پەیوەندیی لەنێوان ئامادەسازیی پیشەیی (تاهیل المهنی) و دەروون درووستی- پیشەیی (الصحە النفسیە المهنیە) كە بە زانستێكی نوێ و زیندوو دادەنرێت لە مەیدانی زانستی دەروونی دا، بریتییە لە پێكەوەگرێدانی دەروونزانی كلینیكی و دەروونزانی لە بواری پیشە و بازاڕی كاركردن دا، كە گرنگی دەدات بە كاری مرۆڤ لە هەموو جۆرە بازاڕ و دامەزراوە پیشەییەكان دا. 

گرنگیپێدان بەم بوارە بەجۆرێك فراوان بووە، كە ئامانجی باشتركردنی ئەركی پیشەیی و بەگەڕخستنی كارمەندان و فەرمانبەرانە بۆ خۆیان و بواری كارەكەیان. سەرەتاكانی ئەم زانستە دەروونییە و پەیڕەوكردنی لە تەندروستی و بواری پیشەدا و جێبەجێكردنی دەگەڕێتەوە بۆ كۆتاییەكانی جەنگی جیهانیی یەكەم و پاشان هەڵگیرسانی جەنگی جیهانیی دووەم، بیرۆكەیەكی هەڵقوڵاوی پەرلەمانی بەریتانی بوو، كە داوایكرد دەستەیەك بۆ لێكۆڵینەوەی پیشەیی دابمەزرێت   (Fatigue Research Board Industrial) كە پێشنیازی كرد بە پێشكەشكردنی یارمەتی بۆ قوربانیانی جەنگ لە ریزی سەربازەكان و خەڵكی سیڤڵیش. هەروەها دامەزراندنی كلینیكێك بۆ نەخۆشییە هزری و دەروونییەكان و گرنگیدان بە چارەسەركردنی حاڵەتەكانی دڵەڕاوكێ، دڵتەنگی و زەبرەدەروونییەكان كە لە دەرئەنجامی جەنگ درووست ببوون. هەروەها لە جەنگی جیهانیی دووەم گرنگیدرا بە تێكچوونە دەمارییەكانی جەنگاوەرەكان.                                     (Combat neurosis. Combat fatigue)                                                               

پاشان بەشێوەیەكی رێكخراو گرنگیدان بە كێشە دەروونییەكانی كرێكاران لە كۆتاییەكانی سەدەی پێشوودا لە لایەن (Tavistock Institute in London) (تافیستوك كلینیك) لە لەندەن. لە ساڵانی پەنجاكانەوە هەموو هەوڵێك  بەگەڕخرا لەپێناو چارەسەركردنی كێشە دەروونییەكانی كرێكاران و كەمكردنەوەیان. 

بۆ ئەم مەبەستەش پەیمانگای  (Tavistock Institute of human relations)،  دامەزرا بۆ گرنگیدان بە تەندرووستی لە دامەزراوەكان و مەیدانی كاركردن دا و كاركردن لەسەر بەرەوپێشبردنی ئامانجەكانی پەیمانگاكە. 

هەتا كۆتایی ساڵانی چلەكان میكانیزمی زانستی كۆمەڵناسی پەیڕەو دەكرا وەك بنەمایەك بۆ لێكۆڵینەوە لە حاڵەتەكانی كاردانەوە توڕەییەكانی كە لە مەیدانی كاركردن دا روویان دەدا و بە بەرنامەیەكی زانستی دادەنراو بەكاردەهێنرا بۆ گەشەسەندنی تواناكان و جۆری پیشەو تەندروستیی كرێكاران . 

گرنگیدان بە دەروونزانی و دەرووندرووستی و پەیوەندییان بە كار و كاركەرەوە، لە دوو دەیەی كۆتایی سەدەی پێشوو بەشێوەیەكی روون دەركەوت، لە هۆڵەنداش لە دەرئەنجامی گرنگیدان بە بەرهەمهێنان و گەشەكردن زیاتر كاریان لەسەر كرد. 

هەرلە دێرزەمانەوە (Januskop) كە لە هونەری پەیكەرتاشی و وێنەكێشان دا ناسراوە و چووێنراوە بە كەلەسەرێكی  دووڕوو، كە ناوی خواوەندی رۆمانییە (Janus)ە و لە وێژەدا (Januskop) دەستەواژیەكە بەكاردەهێنرێت بۆ دووپاتكردنەوە لە شتێكی دوولایەنە كە (دژبەیەك و دوو تایبەتمەندیی جیاوازبن). رووی یەكەمی كاركردن  (Labur)كە هێمایە بۆ مانای (ئەرك، بارگرانی، پەستان، كێشە و هەموو لایەنە نێگەتیفەكان) و رووی دووەمی هێمایە بۆ بەرهەم (Opus) كە گوزارشتە لە (ئاڵەنگاری، بەگەڕخستنی خوود، دەستكەووت و لایەنە پۆزیتیفەكانی كاركردن). 

هەر لەبەر ئەم هۆیەشە كە فەیلەسوفی هۆڵەندی (achterhuis)  ئاخترهاوس (كار) پیشەی ناوناوە بە (دەرمانێكی سەیر و نامۆ) كە نەخۆشخەرە و لەهەمانكاتیشدا چارەسەریشە، بارگرانییە و لەهەمان كاتیشدا چالنج و چالاككەر و پەرەپێدەرە. زانستی دەروونزانی لە تەندروستی پیشەیی دا لەسەر ئەم دوولایەنە  بەوردی كاردەكات. 

بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1990 بەدواداچوون و پشكنینەكان لەپێناو جیاكردنەوەی دەرمانسازی دەروونی و كلینیكی لەلایەك و تەندرووستیی دەروونی لە پیشەدا لەلایەكی دیكە پەرەیان پێ درا كاری زیاتری لەسەركرا. واتە جیاكاری لەنێوان كار و زانست یان باشتر وایە بڵێین لەنێوان گۆڕەپانی كاركردن و بواری لێكۆڵینەوە. 

لە هەمان ساڵدا بە بڕیاری (كۆمەڵەی دەروونیی ئەمەریكی و پەیمانگای نیشتمانی بۆ تەندروستی و سەلامەتی  پیشەیی)  (American Psychological & National Institute Occupational Saftey and Health) ، پێكەوە بۆ هاندان لەم بوارەدا و بە دیاریكراویش لە كۆنگرەی جیهانی كە لە واشنتۆن لە ساڵی 1990دا بەسترا لەژێر ناونیشانی: پیشە و خۆشگوزەرانی (Work and well-being)، هەروەها بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1993 لە ویلایەتە یەکگرتووەكانی ئەمەریكا دەستكرا بە خوێندنی دكتۆرا لە بواری سایكۆلۆژی پیشەیی و دەرووندرووستی. 

هۆڵەندا و هەندێك لە وڵاتانی ئەوروپا بەهەمان شێوە پەیڕەوی ئەم گەشەكردنە جیهانییەیان كرد لەم بوارەدا و لە ساڵی 1987 لە هۆڵەندا لیژنەیەكی سایكۆلۆژی چارەسەركردن لە تەندروستیی پیشەیی دامەزرا لە پەیمانگای دەروونیی هۆڵەندی: Commissie Klinische A&O- Psychologie v/h Nederlands Instituut voor Psychologen (NIP) 

لێرەدا تیشك دەخرێتە سەر بابەتەكانی (گرنگیدان بە فشاری پیشەیی، بێكاری و رەزامەندی لە كار و پیشەدا) كە رۆژ بە رۆژ لە زیادبوونی بەرفراواندایە، لە ئاست پەستانە زۆرەكانی كە مرۆڤ لەم سەردەمەدا رووبەڕووی دەبێتەوە، جا لەناو پیشەدا بێت یان دەرەوەی بەجۆرێك ئەو بارگرانی و پەستانە زۆرەی كە ئێستا تاك لە ماوەی هەفتەیەكدا تووشی دەبێت باپیرانمان لە چەندین ساڵ رووبەڕوویان دەبووەوە. 

هەروەها گرنگیدان بە كاریگەرییە گەورەكەی پەستانی ئیش لە  رەزامەندی و خۆشحاڵی تاك لە پیشەكەی، ئاڕاستەی دەروونی و هەڵسوكەووتی و توانا تەندروستییەكانیان، پاشان كاریگەریی لەسەر  پێشكەشكردنی چەندێتی و جۆرێتی لە بەرهەمهێنان. هەروەها گەڕان بەدوای بوونی پاڵنەر و هاندەرەكان كە بە كاریگەرە بنەڕەتییە گرنگەكان دادەنرێن بۆ ئەم مەبەستە، كە رۆڵی كاریگەر و زیندوو دەگێڕن لە هەڵسوكەوتی تاكەكاندا كە لە رێگایانەوە دەكرێت خواست و حەز بخوڵقێندرێت بۆ بەگەڕخستن و كاركردن. لە سۆنگەی ئەو تێڕوانینەی كە توانای دامودەزگاكان بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانیان هەیانە، بە رێژەیەكی گەورە كەوتووەتە سەر، سەركەوتنی بەڕێوەبەرایەتی لە رەخساندنی زۆرێك لە پاڵنەرەكان بۆ تاكەكان و دانانی سیستمێكی كاریگەر بۆ هاندان بەرەو جووڵاندنی ویست و تواناكانیان، كە ئەمەش خۆی لەخۆیدا پاڵ بە كارمەندەكانەوە دەنێت بۆ بەرهەمهێنان و رەزامەندی لە كارەكەیان، ئەمەش بەرزبوونەوەی رۆحی مەعنەوییە و بەرزبوونەوەی تێكڕایی كاركردنیان دەبێت. 

دەمەوێت ئاماژە بەوەبكەم كە لە جیهانی عەولەمە و سەرمایەداریدا تەنها ئەوە گرنگ نییە كە كار و پیشە بخوڵقێندرێت بۆ تاك بۆ ژیان و بەدەستهێنانی مەعیشەت، بەڵكە هێندە داخوازی و كێبڕكێی بازاڕی كار سەخت بووە كە مرۆڤی خستووەتە دڵەڕاوكێ و كێشمەكێش، بەجۆرێك رۆژانە رووبەڕووی چەندین ئاڵەنگاری و كۆسپ دەبێتەوە، ئەمەش كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر تەندروستیی جەستەیی و دەروونی كردووە. 

بۆیە لە جیهان و بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی ئەم بابەتانەیان بەهەند و وەك پێداویستی سەردەم وەرگرتووە، گرنگیی تەواو و پێویست دراوە بە هەموو لایەنە تەندروستییەكان بۆ بەردەوام باشتركردن و چالاككردنی تاك لە بازاڕی كاركردن و بەرهەمهێنان دا و كەمكردنەوەی هەموو ئەو پەستانانەی لەو بوارەدا دروست دەبێت. 

 

*ئەمە بابەتی نامەی دكتوراكەی من بوو لە بواری سایكۆلۆژی پیشەیی. بەهیوام جێگەی سەرنج و گرنگیپێدان بێت و هەوڵبدەم هەر جارە و بەشێكی ئەو لێكۆڵینەوەیەم بڵاوبكەمەوە. 
 
خ.غ