نەرمین عوسمان
مەترسییە ناوخۆییەكان لەسەر دۆزی نەتەوەیی
دۆزی نەتەوەیی دۆزێكی گرنگە و باسوخواس زۆر هەڵدەگرێ، سەرەڕای جیاوازیی تێڕوانینەكان و فەلسەفە و ئایدۆلۆژیای جیاواز، بەڵام هەموویان كۆكن لەسەر مافی نەتەوە ژێردەستەكان و تاك، پرسی نەتەوەی كورد پرسێكی ئاڵۆزە بەهۆی بوونی دەیان هۆكاری مێژوویی و سیاسی و پیلانی نێودەوڵەتی و یەكلاییكردنەوەی ململانێكانیان لەسەر خاكی كوردستان.
كوردستان؛ خاك و نەتەوەكەی بەسەر چوار وڵاتدا دابەشبووە و هیچ یەك لەو وڵاتانەش دیموكراتی نین و بڕوایان بەمافی نەتەوەی كورد نییە، هەر لایەنەیان گوتار و رەفتاری فاشیانە پەیڕەو دەكەن، سیستمی حوكمڕانییان سیستەمێكی داپڵۆسێنەر و نادیموكراتە، ئێستاش موتوربەكراون بە بیری مەزهەبی و ئایینی و توندڕەوی. نەتەوە خاوەن دەسەڵاتەكان؛ نەتەوەكانی دیكە بە پلە دوو هەژمار دەكەن، هەموو رێگایەكی نامرۆڤانە لە كوشتن و بڕین و تاڵانی و جینۆساید بەكاردەهێنن دژی نەتەوە ژێردەستەكان و مێژووش شاهیدی هەزاران لەو رەفتارانەن، ئینجا چی جای ئەوەی ماف بدەن، ئەگەر بۆشیان بگونجێ زۆر لەوە خراپتر دەكەن.
جگە لە پاكتاوی رەگەزی بە دەیان رێگەی دیكە هەوڵی سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی كورد دەدەن، لە بەرانبەریشدا تۆوی شۆڤێنیەت لە هزری نەتەوە زاڵەكان دەچێنن و رق و كینە دەدوورنەوە، ئەوەی تاكو ئێستا كوردی وەك نەتەوە هێشتووەتەوە خۆی بووە، تابۆی كرابێ هەوڵی زۆری داوە و رێگەی جیاوازی گرتووەتەبەر بۆ بەرەنگاربوونەوەی لەناوچوونی، دەیان شۆڕش و بزووتنەوەی چەكداری و درووستكردنی سەدان پارتی سیاسی بووەتە هۆی پوچەڵكردنەوەی هەزاران پیلانی لەناوبەری دیكە و توانراوە پرسی نەتەوەی كورد بگەیەنێتە سەر ئاستی جیهانی و باسی لێوەبكرێت، چەندە كورد داواكانی پێشبخات دوژمنەكانی توندوتیژتر دەبن و زەبر و زەنگی زیاتر بەكاردەهێنن.
لێرە پرسیارە بۆچوونێك دێتە ئاراوە؛ ئایا كورد بە بەدەستهێنانی فیدراڵیەت یان هاوشێوەكانی دەتوانێ مافەكانی خۆی وەكو نەتەوە مسۆگەر بكات؟ رەنگە ئەم بۆچوونە تاڕادەیەك راست بێت، بەڵام ئەو دەستكەوتە چۆن بەدەستدێت؟ فیدراڵیەت لە دەوڵەتێكی دیموكراتی یان بە زەبری هێز و فشاری نێودەوڵەتی یان لە هەلومەرجێكی تایبەتی وەك عیراق بەدەستدێت، جارێ هیچ لەو دەوڵەتانەی كوردیان بەسەردا دابەشكراوە دیموكراتی نین، هەموو رۆژێك ئەگەری لەدەستچوونی ئەو دەستكەوتە هەیە، بەدەستهێنانی بەخواستی لایەنی بەرانبەر نەبووە، هەر بۆیەشە هەموو رۆژێك ئەم دەستكەوتە لەژێر هەڕشەی لەناوچووندایە و دەیان پیلان دەگیردرێتەبەر بۆ لەناوچوونی.
هەندێك بۆچوونیش هەیە دەڵێن باوی پرسی نەتەوەیی نەماوە یان كەمبووەتەوە بەهۆی جیهانگیری و هەروەها ئاینزانە توندڕەوەكان، ئەم بۆچوونانە رەنگە بشێن بۆ ئەو نەتەوانەی خاوەن كیانی خۆیانن، بەڵام بۆ نەتەوەی ژێردەستە ناگونجێ و بە تێپەڕبوونی كات نەتەوە و كولتوورەكەی لەنێو بۆتەی نەتەوە زاڵەكان و ئایینە دەستڕۆیشتووەكان دەتوێنەوە.
بە بوونی دەیان هۆكار ناخی زۆرینەی تاكی كورد لە پرۆسەی نەتەوەیی و نیشتمانی كاڵبووەتەوە، لەوانە هۆكاری مێژوویی، مێژووی تاكی كورد دوور بووە لە بەدیهێنانی كۆمەڵەیەكی یەكگرتوو، كۆچەر بووە و گەرمیان و كوێستانی كردووە، وڵاتانی بڕیوە، سروشتە تۆبۆگرافییە سەختەكەی لەیەكتری دوورخستوونەتەوە، زیاتر گرێدراوی كۆمەڵە بێگانەكانی تر بوون كە هەمیشە لە سنووری ئەواندا هاتوچۆیان كردووە، ئەمەش رەنگدانەوەی خراپی هەبووە كە ئەم تاكە هێندە وابەستەی نەتەوە و خاكی نەبووە، تائێستاش میللەتێكین مەیلی ناوچەگەرێتیمان زاڵترە بەسەر نەتەوەییمانەوە.
هۆكارە هەنوكەیی و سەردەمییەكان خۆی لە (ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی، كولتووری) دەبینێتەوە، لە سەردەمی شاردا بژێوی ژیان پێشەنگی هەیە و هیچ شتێك جێگای ناگرێتەوە بەهۆی كاریگەریی میدیا و كرانەوە بە رووی جیهاندا تاكی كوردیش دەیەوێت خۆشگوزەران بێت، لە هەرێمی كوردستان هەرچەندە لە هەرێمێكی سەربەخۆدا ژیان دەباتە سەر، بەڵام پەستە لەو نیشتمان و دۆخەی بەهۆی نەبوونی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، دەوڵەت نەیتوانیوە باوكێكی دڵسۆز بێت و پارێزگاری لە جیاوازییەكان بكات و ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی بەرقەرار بكات و بە یەكسانی سەیری هەموو تاكێك بكات، بەپێی یاسا و رێنماییەكان رەفتار بكات، هەربۆیەشە هاوڵاتی بەرەو لایەنێك دەچێت پارێزگاری لە بوون و مافەكانی بكات، لەبەر هەمان هۆكار ناوچەگەرێتی و حزبایەتی و خێڵەكی و خزمایەتی زاڵتر بووە بەسەر ناسنامەی نەتەوەیی و بووەتە هۆكار لە پچڕاندنی یەكگرتوویی.
هەروەها ململانێ بەردەوامە نا شەرعی و نا لۆژیكەكانی پارتە سیاسییەكان لە شاخەوە بۆ شار كە پێوەری نەتەوەیی و نیشتیمانی تێپەڕاندووە، رەنگدانەوەی نێگەتیڤی هەیە لەسەر دەروونی تاكەكان، وایلێكردوون هەستی نەتەوەیی و نیشتمانیان كاڵ ببێتەوە و خۆبەستنەوە بە بێگانە ئاسایی بێت بەلایانەوە.
كاریگەریی پێشهاتەكانی جیهانگیری، تاكەكانی ئەم نەتەوەیەش دەیانەوێت وەك هاوڵاتیانی وڵاتانی پێشكەوتوو ژیانیان دابینبكرێت لەكاتێكدا توانا داراییەكان لەبەردەستدایە، بەڵام بەهۆی خراپیی ئیدارەدان ئەو توانایەیان نییە و رۆژانە ئەگەر سەیری پۆستەكانی تۆڕەكانی كۆمەڵایەتی و ماڵپەڕەكان بكەین جگە لە نەخۆشیی كۆرۆنا هەمووی باسی مووچەیە و هاوڵاتیان چاویان لەو رێگەیە، تەنانەت ژیانی بازرگان و كاسبكارەكانیش بەندە بە گیرفانی هاوڵاتیان، ئەمانە بڕبڕەی ساردبوونەوەی تاكە لە هەستی نیشتیمانی و نەتەوەیی و خۆبەستنەوە بەو خاكەی خزمەتی ناكات.
نیشتمانی ئەو، ئەو شوێنەیە كە دادپەروەرانە بەختەوەری و خزمەتگوزاری بۆ دابیندەكات، قۆرغكردنی دەسەڵاتی سەربازی لە دەستی هەندێك لایەن و ئینتیمایان بۆ پارتەكان و نەبوونی هێزێكی نیشتیمانی سەربازی، كە هاوڵاتیان بتوانن لە سایەیدا ترسیان لە پەلامارە دەرەكییەكان كەمببێتەوە.
راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ ئامانجی پارتە سیاسییەكان پرسی نەتەوایەتییە، لەگەڵ ئەوەشدا ستراتیژێكی نەتەوەیی هاوبەش نییە، بۆیە گرنگە فیدراسیۆنێكی پارتە سیاسییەكان هەبێ و هەماهەنگی كۆمەڵگەی سیاسیی كوردستان دروستببێ. ئەو پرسە بەهەند وەربگیرێ و تۆمەت نەخرێت پاڵ تاكی كورد و بە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان ئەم بزاڤە زیندووبكەنەوە و ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانی پتەوبكەن و كاری بۆ بكەن، هۆكارە سەرەكییەكان دەستنیشان بكەن كە بوونەتە هۆی لاوازبوونی هەستی نەتەوایەتی و چارەی بۆ بدۆزنەوە، دەنا كار لەكار دەترازێ و ئەوەی هەشە لەدەستدەچێ و ئەوەندەی تر دوژمنان زاڵ دەبن بەسەریاندا و ئاسانتر پیلانەكانیان جێبەجێ دەكەن.
كوردستان؛ خاك و نەتەوەكەی بەسەر چوار وڵاتدا دابەشبووە و هیچ یەك لەو وڵاتانەش دیموكراتی نین و بڕوایان بەمافی نەتەوەی كورد نییە، هەر لایەنەیان گوتار و رەفتاری فاشیانە پەیڕەو دەكەن، سیستمی حوكمڕانییان سیستەمێكی داپڵۆسێنەر و نادیموكراتە، ئێستاش موتوربەكراون بە بیری مەزهەبی و ئایینی و توندڕەوی. نەتەوە خاوەن دەسەڵاتەكان؛ نەتەوەكانی دیكە بە پلە دوو هەژمار دەكەن، هەموو رێگایەكی نامرۆڤانە لە كوشتن و بڕین و تاڵانی و جینۆساید بەكاردەهێنن دژی نەتەوە ژێردەستەكان و مێژووش شاهیدی هەزاران لەو رەفتارانەن، ئینجا چی جای ئەوەی ماف بدەن، ئەگەر بۆشیان بگونجێ زۆر لەوە خراپتر دەكەن.
جگە لە پاكتاوی رەگەزی بە دەیان رێگەی دیكە هەوڵی سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی كورد دەدەن، لە بەرانبەریشدا تۆوی شۆڤێنیەت لە هزری نەتەوە زاڵەكان دەچێنن و رق و كینە دەدوورنەوە، ئەوەی تاكو ئێستا كوردی وەك نەتەوە هێشتووەتەوە خۆی بووە، تابۆی كرابێ هەوڵی زۆری داوە و رێگەی جیاوازی گرتووەتەبەر بۆ بەرەنگاربوونەوەی لەناوچوونی، دەیان شۆڕش و بزووتنەوەی چەكداری و درووستكردنی سەدان پارتی سیاسی بووەتە هۆی پوچەڵكردنەوەی هەزاران پیلانی لەناوبەری دیكە و توانراوە پرسی نەتەوەی كورد بگەیەنێتە سەر ئاستی جیهانی و باسی لێوەبكرێت، چەندە كورد داواكانی پێشبخات دوژمنەكانی توندوتیژتر دەبن و زەبر و زەنگی زیاتر بەكاردەهێنن.
لێرە پرسیارە بۆچوونێك دێتە ئاراوە؛ ئایا كورد بە بەدەستهێنانی فیدراڵیەت یان هاوشێوەكانی دەتوانێ مافەكانی خۆی وەكو نەتەوە مسۆگەر بكات؟ رەنگە ئەم بۆچوونە تاڕادەیەك راست بێت، بەڵام ئەو دەستكەوتە چۆن بەدەستدێت؟ فیدراڵیەت لە دەوڵەتێكی دیموكراتی یان بە زەبری هێز و فشاری نێودەوڵەتی یان لە هەلومەرجێكی تایبەتی وەك عیراق بەدەستدێت، جارێ هیچ لەو دەوڵەتانەی كوردیان بەسەردا دابەشكراوە دیموكراتی نین، هەموو رۆژێك ئەگەری لەدەستچوونی ئەو دەستكەوتە هەیە، بەدەستهێنانی بەخواستی لایەنی بەرانبەر نەبووە، هەر بۆیەشە هەموو رۆژێك ئەم دەستكەوتە لەژێر هەڕشەی لەناوچووندایە و دەیان پیلان دەگیردرێتەبەر بۆ لەناوچوونی.
هەندێك بۆچوونیش هەیە دەڵێن باوی پرسی نەتەوەیی نەماوە یان كەمبووەتەوە بەهۆی جیهانگیری و هەروەها ئاینزانە توندڕەوەكان، ئەم بۆچوونانە رەنگە بشێن بۆ ئەو نەتەوانەی خاوەن كیانی خۆیانن، بەڵام بۆ نەتەوەی ژێردەستە ناگونجێ و بە تێپەڕبوونی كات نەتەوە و كولتوورەكەی لەنێو بۆتەی نەتەوە زاڵەكان و ئایینە دەستڕۆیشتووەكان دەتوێنەوە.
بە بوونی دەیان هۆكار ناخی زۆرینەی تاكی كورد لە پرۆسەی نەتەوەیی و نیشتمانی كاڵبووەتەوە، لەوانە هۆكاری مێژوویی، مێژووی تاكی كورد دوور بووە لە بەدیهێنانی كۆمەڵەیەكی یەكگرتوو، كۆچەر بووە و گەرمیان و كوێستانی كردووە، وڵاتانی بڕیوە، سروشتە تۆبۆگرافییە سەختەكەی لەیەكتری دوورخستوونەتەوە، زیاتر گرێدراوی كۆمەڵە بێگانەكانی تر بوون كە هەمیشە لە سنووری ئەواندا هاتوچۆیان كردووە، ئەمەش رەنگدانەوەی خراپی هەبووە كە ئەم تاكە هێندە وابەستەی نەتەوە و خاكی نەبووە، تائێستاش میللەتێكین مەیلی ناوچەگەرێتیمان زاڵترە بەسەر نەتەوەییمانەوە.
هۆكارە هەنوكەیی و سەردەمییەكان خۆی لە (ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی، كولتووری) دەبینێتەوە، لە سەردەمی شاردا بژێوی ژیان پێشەنگی هەیە و هیچ شتێك جێگای ناگرێتەوە بەهۆی كاریگەریی میدیا و كرانەوە بە رووی جیهاندا تاكی كوردیش دەیەوێت خۆشگوزەران بێت، لە هەرێمی كوردستان هەرچەندە لە هەرێمێكی سەربەخۆدا ژیان دەباتە سەر، بەڵام پەستە لەو نیشتمان و دۆخەی بەهۆی نەبوونی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، دەوڵەت نەیتوانیوە باوكێكی دڵسۆز بێت و پارێزگاری لە جیاوازییەكان بكات و ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی بەرقەرار بكات و بە یەكسانی سەیری هەموو تاكێك بكات، بەپێی یاسا و رێنماییەكان رەفتار بكات، هەربۆیەشە هاوڵاتی بەرەو لایەنێك دەچێت پارێزگاری لە بوون و مافەكانی بكات، لەبەر هەمان هۆكار ناوچەگەرێتی و حزبایەتی و خێڵەكی و خزمایەتی زاڵتر بووە بەسەر ناسنامەی نەتەوەیی و بووەتە هۆكار لە پچڕاندنی یەكگرتوویی.
هەروەها ململانێ بەردەوامە نا شەرعی و نا لۆژیكەكانی پارتە سیاسییەكان لە شاخەوە بۆ شار كە پێوەری نەتەوەیی و نیشتیمانی تێپەڕاندووە، رەنگدانەوەی نێگەتیڤی هەیە لەسەر دەروونی تاكەكان، وایلێكردوون هەستی نەتەوەیی و نیشتمانیان كاڵ ببێتەوە و خۆبەستنەوە بە بێگانە ئاسایی بێت بەلایانەوە.
كاریگەریی پێشهاتەكانی جیهانگیری، تاكەكانی ئەم نەتەوەیەش دەیانەوێت وەك هاوڵاتیانی وڵاتانی پێشكەوتوو ژیانیان دابینبكرێت لەكاتێكدا توانا داراییەكان لەبەردەستدایە، بەڵام بەهۆی خراپیی ئیدارەدان ئەو توانایەیان نییە و رۆژانە ئەگەر سەیری پۆستەكانی تۆڕەكانی كۆمەڵایەتی و ماڵپەڕەكان بكەین جگە لە نەخۆشیی كۆرۆنا هەمووی باسی مووچەیە و هاوڵاتیان چاویان لەو رێگەیە، تەنانەت ژیانی بازرگان و كاسبكارەكانیش بەندە بە گیرفانی هاوڵاتیان، ئەمانە بڕبڕەی ساردبوونەوەی تاكە لە هەستی نیشتیمانی و نەتەوەیی و خۆبەستنەوە بەو خاكەی خزمەتی ناكات.
نیشتمانی ئەو، ئەو شوێنەیە كە دادپەروەرانە بەختەوەری و خزمەتگوزاری بۆ دابیندەكات، قۆرغكردنی دەسەڵاتی سەربازی لە دەستی هەندێك لایەن و ئینتیمایان بۆ پارتەكان و نەبوونی هێزێكی نیشتیمانی سەربازی، كە هاوڵاتیان بتوانن لە سایەیدا ترسیان لە پەلامارە دەرەكییەكان كەمببێتەوە.
راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ ئامانجی پارتە سیاسییەكان پرسی نەتەوایەتییە، لەگەڵ ئەوەشدا ستراتیژێكی نەتەوەیی هاوبەش نییە، بۆیە گرنگە فیدراسیۆنێكی پارتە سیاسییەكان هەبێ و هەماهەنگی كۆمەڵگەی سیاسیی كوردستان دروستببێ. ئەو پرسە بەهەند وەربگیرێ و تۆمەت نەخرێت پاڵ تاكی كورد و بە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان ئەم بزاڤە زیندووبكەنەوە و ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانی پتەوبكەن و كاری بۆ بكەن، هۆكارە سەرەكییەكان دەستنیشان بكەن كە بوونەتە هۆی لاوازبوونی هەستی نەتەوایەتی و چارەی بۆ بدۆزنەوە، دەنا كار لەكار دەترازێ و ئەوەی هەشە لەدەستدەچێ و ئەوەندەی تر دوژمنان زاڵ دەبن بەسەریاندا و ئاسانتر پیلانەكانیان جێبەجێ دەكەن.
وتارەکانی تری نووسەر
