شاهۆ عەبدوڵڵا
هەرێمی كوردستان و كێشەی چۆنیەتی بەڕێوەبردن
سەرچاوەی پارەداركردنی هەرێمی كوردستان یەكجار زۆرن، نەك تەنها ناوخۆ، بەڵكو لەدەرەوەش پارەی باش دەگاتە هەرێمی كوردستان، رێكخراوە حزبییەكان وەریدەگرن و بەناوی خۆیانەوە خێری پێدەكەن. با دور نەچین زۆرێك لە لێدوانەكانی كەسانی خاوەن پێگە چەندین جار دەستخۆشانەی زارەكیان لە رێگەی كەناڵەكانی راگەیاندووە بۆ وڵاتان ناردووە، كە هاوكاری هەرێمی كوردستان بوون لەڕووی پێدانی پارە لە ژێرناوی كۆمەكەوە، چوونەتە هەروڵاتێكیش داوای هاوكارییان كردووە كەشەڕی جیهان دەكەن. ئەمەش هەر لەدوای ساڵانی ( 1991 )ەوە لە رێگەی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان گەشتووەتە هەرێمی كوردستان.
نموونەكان یەكجار زۆر هەر لە لێدانی بیرەوە و دابەشكردنی مریشكی هێلكەكەرەوە بگرە تا راكێشانی تۆڕی ئاو و دروستكردنی قوتابخانە و چەندینی تر. با مێژووەكە نزیك بكەینەوە لەگەرمەی شەڕی داعش سەرەڕای بەرخۆدانەكانی پێشمەرگە كەچی كاربەدەستانی هەرێمی بە حكومی و حزبییەكانیشەوە داوای هاوكاری توركیا و ئێران و ئەوروپا و ئەمریكا و چەندین وڵاتی تریانكردووە و سوپاسی راهێنانەكان و بۆردومانی هێزە بیانییەكانیان كردووە. هەروەها دابینكردنی موچەی بەشێك لە هێزەكانی پێشمەرگە لەلایەن ئەمریكاوە.
با لە هاوكارییە بیانییەكانیش گەڕێین. داهاتەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستان وەك باسكرا و باس دەكرێت خەیاڵین. لەدەروازە نێودەوڵەتی و فەرمیی و نافەرمییەكانەوە بگرە تا باج و رسوماتی دوكانێكی دووبەسێ، هێندە زۆرن مرۆڤ سەری سوڕدەمێنێ لەو هەموو باج و خەراجەی هەن و لەم كۆتایانەش زیاتركران، روونیش نییە تا دەگاتە هەولێر یان باشتر بێژین رەنگە بەپەلە پروزە بگاتە سندوقەكەی وەزارەتی دارایی ئەگەر سندوقیشی هەبێت یا لای وەزارەتێكی تر دانەنرابێت.
با لە داهاتەكانی ناوخۆش بگەڕێن، ئەو پارانەی لە ناوەند یاخود بەغداەوە هاتوون لەساڵی (2005) بیژمێرین نەك ملیۆننیان دیارنین، بەڵكو ملیارەهایان دیار نین و كەس نازانێت لەچیدا و بەچ ركارێك خەرجكراون و چیان پێ بنیادنراوە.
رەنگە نوكتە گەورەكە ئەمەبێت، زۆری وڵاتە نەوتییەكان زۆربەی خەرجییەكانی وڵات و بەڕێوبردنی وڵاتیان بەپشت بەست بە فرۆشتنی نەوت دەبەستن. سەرەڕای دابەزینی نەوت بۆ كەمترین نرخ. كەچی لای ئێمە نەك خەرجییەكانی پێ پڕ ناكرێتەوە، بەڵكو باس لەكەڵەكەبوونی قەرزدەكات لەسەر حكومەتی هەرێمی و دواتریش باجی ئەو قەرزە پشتی چەماوەی هاوڵاتی و نەوەكانی دەبێت بیدەن، ئەمەش بەهۆی فرۆشتنی نەوەتەوە. ئەمە لەكوێی دنیا ڕەوایە نەوت بفرۆشی و قەرزدار بیت. قوڵی نوكتە لەوەدایە كاربەستان ئێژن موچەی كارمەندەكان بەداهاتی ناوخۆ و پارەكەی بەغدایە، ئەی پارەی نەوتەكە؟
لەسادەترین لێكدانەوەدا، ئەگەر بمانەوێت چۆنیەتی بەڕێوبردنی هەرێم شرۆڤە بكەین، لەكاتێكدا سەرەڕای خراپی باری دارایی و قەیرانی ڤایرۆسی كۆرۆنا و دواكەوتنی مووچە، ئەم دابەشكردنی ئۆتۆمبیل سفرانە بۆ و بەچ میكانیزمێك؟ لەكاتێكدا سندوقی داهاتەكە سفرە بەپێی قسەی وەزیرەكانی حكومەت!
ئەوەی ماوەتە باس بكرێت، ئێمە لە هەرێمی كوردستان نەكێشەی پارەمان هەیە، نەكێشەی نەوبوونی سەرچاوەكانی كۆكردنەوەی داهات. بەڵكو كێشەی نەبوونی دنیابینیەكی روونمان بۆ چۆنیەتی بەڕێوبردنی ئێستا و بیركردنەوە لەئایندە. ئەمەش سەرئەنجام رۆژێك بەبێ چارەسەر دەگاتە بنبەست و چیتر توانای چارەسەر بۆ برینەكانی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان نامێنێتەوە، ئەگەر چارەسەر و چاكسازییەكی ریشەی و سەرتاسەری لەسەرووی هەموو ئاستەكان نەدۆزرێتەوە.
نموونەكان یەكجار زۆر هەر لە لێدانی بیرەوە و دابەشكردنی مریشكی هێلكەكەرەوە بگرە تا راكێشانی تۆڕی ئاو و دروستكردنی قوتابخانە و چەندینی تر. با مێژووەكە نزیك بكەینەوە لەگەرمەی شەڕی داعش سەرەڕای بەرخۆدانەكانی پێشمەرگە كەچی كاربەدەستانی هەرێمی بە حكومی و حزبییەكانیشەوە داوای هاوكاری توركیا و ئێران و ئەوروپا و ئەمریكا و چەندین وڵاتی تریانكردووە و سوپاسی راهێنانەكان و بۆردومانی هێزە بیانییەكانیان كردووە. هەروەها دابینكردنی موچەی بەشێك لە هێزەكانی پێشمەرگە لەلایەن ئەمریكاوە.
با لە هاوكارییە بیانییەكانیش گەڕێین. داهاتەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستان وەك باسكرا و باس دەكرێت خەیاڵین. لەدەروازە نێودەوڵەتی و فەرمیی و نافەرمییەكانەوە بگرە تا باج و رسوماتی دوكانێكی دووبەسێ، هێندە زۆرن مرۆڤ سەری سوڕدەمێنێ لەو هەموو باج و خەراجەی هەن و لەم كۆتایانەش زیاتركران، روونیش نییە تا دەگاتە هەولێر یان باشتر بێژین رەنگە بەپەلە پروزە بگاتە سندوقەكەی وەزارەتی دارایی ئەگەر سندوقیشی هەبێت یا لای وەزارەتێكی تر دانەنرابێت.
با لە داهاتەكانی ناوخۆش بگەڕێن، ئەو پارانەی لە ناوەند یاخود بەغداەوە هاتوون لەساڵی (2005) بیژمێرین نەك ملیۆننیان دیارنین، بەڵكو ملیارەهایان دیار نین و كەس نازانێت لەچیدا و بەچ ركارێك خەرجكراون و چیان پێ بنیادنراوە.
رەنگە نوكتە گەورەكە ئەمەبێت، زۆری وڵاتە نەوتییەكان زۆربەی خەرجییەكانی وڵات و بەڕێوبردنی وڵاتیان بەپشت بەست بە فرۆشتنی نەوت دەبەستن. سەرەڕای دابەزینی نەوت بۆ كەمترین نرخ. كەچی لای ئێمە نەك خەرجییەكانی پێ پڕ ناكرێتەوە، بەڵكو باس لەكەڵەكەبوونی قەرزدەكات لەسەر حكومەتی هەرێمی و دواتریش باجی ئەو قەرزە پشتی چەماوەی هاوڵاتی و نەوەكانی دەبێت بیدەن، ئەمەش بەهۆی فرۆشتنی نەوەتەوە. ئەمە لەكوێی دنیا ڕەوایە نەوت بفرۆشی و قەرزدار بیت. قوڵی نوكتە لەوەدایە كاربەستان ئێژن موچەی كارمەندەكان بەداهاتی ناوخۆ و پارەكەی بەغدایە، ئەی پارەی نەوتەكە؟
لەسادەترین لێكدانەوەدا، ئەگەر بمانەوێت چۆنیەتی بەڕێوبردنی هەرێم شرۆڤە بكەین، لەكاتێكدا سەرەڕای خراپی باری دارایی و قەیرانی ڤایرۆسی كۆرۆنا و دواكەوتنی مووچە، ئەم دابەشكردنی ئۆتۆمبیل سفرانە بۆ و بەچ میكانیزمێك؟ لەكاتێكدا سندوقی داهاتەكە سفرە بەپێی قسەی وەزیرەكانی حكومەت!
ئەوەی ماوەتە باس بكرێت، ئێمە لە هەرێمی كوردستان نەكێشەی پارەمان هەیە، نەكێشەی نەوبوونی سەرچاوەكانی كۆكردنەوەی داهات. بەڵكو كێشەی نەبوونی دنیابینیەكی روونمان بۆ چۆنیەتی بەڕێوبردنی ئێستا و بیركردنەوە لەئایندە. ئەمەش سەرئەنجام رۆژێك بەبێ چارەسەر دەگاتە بنبەست و چیتر توانای چارەسەر بۆ برینەكانی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان نامێنێتەوە، ئەگەر چارەسەر و چاكسازییەكی ریشەی و سەرتاسەری لەسەرووی هەموو ئاستەكان نەدۆزرێتەوە.
وتارەکانی تری نووسەر
