شاهۆ عەبدوڵڵا
هەرێمی كوردستان و رێككەوتننامەی 25 ساڵەی ئێران و چین
وتەیەكی چینی هەیە دەڵێت (بۆ ئەوەی دەوڵەمەند بیت، رێگە دروستبكە)، بەریتانییەكان كە دێنە عیراق بۆ رێكخستن و بەهێزكردنی پایەكانی دەوڵەت، هەوڵی دروستكردنی رێگە دەدەن، رەزا شا كە دەسەڵات دەگرێتە دەست، هەوڵی دروستكردنی هێڵی ئاسنی سەرتاسەری دەدات، توركیا بۆ ئەوەی ناوچەكانی باشووری رۆژهەڵات ببەستێتەوە بە ناوەند و دووریان بخاتەوە لە مەسەلەی نەتەوەیی، رێگە دروستدەكات، روسەكان لە پێش ساڵانی (1900) بۆ دەستگەیشتن بە ئاوە گەرمەكانی كەنداو، پرۆژەی دروستكردنی هێڵی ئاسنی (مۆسكۆ- تاران- كرماشان- خانەقین- بەسرە) دروستدەكەن. ئەڵمانەكان بۆ ئەوەی دەستیان بگات بە كەنداو، پرۆژەی هێڵی ئاسنی (بەرلین- ئەنقەرە- موسڵ- بەسرە) دادەڕێژن، بۆ كەمكردنەی مەودا و خەرجی كەشتییە بارهەڵگر و جەنگییەكان، نۆكەندی سوێس دروستدەكرێت.
رێگە چ لە مێژوو و چ لەئێستادا، رۆڵی ئێجگار گرنگی بینیوە لە پەیوەندیی نێوان گەلان و وڵاتان، لە رووی ئابووری، كولتووری و سیاسییەوە، لەئێستادا هەموو وڵاتان دەیانەوێت بەهۆی ئەو رێگەیانەوە دەستی بە دنیای دەوروبەر و دەرەوە رابگات، ئەگەر وڵاتێك دەرچەی دەریایی نەبێت، هەوڵدەدات لە رێگەی وشكانییەوە، شا رێگەكان دروستبكات و پەیوەندییە ئابوورییەكانی پێشبخات، بۆ ئەوەی خۆی لە گۆشەگیری دەرباز بكات و ببێت بە بەشێك لە جوڵەی ئابووری و بازرگانی، لە هەمان كاتدا رۆڵی سیاسیشی كاریگەرتر بكات.
چین لە تەنیشت ئەوەی لەسەر دەریا و پێگەی جوگرافییەكەی كراوەیە بە دنیای دەرەوە، بەڵام دەیەوێت لە رێگەی پرۆژەی دروستكردنی رێگەوە دەستیبگات بە ئاسیای ناوەڕاست و ئەوروپا، بۆ ئەوەش لە تەنیشت وڵاتان دەكەوێتە گرێبەستی قەبە و دوورمەدواوە. رێككەوتننامەی 25 ساڵەی ئێران و چین، یەكێك لەو گرێبەستانەی وەك جۆرێك لە ئامادەكارییە بۆ تەواوكردنی خشتێك لە خشتی ئەو پرۆژەیە، بەهۆی پێگەی جوگرافی ئێرانەوە. ئێران لە باكوور و باشوورەوە بەشێكە لەو پرۆژەیە، بەپێی ئەو نەخشانەی بڵاودەكرێنەوە رێگەی وشكانی لە باكووری رۆژهەڵاتی ئێرانەوە بەرەو باكووری رۆژئاوا و شاری ئورمییەوە درێژ دەبێتەوە و دەربازی توركیا دەبێت، لە باشووریشەوە بەندەری چابەهار فراوان دەكرێت.
چابەهار دەكەوێنە باشووری رۆژئاوای بلوجستان، باكووری دەریای عەمان و هند، چین و ئێران بەپێی رێکكەوتن، بەندەری چابەهار و بەندەر عەباس بەیەكەوە ببەستنەوە، لەپاش ئەوە لە رێگەی دروستكردنی رێگە و هێڵی ئاسانییەوە بیبەستنەوە بە توركیاوە، بەپێی یٔەو نەخشەیە بێت رەنگە ئەو رێگەیە بە خاكی كوردستاندا تێپەڕێت بەرەو توركیا، یٔەگەر حكومەتی هەرێم و دەسەڵاتداران ئامادەكاری بۆ بكەن و بیر لە گرنگی ئەو رێگەیە بكەنەوە، ئەوە پێگەی هەرێمی كوردستان لە رووی ئابووری و سیاسییەوە بەهێزتر دەبێت، چۆن هەم رێگەی كوردستان ئاسانتر و زۆر شاخاوی نییە لە رووی ئەمنیشەوە پارێزراوترە. هەرچەند ئەم پرۆژەیە زیاتر ئابوورییە، بەڵام چوارچێوەیەكی سیاسی گرنگی هەیە، دووریش نییە ئێران و توركیا هەموو هەوڵێك بدەن هەرێمی كوردستان نەكەوێتە چوارچێوەی ئەو پرۆژەیەوە.
پرسیاری گرنگ ئەوەیە، ئایا هەرێمی كوردستان ئەوەندە قووڵ بیردەكاتەوە بۆ ئەوەی قازانجی خۆی لەو رێگە ستراتیژ چنگ بخات؟
رێگە چ لە مێژوو و چ لەئێستادا، رۆڵی ئێجگار گرنگی بینیوە لە پەیوەندیی نێوان گەلان و وڵاتان، لە رووی ئابووری، كولتووری و سیاسییەوە، لەئێستادا هەموو وڵاتان دەیانەوێت بەهۆی ئەو رێگەیانەوە دەستی بە دنیای دەوروبەر و دەرەوە رابگات، ئەگەر وڵاتێك دەرچەی دەریایی نەبێت، هەوڵدەدات لە رێگەی وشكانییەوە، شا رێگەكان دروستبكات و پەیوەندییە ئابوورییەكانی پێشبخات، بۆ ئەوەی خۆی لە گۆشەگیری دەرباز بكات و ببێت بە بەشێك لە جوڵەی ئابووری و بازرگانی، لە هەمان كاتدا رۆڵی سیاسیشی كاریگەرتر بكات.
چین لە تەنیشت ئەوەی لەسەر دەریا و پێگەی جوگرافییەكەی كراوەیە بە دنیای دەرەوە، بەڵام دەیەوێت لە رێگەی پرۆژەی دروستكردنی رێگەوە دەستیبگات بە ئاسیای ناوەڕاست و ئەوروپا، بۆ ئەوەش لە تەنیشت وڵاتان دەكەوێتە گرێبەستی قەبە و دوورمەدواوە. رێككەوتننامەی 25 ساڵەی ئێران و چین، یەكێك لەو گرێبەستانەی وەك جۆرێك لە ئامادەكارییە بۆ تەواوكردنی خشتێك لە خشتی ئەو پرۆژەیە، بەهۆی پێگەی جوگرافی ئێرانەوە. ئێران لە باكوور و باشوورەوە بەشێكە لەو پرۆژەیە، بەپێی ئەو نەخشانەی بڵاودەكرێنەوە رێگەی وشكانی لە باكووری رۆژهەڵاتی ئێرانەوە بەرەو باكووری رۆژئاوا و شاری ئورمییەوە درێژ دەبێتەوە و دەربازی توركیا دەبێت، لە باشووریشەوە بەندەری چابەهار فراوان دەكرێت.
چابەهار دەكەوێنە باشووری رۆژئاوای بلوجستان، باكووری دەریای عەمان و هند، چین و ئێران بەپێی رێکكەوتن، بەندەری چابەهار و بەندەر عەباس بەیەكەوە ببەستنەوە، لەپاش ئەوە لە رێگەی دروستكردنی رێگە و هێڵی ئاسانییەوە بیبەستنەوە بە توركیاوە، بەپێی یٔەو نەخشەیە بێت رەنگە ئەو رێگەیە بە خاكی كوردستاندا تێپەڕێت بەرەو توركیا، یٔەگەر حكومەتی هەرێم و دەسەڵاتداران ئامادەكاری بۆ بكەن و بیر لە گرنگی ئەو رێگەیە بكەنەوە، ئەوە پێگەی هەرێمی كوردستان لە رووی ئابووری و سیاسییەوە بەهێزتر دەبێت، چۆن هەم رێگەی كوردستان ئاسانتر و زۆر شاخاوی نییە لە رووی ئەمنیشەوە پارێزراوترە. هەرچەند ئەم پرۆژەیە زیاتر ئابوورییە، بەڵام چوارچێوەیەكی سیاسی گرنگی هەیە، دووریش نییە ئێران و توركیا هەموو هەوڵێك بدەن هەرێمی كوردستان نەكەوێتە چوارچێوەی ئەو پرۆژەیەوە.
پرسیاری گرنگ ئەوەیە، ئایا هەرێمی كوردستان ئەوەندە قووڵ بیردەكاتەوە بۆ ئەوەی قازانجی خۆی لەو رێگە ستراتیژ چنگ بخات؟
وتارەکانی تری نووسەر
