 250 هەزار سەربازی ئەموریكی و 45 هەزار سەربازی بەریتانی بوون لەگەڵ ژمارەیەک سەربازی تری وڵاتانی ئەندام لەو هاوپەیمانیەتییە.
رۆژی (2003/4/2) دوای رووبەڕووبوونەوەیەکی قورس لەگەڵ سوپای عیراق، هێزی مارێنزی ئەمەریکی رێگای خۆیان بەرەو بەغدا کردەوە، رۆژی 4ی نیسان، هێزەکانی مارێنز دەستیان بەسەر فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغدادا گرت، هاوکات تەلەفزیۆنی بەغدا وێنەی سەدام حسێنی بڵاوکردەوە، کە لەناو گەڕەکێکی شاری بەغدا قسەی بۆ خەڵک دەکرد.
رۆژی 7ی نیسان، هێزەکانی ئەمەریکا دەستیان بەسەر سێ کۆشکی سەرۆکایەتیدا گرت لە بەغدا، بەڵام محەمەد سەعید سەحاف، وەزیرى راگەیاندنى ئەوکاتى عێراق ئەو هەواڵەی رەتکردەوە، وتی، "ئێمە گەمارۆی ئەو علوجانەمان داوە"، بەڵام دواتر هەمان ناسناو بەسەر خۆیدا بڕایەوە.
رۆژی 9ی نیسان، ئەمەریکا بە هێنانەخوارەوەی پەیکەرەکەی سەدام حسێن لە گۆڕەپانی فیردەوس پەیامی روخانی رژێمی بەعسی لە عیراق بە هەموو جیهان راگەیاند، بەوەش کۆتایی بە حکومی نزیکەی چارەکە سەدەیەک لە حکومی سەدام و 35 ساڵی حکومی حزبی بەعسدا هات.
خەڵاتی دەیان ملیۆن دۆلاری بۆ دۆزینەوەو دەستگیرکردنی سەدام:
دوای رووخانی رژێمی بەعس، هێزەكانی ئەمەریكا پلانێكی تۆكمەیان داڕشت بۆ دەستگیركردنی، وەزارەتی بەرگری ئەمریكاش خەڵاتێكی دەیان ملیۆن دۆلاری تەرخانكرد بۆئەوەی وەك دیاری بدرێت بەو كەس و لایەنانەی، كە زانیاری ورد و دروست لەبارەی شوێنی خۆحەشاردانی سەدام بەهێزەكانی ئەمەریكا بدەن، ئەوە لەكاتێكدا بوو كە سەدام لەسەرووی هەموو ئەو تۆمەتبارانەوە بوو كە هێزەكانی ئەمەریكاو هاوپەیمانان هەوڵی دەستگیركردنیان دەدا، پلانی دەستگیركردنەكەش، لەلایەن ژەنەراڵ (سیمۆن دارایز)وە سەرپەرشتی دەكرا، كە یەكێكبوو لەسەركردە باڵاكانی دەزگای هەواڵگری ئەمەریكا لە عیراق.
دوای زیاتر لە هەشت مانگ لە راگەیاندنی ئازادکردنی عێراق، رۆژی(2003/12/13) له کێڵگەیەکی نزیک تکریت، سەدام حسێن لە ژێر زەمینێکی بچوک لەلایەن هێزێکی تایبەتی ئەمریکاوە دەستگیرکرا.
دادگایی و بڕیاری لەسێدارەدانی سەدام حسێن:
دوای دەستگیکردنیشی دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق دامەزرا و چەندین تۆمەت روبەڕوی سەدام حسێن و سەرانی رژێمەکەی کرایەوە، یەکەم دۆسیە کە سەدامی لەسەر دادگایی کرا تاوانی دوجێل بو، دواتر دادگای باڵای تاوانەکان سزای لە سێدارەدانی بەسەر سەدام حسێندا سەپاند.
رۆژی 30 / 12/ 2006 لە بەرەبەیانی یەكەم رۆژی جەژنی قورباندا سەدام حسێن سەرۆكی رژێمی لەناوچووی بەعس لە عیراق لە فەرمانگەی هەواڵگری عیراق لەسێدارەدرا، پاش ئەوەی لەدادگای باڵای تاوانەكان لەعیراق بڕیاری لەسێدارەدانی بۆ دەرچوو، پاشان سەرۆكی كۆمار دەسەڵاتی لەسێدارەدانی ئەو تاوانبارەی بەخشییە نوری مالیكی، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی ئەوکاتەی عیراق.
سەدام حسێن پێنجەم سەركۆماری عیراق بوو لەدوای رووخاندنی دەسەڵاتی پاشایەتی لە عیراق، لە ساڵی 1979 دا دەسەڵاتی گرتە دەست و تاوەکو ساڵی 2003 لە دەسەڵاتدا مایەوە و قۆناغی حکومڕانییەکەشی بە خوێناویترین قۆناغی دەسەڵات لە عیراق دادەنرێت.
ژیانی سەدام:
سەدام بە یەكێك لە دیكاتاتۆرە مەترسیدارەكانی سەدەی بیستەم دادەنرێت كە لە یەك كاتدا تەواوی پۆست و دەسەڵاتەكانی عیراقی لەدەستدابوو ناوی تەواوی سەدام، سەدام حسێن عەبدول مەجید ئەلتكریتی بوو، لە 28 ی نیسانی ساڵی 1937 لە گوندی عۆجەی سەر بە تكریت لەخێزانێكی شوان و ئاژەڵدار لەدایك بووە، باوكی سەدام شەش مانگ پێش لەدایك بوونی سەدام كۆچی دوایی كرد، پاش ماوەیەكیش برا گەورەكەی سەدام لە تەمەنی 18 ساڵیدا بە نەخۆشی شێرپەنجە كۆچی دوایی دەكات.
دایكی سەدام كە ناوی (سوبحە توڵفاح) بوو ناوی سەدام بۆ كوڕەكەی دیاری دەكات واتە ئەو كەسەی توانای بەرەنگاربوونەوەی هەیە، پاش ماوەیەك دایكی سەدام شوو بە كەسێك بە ناوی ئیبراهیم ئەلحەسەن دەكات و بەو هۆیەشەوە سەدام رەوانەی ماڵی خەیروڵا توڵفاحی خاڵی دەكرێت تا لەوێ بژی، لە تەمەنی سێ ساڵیدا خەیروڵا توڵفاحی خاڵی بە تۆمەتی بەشداری كردن لە كودەتایەكی شكستخواردوودا دەخرێتە زیندانەوە، بۆیە سەدام رەوانەی ماڵی ئیبراهیمی زڕباوكی دەكرێتەوە، لەو زڕباوكەی سێ برای هەیە بە ناوی بەرزان، وەتبان، سەبعاوی، كە لەدوای سەركەوتنی سەدام بۆ دەسەڵات، پۆستی گرنگی بەخشی بە زڕبراکانی.
بەشداریی سەدام لە سیاسەت و چوونی بۆ ناو بەعس:
ساڵی 1947 خەیروڵا توڵفاح لە زیندان ئازاد دەكرێت و بە هۆی ئەوەی زڕباوكەكەی زۆر خراپ دەبێ، بۆیە سەدام دەگەڕێتەوە بۆ ماڵێ خاڵی لە تكریت و هەر لەوێ خوێندنی سەرەتایی تەواو دەكات، پاشان لەگەڵ ماڵێ خاڵی دەچێتە بەغداو لە ناوەندی كەرخ دەست بە خوێندن دەكات، هەر لەوێش تێكەڵی بزوتنەوەی ناسیۆنالیستی عەرەبی دەبێت و ساڵی 1957 دەچێتە ریزەكانی حزبی بەعسەوە.
هەر لە بەغدا بە هۆی خاڵیەوە سەدام تێكەڵی ئەفسەرانی سوپا دەبێت و شارەزایی لە سوپاو سەربازی پەیدا دەكات، بۆیە سەدام هەمیشە چاكەی خاڵی لەبەر چاو گرتوە و لەكاتێك كە دەبێت بە جێگری سەركۆمار، خەیروڵا دەكات بە پارێزگاری بەغدا.
لە 7 ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1959 بەشداری پیلانی تیرۆر كردنی عەبدول كەریم قاسم دەكات، بەڵام پیلانەكە شكست ئەهێنێت و سەدامیش بە سوكی بریندار دەبێت و بەرەو سوریا هەڵدێت، پاش سێ مانگ رودەكاتە میسرو لە قاهیرە خوێندنی ئامادەیی تەواو دەكات و دەچێتە كۆلێژی یاسا.
ساڵی 1963 ساجیدەی كچی خاڵی مارە دەكات و هەر لەو ساڵەدا بەعسییەكان كودەتا بەسەر دەسەڵاتی عەبدولكەریم قاسمدا دەكەن و دەسەڵات دەگرنە دەست و ئەحمەد حەسەن بەكر كە فەرماندەیەكی سوپاو عەرەبێكی خەڵكی تكریت بوو دەكرێتە سەرۆك وەزیران و عەبدولسەلام عارف دەبێتە یەكەم سەركۆمار.
لە 17 ی تەمموزی ساڵی 1968 دا جارێكی تر بەعسییەكان بە كودەتا عەبدولرەحمان عارف لەسەر كار لادەبەن و سەدامیش یەكێك دەبێت لە بەشداربووانی ئەو كودەتایە، ئەحمەد حەسەن بەكر دەبێتە سەركۆمار و سەدامیش دەبێتە بەرپرسی ئاسایشی نەتەوەیی ساڵی 1969 دەكرێتە جێگری سەركۆمار .
ساڵی 1975 بە مەبەستی لاواز كردنی شۆرشی كورد، سەدام پەیماننامەی جەزائیری لەگەڵ شای ئێران ئیمزا كرد.
ساڵی 1979 ئەحمەد حەسەن بەكری ناچار كرد دەستلەكار بكێشێتەوە و خۆی دەبێتە چوارەم سەرۆك كۆماری عیراق.
سەدام و هەڵگیرساندنی شەڕی هەشت ساڵەی نێوان عیراق - ئێران:
دوای بەرپابوونی شۆڕش دژبە دەسەڵاتی پاشایەتی لە ئێران و هاتنە سەرکاری دەسەڵاتێکی شیعە مەزهەب لە ئێران لە ساڵی 1979 هەر لەبەر ئەوەش ناونرا شۆڕشی ئیسلامی و وڵاتەكەش كرابە كۆمارێكی ئیسلامی)، لە ترسی پەڕینەوەی ئەو شۆڕشە بۆ عیراق و راپەڕینی زۆرینەی شیعە مەزهەبی هەواداری ئێرانە تازەكە، رێككەوتنی 1975ی نێوان هەردوو وڵاتی وەلاناو لە مانگی ئەیلولی ساڵی 1980 دا جەنگێكی ناڕەواو بێ پاساوی لەدژی ئێران بەرپاكرد، كە هەشت ساڵی خایاند تا ئەو كاتەی لە (1988/8/8)دا راگیرا و لەو جەنگەدا سەدان هەزار سەرباز و مەدەنی كوژران و عیراقیش کەوتەژێر قەرزێكی دارایی گەورەی 75 ملیار دۆلاری ئەمەریكی.
پەلاماردانی کوەیت و جەنگی دووەمی کەنداو:
سەدام دوای کۆتاییهاتنی جەنگی هەشت ساڵەی (عیراق - ئێران) فشاری خستە سەر كوەیت بۆ لێخۆش بوون لە بڕە بەشی قەرزەكانی ئەو وڵاتە بچوكە نەوتییە دەوڵەمەندە لەسەر عیراق بەڵام بێ سوود بوو، ئەوەبوو لەبەرەبەیانی (1990/8/2) سەدام سوپاكەی ناردە سەر كوەیتی بێ بەرگری و لكاندنی بە پارێزگاكانی عیراقەوە بەناوی گەڕانەوەی لق بۆ سەر بنەڕەت (عودە الفرع الی الاصل).
لەبەرانبەر ئەو لەشكركێشییە دەگمەنەی وڵاتێكی عەرەبیی بۆسەر دراوسێ عەرەبەكەی، جەیمس بەیكەر وەزیری دەرەوەی ئەوكاتەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لەسایەی ئیدارەی جۆرج ئێچ بوشی باوك (1988-1992)دا هەڵمەتێكی دیپلۆماتیی گەورە وسەركەوتووی جیهانیی ئەنجامدا بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانییەكی سەربازیی نێودەوڵەتیی بە فەرماندەیی وڵاتەكەی ولێدانی عیراق لەبەرەبەیانی (1991/1/17) لە جەنگی دووەمی كەنداودا (كە بە گەردەلولی بیابان ناسرا) بۆ تێكشكاندن و ناچاركردنی سوپاكەی سەدام بۆ هەڵهاتن و پاشەكشە لە كوەیت لە رۆژی 28ی شوباتی هەمان ساڵدا.
ئەو جەنگە كە تەنها زیاتر لەیەك مانگی خایاند (بەراورد بەهەشت ساڵ جەنگ لەگەڵ ئێران) كاولكارییەكی تر بەڵام، بێ وێنەی بەسەر عیراقدا هێنا كە زەرەرمەندە سەرەكییەكەی خەڵكی بەش مەینەت وچەوسێنراوی عیراق وكەمێك لەبازنەی فەرمانڕەوای رژێم بوون بەهۆی درێژەكێشانی گەمارۆیەكی ئابوریی سەختگیری نێودەوڵەتی وگۆشەگیری ودابڕانێكی توندی سیاسیی وڵاتەكە لە چواردەور و جیهان.
راپەڕینی خەڵکی کوردستان دژبە دەسەڵاتی سەدام:
بەهاری ساڵی 1991 واتە تەنها كەمتر لەمانگێك پاش كشانەوەی لەعیراق بە توندترین شێوە بەگژ راپەرینە مەزنەكەی خەڵكی كوردستان و حزب و هێزە شیعە مەزهەبەكانی پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عیراقدا چووەوە و سوپاكەی ناردە سەر هێزەكانی پێشمەرگە و دانیشتوانی شار و شارۆچكە بەشداربووەكانی راپەڕین لەكوردستان وخەڵكی شارە شیعە مەزهەبەكانی ناوەڕاست و باشور بۆ سەركوتكردنی ئەو راپەڕینەی كوردستان و بەشە عەرەبییە شیعەكەی عیراق و لە ئەنجامدا كۆڕەوێكی ملیۆنیی ومێژوویی خەڵكی كوردستانی لێكەوتەوە كەبووە هۆی دەرچوونی بڕیاری 688 ی ئەنجومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتیی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان و سەپاندنی ناوچەی دژە فڕین لە رووبەرێكی فراوانی پارێزگانی باكور وباشوری عیراق.
ئەوەبوو هێزەكانی رژێم بۆ ماوەیەكی كەم لە كوردستاندا مانەوە تا ئەوكاتەی لەراپەڕینێكی تردا (1991/7/18)، پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان (بە بێ كەركوك) لە هێزەكانی رژێمی عیراق چۆڵكران و رژێمیش بڕیاری كشاندنەوەی ئیدارە و سەپاندنی ئابڵۆقەیەكی ناڕەوای بەسەر گەلی كوردستاندا دەركرد، بەكاریگەریی ئەو هەڵ و مەرجە ناوخۆیی ودەرەكییەش حكومەتی هەرێمی كوردستان دامەزرا.
کۆتایی دەسەڵاتی بەعس لە عیراق:
پێش هێرشكردنە سەر بەغدا، جۆرج بوشی کوڕ، سەرۆکی ئه‌وكاتی ئەمریکا لەوتارێكدا داوای لە سەدام حسێن، سەرۆکی رژێمی بەعس و سەرۆكی ئەوكاتی عیراق كرد، كە لەماوەی 48 کاتژمێردا دەست لە دەسەڵات هەڵبگرێت و خۆی و كوڕەكانی عێراق جێبێهڵن، بەڵام سەدام حسێن بە داواكە رازی نەبوو، هەربۆیە هاوپه‌یمانان به سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا بڕیاریدا لە كاتژمێری سفردا هێرش بكاتە سەر عێراق و كۆتایی بەڕژێمەكەی سەدام و دارودەستەكەی بهێنێت.
هاوكات لە كاتژمێر 5:30 خولەكی بەرەبەیانی 20ی ئازاری 2003 ئەمریكا و هاوپەیمانانی یەكەم گورزی ئاسمانیان لە عێراق وەشاند بەمەبەستی لەناوبردنی رژێمی بەعس، لە 9ی نیسانی هەمان ساڵ و دوای تێپەڕبونی 21 رۆژ، بەغدا لەلایەن هاوپەیمانان بەتەواوی كۆنتڕۆڵكراو پەیكەری سەدام حسێن لە پایتەختی عیراق روخێنرا.
رۆژی دواتر، لە رێگەی فڕۆکەی جەنگی و مووشەکی دورهاوێژەوە زۆربەی سەربازگە و بنکە سەربازییەکانی حکومەتی عیراق لە بەسرە، موسڵ، کەرکوک و دەوروبەری بەغدا کرانە ئامانج.
رۆژی 25ی ئازاری 2003، نزیکەی 4000 سەربازی هێزی دەریایی مارێنز لە رێگەی ئاوی کەنداوەوە گەیشتنە شاری ناسریەوە و بەرەو بەغدای پایتەخت پێشڕەوییان دەستپێکرد.
لە 26ی ئازاردا، كەتیبەی (173)ی ئەمەریكی لە ئاسمانەوە لە نزیك شاری كەركوك دابەزی و پشتیوانی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستانی كرد و ناوچەكانی باكوری عێراقیان كۆنتڕۆڵكرد، رۆژانی دواتر، هێرشی تووند کرایە سەر کۆمەڵگەی کۆشکی سەرۆکایەتی و گاردی کۆماریی و پێگە سەربازی و ئەمنییەکانی رژێمی عیراق.
شەڕەكە لەژێر ناوی "پڕۆسەی ئازادی عیراق بەڕێوەچوو، هەردوو وڵاتی بەریتانیا و ئوسترالیا هاوكاری سەرەكی ئەمەریكا بەون، ئەمەریكا بۆ شەڕی كۆنتڕۆڵكردنی عیراق توانی هاوپەیمانی لەگەڵ 49 وڵات دروستبكات، ژمارەی گشتیی سەربازانی هاوپەیمانان زیاتر لە 300 سەرباز بوون لەو ژمارەیەش 250 هەزار سەربازی ئەموریكی و 45 هەزار سەربازی بەریتانی بوون لەگەڵ ژمارەیەک سەربازی تری وڵاتانی ئەندام لەو هاوپەیمانیەتییە.
رۆژی (2003/4/2) دوای رووبەڕووبوونەوەیەکی قورس لەگەڵ سوپای عیراق، هێزی مارێنزی ئەمەریکی رێگای خۆیان بەرەو بەغدا کردەوە، رۆژی 4ی نیسان، هێزەکانی مارێنز دەستیان بەسەر فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغدادا گرت، هاوکات تەلەفزیۆنی بەغدا وێنەی سەدام حسێنی بڵاوکردەوە، کە لەناو گەڕەکێکی شاری بەغدا قسەی بۆ خەڵک دەکرد.
رۆژی 7ی نیسان، هێزەکانی ئەمەریکا دەستیان بەسەر سێ کۆشکی سەرۆکایەتیدا گرت لە بەغدا، بەڵام محەمەد سەعید سەحاف، وەزیرى راگەیاندنى ئەوکاتى عێراق ئەو هەواڵەی رەتکردەوە، وتی، "ئێمە گەمارۆی ئەو علوجانەمان داوە"، بەڵام دواتر هەمان ناسناو بەسەر خۆیدا بڕایەوە.
رۆژی 9ی نیسان، ئەمەریکا بە هێنانەخوارەوەی پەیکەرەکەی سەدام حسێن لە گۆڕەپانی فیردەوس پەیامی روخانی رژێمی بەعسی لە عیراق بە هەموو جیهان راگەیاند، بەوەش کۆتایی بە حکومی نزیکەی چارەکە سەدەیەک لە حکومی سەدام و 35 ساڵی حکومی حزبی بەعسدا هات.
خەڵاتی دەیان ملیۆن دۆلاری بۆ دۆزینەوەو دەستگیرکردنی سەدام:
دوای رووخانی رژێمی بەعس، هێزەكانی ئەمەریكا پلانێكی تۆكمەیان داڕشت بۆ دەستگیركردنی، وەزارەتی بەرگری ئەمریكاش خەڵاتێكی دەیان ملیۆن دۆلاری تەرخانكرد بۆئەوەی وەك دیاری بدرێت بەو كەس و لایەنانەی، كە زانیاری ورد و دروست لەبارەی شوێنی خۆحەشاردانی سەدام بەهێزەكانی ئەمەریكا بدەن، ئەوە لەكاتێكدا بوو كە سەدام لەسەرووی هەموو ئەو تۆمەتبارانەوە بوو كە هێزەكانی ئەمەریكاو هاوپەیمانان هەوڵی دەستگیركردنیان دەدا، پلانی دەستگیركردنەكەش، لەلایەن ژەنەراڵ (سیمۆن دارایز)وە سەرپەرشتی دەكرا، كە یەكێكبوو لەسەركردە باڵاكانی دەزگای هەواڵگری ئەمەریكا لە عیراق.
دوای زیاتر لە هەشت مانگ لە راگەیاندنی ئازادکردنی عێراق، رۆژی(2003/12/13) له کێڵگەیەکی نزیک تکریت، سەدام حسێن لە ژێر زەمینێکی بچوک لەلایەن هێزێکی تایبەتی ئەمریکاوە دەستگیرکرا.
دادگایی و بڕیاری لەسێدارەدانی سەدام حسێن:
دوای دەستگیکردنیشی دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق دامەزرا و چەندین تۆمەت روبەڕوی سەدام حسێن و سەرانی رژێمەکەی کرایەوە، یەکەم دۆسیە کە سەدامی لەسەر دادگایی کرا تاوانی دوجێل بو، دواتر دادگای باڵای تاوانەکان سزای لە سێدارەدانی بەسەر سەدام حسێندا سەپاند.
رۆژی 30 / 12/ 2006 لە بەرەبەیانی یەكەم رۆژی جەژنی قورباندا سەدام حسێن سەرۆكی رژێمی لەناوچووی بەعس لە عیراق لە فەرمانگەی هەواڵگری عیراق لەسێدارەدرا، پاش ئەوەی لەدادگای باڵای تاوانەكان لەعیراق بڕیاری لەسێدارەدانی بۆ دەرچوو، پاشان سەرۆكی كۆمار دەسەڵاتی لەسێدارەدانی ئەو تاوانبارەی بەخشییە نوری مالیكی، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی ئەوکاتەی عیراق.
ب ح
بیروڕا
