ئاشاكرایە لای هەموو لایەك كە زۆربوونی وروژێنەرە ژینگەییەكان، جا ئەگەر ماددی بێت یان مەعنەوی، كاریگەریی جیاوازی لەسەر مۆرڤی ئەم سەردەمە داناوە. ئەمەش تەنها لە چوارچێوەی ماڵ و ژیانی گشتیدا نەوەستاوە، بەڵكو گواستراوەتەوە بۆ ژینگەی كاریش. ئەمەش دەبێتە هۆكاری درووستبوونی فشاری دەروونی كەوا لە مرۆڤ بكات تووشی دڵڕاوكی و هەڵچوون ببێت. بەجۆرێك رەنگدانەوەی هەبێت لەسەر بەجێهێنانی ئەركی پیشەیی و پەیوندییەكانی بە هاوكار و بەرپرسەكانیەوە. هەروەها كاردانەوە لەسەر تەندروستیی دەروونی و جەستەیی درووستبكات.

پەستانی كار وەك  دیاردەیەكی دەروونیی سایكۆلۆژی رۆژبەڕۆژ لە زیادبووندایە، لە نێو كارمەند و فەرمانبەرانی دام و دەزگاكانی ئەم سەردەمە نوێیە. بەجۆرێك لەگەڵ زیادبوونی كاتی كاركردن لەنێوان 8 بۆ 10 كاتژمێر رۆژانە لە پیشەكەیدا. بەواتایەكی دیكە زۆربەی كاتی مرۆڤ لە دوای هەستانی لە خەو بەكاركردن دەیباتەسەر و بە كۆتاییهاتنی كاتی فەرمی كاریش رۆژی كاركردنی تەواو نابێت، بەڵكە لەدوای گەڕانەوەیشی بۆ ماڵ خەمی كارەكەی دەباتەوە لەگەڵ خۆی، چونكە رەفتاری پیشەیی مرۆڤ بەشێكە لە رەفتاری گشتییەكەی.

كاتێك باس لە پەستانی كار دەكەین، ئەوا باس لە بابەتێك دەكەین كە بەدرێژایی بوونی مرۆڤ بوونی هەیە و پەیوەستە پێوەی لەسەر ئەم گۆی زەمینە. مرۆڤ دروستبووە بۆ كاركردن و هێشتا و بەردەوام سەرچاوەیە بۆ چارەسەر و تێركردن. بووەتە جێگەی گرنگیپێدان و تێبینیكردنی زۆرێك لە توێژەرەوەكان و پسپۆڕەكان لە بواری بەڕێوەبردنی كارسازی دا. پەستانی پیشەیی بووەتە راستییەكی ژیان و كاریگەرییە درێژخایەنەكانی لەسەر گەشەسەندن و پێشكەوتنی دامودەزگاكان.

سەرنجێك لەسەر مێژووی فشاری (پەستانی كار)
لەگەڵ ئەوەی دیاردەی فشار بەشێوەیەكی گشتی مێژوویەكی دوورودرێژی هەیە لەگەڵ مێژووی مرۆڤ دا، بەڵام گرنگیپێدانی وەك بابەتێكی توێژینەوە تاڕادەیەك نوێیە. لەگەڵ هەموو ئەو هەوڵانەی لەلایەن هەندێك زانای ئیسلامی وەك غەزالی و ئیبن سینا لەسەرهەڵچوونە دەروونییەكانی وەك دڵەڕاوكێ، خەفەت و خەمباری، كە لە پەڕتووكەكانیان دا باسیان لێوەكردووە، بەڵام بەوشێوەیە نەبووە كە لەسەردەمی هاوچەرخدا بەدواداچوون و لێكۆڵینەوەی بۆ كراوە. هەروەها هاوشێوەی ئەمانیش لە رۆژئاوا هیچ پەرتوكێك لە ئەوروپا ئەم دەستەواژەیەی بەكارنەهێناوە هەتا سەدەی چواردەیەم كە گرنگیدان بەم بابەتە سەریهەڵدا، جا بۆ جۆرێك لە پێناسەكردنی ئەو كەسانەی لەو سەردەمەدا كە لەژێر كاریگەریی فشاری تووندا تووشی لاوازبوون دەبوون و كاتێكی زۆری دەخایاند تا بەگەڕ بكەونەوە و چاكببنەوە. هەروەها ئاماژەدانێك بەو كەسانەی كە دەیناڵاند بەدەست ئازار و نەخۆشییەوە بەهۆی كەوتنە ژێر فشارەوە، بووە جێی سەرنجدان و بەدواداچوون. وەك ئەوەی هەندێك لەو گۆڤارانە ئاماژەیان پێكردووە وەك (British fortinightly Review). هەربۆ ئەم بۆچوونە بوو كە ئەو ماوەیەی ناوبرا بە سەردەمی پەستان و دڵەڕاوكێ (E.M.Gherman).

لە سەردەمی نوێدا (Cannon،1932) یەكەم لێكۆڵەر بوو كە گرنگی دا بە پشكنین و لێكۆڵینەوە لەسەر فشار، دەرئەنجامی لێكۆڵینەوەكانی گەیشتە ئەو باوەڕەی كە كاتێك پەستان بەردەوام دەبێت و درێژەدەخایەنێت کاریگەریی سەخت لەسەر مرۆڤ  بەجێ دەهێڵێت، كە پاشان تووش بوون بە تێكچوونی سیستمی بایۆلۆجیشی دەكات.(S.B.Hobfoll 1956، 2. p.513-524)

بەڵام گرنگیدان بە فشار لە بواری پیشەسازی دا بۆ یەكەمجار لە ئەمەریكا ساڵی 1956 تێبینی كرا، كاتێك یەكێك لە كرێكارەكانی كۆمپانیای جەنەرال مۆتۆرز لە شاری دیترۆیت بەناوی (جیمس كارتر)ەوە تووشی داڕمانی دەماری بوو لەكاتی كارەكەیدا، كە بووە هۆی ئەوەی نەتوانێت بەردەوام بێت لە كارەكەی، كارتر ناچاربوو بە رێگەی یاسایی داوای قەرەبوو لە كۆمپانیاكە بكاتەوە، چونكە ئەو پەستانە زۆرەی پیشەكەی هۆكاربوون بۆ گەیشتنی بەو حاڵەتەی كە ئیتر نەتوانێت بەردەوام بێت لە كاركردن.

لەو سات و سەردەمەدا ئەم پرسە بوو بە یەكێك لە پرسە هەرە گرنگە یاساییەكان لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا. بە بردنەوەی داواكەی كارتر لە پرسە یاساییەكەیدا، وایكرد زۆربەی بەڕێوەبەر، پارێزەر  وخاوەن كۆمپانیاكان لەو وڵاتە دا، لەدوای ئەو كەیسەوە  بە گرنگیدانەوە بڕواننە پەیوەندیی نێوان فشار و كار وەك پەیوەندییەكی گرنگ و بەهەند وەریبگرن، (بن هیجان، فشاری كار سەرچاوەكانی و دەرئەنجامەكانی و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی 1998 لا 43).

هەرچەندە مژارەكەی كارتر و سەدا گەورەكەی كە دروستبوو لە پەیوەندیی نێوان پەستان و كاردا بەتایبەتی لە ئەمەریكا، بەڵام بۆ وڵاتانی دیكەی جیهان هێشتا نەببووە بابەتێكی گرنگ و جێی سەرنج لەلایەن بەڕێوەبەران و خاوە كۆمپانیاكانەوە. جیهان هەروا بە خێرایی تێنەگەیشتن لەم پەیوەندییە وجودییە، گرێدانی فشار لەگەڵ بەجێهێنانی ئەرك و پیشەدا لەسەر ئاستی كارگێڕی و پیشەسازی بەهەند وەرنەگیرابوو (Vernon Coeman،1991،p.11)

گەڕانەوە بۆ مێژووی نووسراو دەربارەی گرنگیپێدان بە بابەتی فشاری پیشەیی، ئەوا زۆربەی سەرچاوەكان كۆكن لەسەر ئەوەی كە بابەتی فشار لە سەردەمی نوێدا بەستراوەتەوە بە لێكۆڵینەوەكانی (هانزسیلی) كە لە سەرەتادا تیشكی خستبووە سەر دەستنیشانكردنی ئەو دەستەواژە فسیۆلۆژییانەی پەیوەستن بە كاردانەوەكانی جەستە لە بەرانبەر فشاردا و بۆی دەركەوت ئەو گلاندانەی كە ماددەی ئەدریناڵین دەڕێژن یەكەم وەڵامدانەوەن بۆ فشار، هەروەك لە دەرئەنجامی لێكۆڵینەوە و بەدواداچوونەكانی لەسەر مرۆڤ و ئاژەڵ گەیشتە ئەو باوەڕەی كە وەڵامدانەوەی یەك لەدوای یەك بۆ فشارەكان دەكرێت پێشبینیكراوبن و ناوی لێنان نیشانە گشتییەكانی خۆگونجاندن (تكییف). ئەم وەڵامدانەوەیە بە باوەڕی ئەو كاردانەوەی مرۆڤە لە بەرانبەر فشار كە بە سێ قۆناغی ئاگاداركردنەوە،  بەرهەڵستیكردن و زێدە ماندووبوون (الانهاك)دەبێت. (سیزلاجی، مارك جی والاس رەفتاری سیستمی و جێبەجیكردن 1991 لا 181).

دەرئەنجامەكانی توێژینەوەكانی (سیلی) كاریگەریی مەزنی هەبوو لەسەر رێڕەوی گرنگیدان بە بابەتی لێكۆڵینەوە لە فشار بەشێوەیەكی گشتی و فشاری پیشەیی بەتایبەتی، نەك هەر بابەتێكی گرنگبوو بۆ توێژەرەكان و شارەزایان بگرە بووە باسوخواسی تایبەتیی رۆژانە و ماتریاڵێك بۆ بەرنامە رادیۆیی و تەلەڤزیۆنی و رۆژنامە و گۆڤارەكانیش، هەروەها دیدارە زانستییە جیهانییەكانیش، پاشان بووە سەرهەڵدانی وانەی خوێندن و خولی راهێنان بۆ ئەو مەبەستە. (بن هیجان سەرچاوەی پێشوو لا 44).

بەڵام بڵاوبوونەوە و تەشەنەسەندنی گرنگیدان بە فشاری كار لەلایەن لێكۆڵەرەوەكان و پسپۆڕەكان لە دوای توێژینەوەكەی (وۆلف ، كان، كوین و سنوك لەساڵی 1963)وە هات . ئەم توێژینەوەیە كاریگەری هەبوو لەسەر ئاراستەكانی پاش مامەڵەكردن لەگەڵ فشار، بەشێوەیەك كە تیشك خرابووە سەر هۆكارەكان و دەرئەنجامەكانی و فاكتەرە نێوەندییەكانی كە دەكەونە نێو هۆكار و دەرئەنجام. (التریری، پەستانی دەروونی تێگەیشتن و دەستنیشانكردنی و رێگەچارەی 1994 لا 18).

دوابەدوای ئەم توێژینەوەیە هەوڵی زانا و توێژەرەوەكان بەردەوامبوو لە بواری فشاری كاردا. بۆ توێژەری ئەم بابەتە دەركەوت كە هێشتا گرنگیپێدان و لێكۆڵینەوە لە وڵاتانی رۆژهەڵات لەم بوارەدا كەمن و بەپێی پێویست نین.

 گرنگی و مانای فشاری پیشە
لەوانەیە دەربڕینی وشەی فشار لەو وشە ئاساییانە بێت كە تاك رۆژانە بەكاریان دەهێنێت، فشار لە زانستی فیزیاوە هاتووە و بە تێگەیشتن لە مانا فیزیاییەكەی، واتە ئەو دەرهاویشتانەی كە كاریگەریی لەسەر جووڵەی فشاری خوێن دەكەن لە جەستەدا، بەڵام لە دەروونزانیدا فشار واتە ئەو پێداویستییانەی وا لە بوونەوەرێكی زیندوو یان مرۆڤێك دەكەن كە خۆسازاندن بكات  لەپێناو ئەوەی بتوانێت خۆی بگونجێنێت لەگەڵ دەوروبەرەكەیدا. 

بەبێ دوودڵی فشار بەرەو زۆرێك لە كێشە دەروونی و جەستەییەكان دەڕوات كەوا لە مرۆڤ بكات توانای بەخشین و بەرهەمهێنانی كەمبێتەوە، یان نەمێنێت بەتایبەتی لە بواری كاركردن دا (العدیلی سەرچاوەی پێشوو لا 243). فشار واتە بوونی هێزێكی (دەرەكی ناخی )، كە مرۆڤ رووبەڕووی دەبێتەوە و جۆرێكی جیاواز لە كاردانەوەی جەستەیی و دەروونی لە ئەنجامیدا روودەدەن. بەمانایەكی دیكە هەندێك تایبەتمەندی دیاریكراو هەن لە ژینگەی دەوروپشتی مرۆڤ دا كە داواكاری سەپێنراون، یان پێوستە بە خۆگونجاندنێكی دیاریكراو دەكات. جا لە پرۆسەی هەوڵەكانی مرۆڤ بۆ ژیانكردن و هەڵكردن لەگەڵ ئەم تایبەتمەندی و خۆگونجاندنانە و رازیبوون بەم داخوازیانە، هەوڵدانێكی زۆری (ماسولكەیی، هزری و دەروونی) پێویستە، ئەمەش كەوتووەتە سەر گەورە و بچوكی و جیاوازی لە فشارەكان و دەرئەنجامە دەروونی و جەستەییەكانی، هەروەها قەبارە و سروشتی و پلەی ئەرێنی و نەرێنی لەسەر مرۆڤ. فشار هۆكارە بۆ دروستبوونی بۆ نموونە دڵەڕاوكێ یان ترس و دەبێتە هۆی ماندووكردنی و بەرزبوونەوەی پەستانی خوێنی، هەروەها جۆری دیكەی نەخۆشییەكان (ناوەندی ئەزموونە پیشەییەكانی بەڕێوەبردن، رووبەڕووبوونەوەكانی بەڕێوەبەر بۆ پەستانی كار، بمیك لا17). (العدیلی) پێناسەی فشاری كاری كردووە كە: ئەو وروژێنەرە دەروونی و جەستەییانەن كە فشار لەسەر تاك دادەنێن و وای لێدەكەن كە ئاستەم بێت خۆی بگونجێنێت لەگەڵ هەڵوێست و رەوشەكاندا و ببێتە هۆكاری كەمبوونەوەی ئاستی جێبەجێكردنی ئەركەكانی. (العدیلی، سەرچاوەی پێشوو لا 243).

هەندێكی دیكە پێناسەی فشاری كار وادەكەن كە: ئەزموونێكی خوودیە كە تێكدانی دەروونی و جەستەیی روودەدات لە مرۆڤدا، لە دەرئەنجامی فاكتەرەكانی ژینگەی دەرەكی، دامەزراوەیی و یان تاك خوودی خۆیەوە. (اندرۆ دی سیزلاجی، ماركجی دالاس 1991 لا 183). 

پێناسەی (بیلی و كلارك) بۆی وەڵامدانەوەیەكی ویژدانی و رەفتاری و فسیۆلۆژیە بۆ ئاگاداركرنەوە بە ئازارەكان (Roy Bailey and Margret Clark 1989 p.4).

پێناسەی ریان (ریان سەرچاوەی پێشوو 1997 لا 445) بۆی: بریتییە لە حاڵەتی ناهاوسەنگی ل نێوان داخوازییەكانی ژینگەی دەوروپشتی كار و توانای مرۆڤ بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ئەم داخوازیانەدا.

هەروەها (كاهن و بیوسر 1992) لە بەدواداچوونی ئەدەبیاتی بەردەستدا گەیشتنە ئەو بۆچوونەی كەوا فشاری كار بریتییە، لەو گۆڕانكارییانەی كە لەپاش كاریگەرییە وروژێنەرەكانەوە دێن، كە دەبنە هۆكاری درووستبوونی فشار و كاردانەوەی دەروونی و جەستەییان لێدەكەوێتەوە (Khan.L.R and Byosiere 1992 p.571)

(سیزلاجی و والاس) بۆچوونیان وایە كە پەستان ئەو ئەزموونە ناخیەیە كە دەبێتە دروستكەر و بەرهەمهێنەری ناهاوسەنگی دەروونی، یان فسیۆلۆژی بۆ مرۆڤ، ئەویش لە دەرئەنجامی كاریگەرییەكانی ژینگەی دەرەكی یان دامەزراوەیی، یان كەسەكە خۆی. ئەمەش بەمانای ئەوە دێت كە دەتوانرێت سێ  توخم (عناصر) لە فشاری كار دەستنیشان بكەین كە ئەوانیش.

 وروژێنەر: ئەمەش بریتییە لەو فشار و كاریگەرییە سەرەتاییانەی لە دەرئەنجامی هەستكردن بە فشارەوە دروستدەبن، كە دەكرێت ئەم فاكتەرە لە ژینگەی دەرەوە، شوێنی كاركردن یان لە كەسانی دیكەوە بۆ مرۆڤ بێت.

كاردانەوە: لێرەدا مەبەست لە كاردانەوە دەروونی یان فسیۆلۆجی، یان رەفتارییەكانە بۆ فشارەكان وەك هەستكردن بە دڵەڕاوكێی و شكستخواردوویی.

كارلێككردن (ئاوێتەبوون): لێرەدا روودانی كارلێكی تەواوە لەنێوان كاریگەریی وروژێنەرەكان و كاردانەوە، ئەم كارلێكانەش لە هۆكارەكانی ژینگەیی و سیستمی كاركردن و هەستی مرۆڤایەتییەوە دێت، هەموو ئەو كاردانەوانەی كە بەدوای خۆیدا دەیهێنێت (A.Szilagyi and M. Wallace، Cit، 1987 p، 195).

· بەشێكی دیكەی نامەی دكتۆراكەم لەسەر سایكۆلۆژیی پیشەیی

خ.غ