ماوەیەکە چەمکی جێندەر لەلایەن هەندێک کەسەوە کەوتووەتە بەر باس و تانە لێدان و شیکردنەوە و لێکدانەوەی جیاواز، بە مەبەست بێت یان بێ مەبەست، لە مانا سەرەکییەکەی دوور دەخرێتەوە و بۆچوون و لێکدانەوەی ناڕاستی لەبارەوە دەخرێتە روو.  

رێکخراوەکانی تایبەت بە پرسی ژنان دوو چەمکی سەرەکی بەکار دەهێنن: رەگەز و جێندەر. 

رەگەز؛ ئەو نیشانە بایۆلۆژی و فسیۆلۆژییانەن کە بەهۆیانەوە نێر و مێ لە یەک جیا دەکرێنەوە لە رووی جەستەییەوە.

جێندەر؛ ئەو وێنا و روانگانەن کۆمەڵگە یەک بە دوای یەکەکانی مێژوو لەگەڵ خۆیان هێناویانە و رەگیان داکوتاوە لە ناو کولتوور و دابونەریتە کۆمەڵایەتییەکاندا، نابایۆلۆژین و مێیان لە نێر جیا کردووەتەوە. پێوەرەکانی جێندەر، دیدی باوی کۆمەڵگەن دەربارەی ئەوەی نێر و مێ چۆن هەڵسوکەوت بکەن و بە شێوەی جیاواز دەر بکەون، بۆ نموونە؛ پیاو نابێت بگری، ژنیش دەبێت ئارایشت بکات و لاواز دەر بکەوێت.

دابەشکردنی رۆڵ بەپێی جێندەر، کۆمەڵێک جیاکاری لە بەرپرسیارێتی کۆمەڵگە لە نێر و مێ داوا دەکات، بۆ نموونە؛ دەبێت ژن کاری ناوماڵ بکات و ئاگاداری منداڵ بێت، پیاویش لێپرسراو و بەخێوکەر. هەندێک خەسڵەتی بچووکیش هەن، زیادەڕەوییان تێدا کراوە، بۆ نموونە؛ ژن بە قسەوباسە، پیاوان لە ماتماتیکدا زیرەکترن لە ژنان...

ئەو بابەتانە بەیەکەوە بەستراون و پاڵپشتن بۆ جیاکاریی نێوان نێر و مێ، بۆیە دەبێت چارەسەر بکرێن؛ پێوەرەکان و رۆڵەکان و شێوازە باوەکان بگۆڕدرێن کە بوونەتە رێگر لە بەرانبەر هەر کەسێک کە دەیەوێت ئامانجەکانی بەدەست بهێنێت.

یەکسانیی جێندەری، باوەڕکردن و مامەڵەکردنە، هەموو لایەک یەکسانن سەرەڕای جیاوازیی لەسەر بنەمای رەگەز، یەکێکیشە لە ئامانجەکانی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و هەروەها مەرجی پێشوەختەیە بۆ گەشەی بەردەوامی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی و چەسپاندنی مافەکانی مرۆڤ.

ئەو جیاوازییە زۆرە نابایۆلۆژییانەی لە نێوان نێر و مێدا دروست بوون، بەهۆی فاکتەرەکانی: ئایین، دەسەڵات، رۆشنبیری، سیاسی و کۆمەڵایەتییەوەن و بەپێی قۆناغەکانی مێژوو دروست بوون. کاتێک دەسەڵاتی ئابووریی زیاتر لە دەستی پیاودا بووە، هۆکارە ئابوورییەکان وایان کردووە بڕیار و خواستەکانیش بە ویستی ئەوان بێت. 

لەم سەردەمەی ئێستاماندا، بەهۆی کۆمەڵێک گۆڕانکاری ئابووری و تەکنەلۆژی و پێشکەوتنێکی جیاواز لە سەردەمانی پێشوو، رۆژ بە رۆژ ژیان بەرەو ئاڵۆزیی زیاتر و جیاوازتر لە جاران دەڕوات، بۆیە کۆسپەکان لە هەر بوارێکدا رێگر بن لەو پێشکەوتن و گۆڕانکارییانە، دەبێت هەوڵی لابردنیان بدرێت.

لە مادەی پێنجەمی پەیمانی سیداودا بەوردی ئاماژە بەوە کراوە، کە شێوازەکانی کۆمەڵایەتی، رۆشنبیری و کولتووری بۆ رۆڵی هەریەکە لە پیاو و ژن بگۆڕدرێن، بە ئامانجی گەیشتن و زاڵبوون بەسەر جیاکارییە نەریتییە باوە نەخوازراوەکاندا. داڕشتنەوە و رێکخستنەوەی جیاوازییەکانی نێوان نێر و مێ و رۆڵە کۆمەڵایەتییەکانیان، ئامانجی رێکخراوەکانی لای ئێمە و پێناسەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوەکانیەتی، عیراق بە کوردستانیشەوە واژوویان لەسەر کردوون و دوورن لە باسکردنی هاوڕەگەزبازی. راستە هەندێک رێکخراوی رۆژئاوایی باس لە هاوڕەگەزبازی دەکەن، تەنانەت رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانیش هەوڵ دەدات مافەکانیان پارێزراو بێت، چونکە لەلایەن هەندێک وڵاتەوە یاسای توند لە دژیان دادەنرێت. مەبەستیانە ئەو توندڕەوییانە لاببرێن و وەک مرۆڤ مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت، کە بەپێی جاڕنامەی جیهانیی مافەکانی مرۆڤ: هەموو مرۆڤێک بێ جیاوازی، مافی ژیانی هەیە. 

تا ئێستا 74 وڵات واژوویان لەسەر هیچ یەکێک لەو بابەتانە نەکردووە و عیراقیش یەکێکە لەو وڵاتانە، بۆیە مەترسی چییە ئەگەر جێندەر بە واتاکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بەکار بهێنرێت. لە لایەکی ترەوە، هەموو ئەو رێکخراوانەی مافەکانی ژنان لە عیراق و کوردستان هەن، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆییان، مۆڵەتیان وەرگرتووە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی رێکخراوە ناحکومییەکان و دوورن لە باسکردنی هاوڕەگەزبازی، بۆیە تۆمەت خستنە پاڵ رێکخراوەکانی ژنانی کوردستان و عیراق، ناحەقییە بەرانبەر کار و چالاکییەکانیان. 

ئەوەی لای هەمووان مەبەستە، لابردنی نایەکسانی و توندوتیژی و بەدەستهێنانی مافەکانە. تازە ئەو چەمکانە هاتوونەتە ناو کۆمەڵگەوە، هەر بۆیە باشتر وایە بە هەموو لایەک هەوڵ بدرێت مانا راستییەکەیان بۆ خەڵک روون بکرێتەوە و بە لاڕێدا نەبرێن و بابەتی تریان پێ نەورووژێنرێت.

   

*ئەم وتارە، یەکێکە لە زنجیرەیەک وتار کە نووسەر لەبارەی (مێگەرایی)یەوە دەینووسێت.

خ.غ