خەڵەف غەفور
توركیا و یەكێتیی ئەوروپا؛ نەپەڕینەوە لە قۆناغی بێهیوایی
1
لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە، توركیا وردە وردە لە ئەوروپا نزیكبووەوە، ساڵی 1949 بووە یازدەیەمین ئەندامی ئەنجومەنی ئەوروپا، بەوە سەرەتای كرداریی پەیوەندییەكانیان دەستیپێكرد، بەڵام تاكو ئێستا ئەوەی توركیا ویستوویەتی كە ئەندامبوونێتی لە یەكێتیی ئەوروپا بەدەستی نەهێناوە، هۆكارەكەیشی پەیوەندیی بە جێبەجێنەكردنی پێوەرەكانی یەكێتیی ئەوروپاوە هەیە كە بە رێككەوتننامەی كۆپنهاگن ناسراوە.
2
ئەنجومەنی ئەوروپا لە مانگی یۆنیۆی ساڵی 1993 لە شاری كۆپنهاگنی پایتەختی دانیمارك كۆبووەوە و رێككەوتن لەسەر دانانی كۆمەڵێك پێوەر بۆ هەر دەوڵەتێكی ئەوروپا كە ویستی ئەوەی هەبێت ببێتە ئەندامی یەكێتیی ئەوروپا. پێوەرەكان بریتین لە "سەقامگیریی سیاسی لە دامەزراوەكانی دەوڵەت، دیموكراسی، سەروەریی یاسا، پاراستنی مافەكانی مرۆڤ، رێزگرتن و پاراستنی مافی كەمینەكان و بوونی بازاڕی ئازاد و توانای ركابەری كردن بە ئامانجی پێشخستنی ئابووری و بازرگانی".
3
توركیا ساڵی 1987 و لەسەردەمی توركوت ئۆزاڵ، سەرۆكی پێشووتری توركیا بە رەسمی داوای ئەندامێتی لە یەكێتیی ئەوروپا كرد، ساڵی 1999 بەشێوەیەكی رەسمی بۆ ئەندامێتی تەواوەتی لە یەكێتیی ئەوروپا بەربژێركرا و گفتوگۆكان دەستیانپێكرد، بەڵام لە 22 ساڵی رابردوودا سەرەڕای هەڵبەز و دابەزی گفتوگۆكان، كەچی نەیتوانیوە ببێتە ئەندامی ئەو یەكێتییە.
4
هۆكاری زۆر هەیە رێگرن لەبەردەم بوونە ئەندامی توركیا لە یەكێتیی ئەوروپا وەكو توركیا دەوڵەتێكی مسوڵمانە و ژمارەی دانیشتوانی زیاتر لە 80 ملیۆن كەسە، ئەمە وادەكات توركیا ببێتە دەوڵەتێكی كاریگەر لە یەكێتیی ئەوروپا و ئەوەش مەترسیی ئاییندەیی بۆ ئەوروپای كریستیان هەیە. پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ، بەتایبەت لە نیوەی دووەمی دەسەڵاتی رەجەب تەیب ئەردۆغان زیاتری كردووە، كاتێ كودەتا شكستخواردووەكەی تەمووزی 2016 روویدا، ئەردۆغان زیاتر دەستكراوە بوو بۆ سەركوتكردنی نەیارەكانی، ئازادییە سیاسی و راگەیاندنەكانی كەمكردەوە و بووە جێگەی رەخنەی یەكێتیی ئەوروپا.
5
سەرەتای ساڵی 2019، لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپا هەڵسەنگاندنی بۆ بارودۆخی توركیا كرد و راپۆرتێكی بڵاوكردەوە، لەوكاتەوە گفتوگۆی ئەندامێتی توركیا لە یەكێتیی ئەوروپا هەڵپەسێردراوە، نە توركیا بە مەرج و پێوەرەكانی ئەوان رازییە و نە ئەوانیش نەرمی بەرانبەر توركیا دەنوێنن، بەتایبەت رەجەب تەیب ئەردۆغان سیاسەتی وەرچەرخان بەرەو رۆژهەڵات و وڵاتانی ئیسلامیی پەیڕەودەكات و لە چەندین رێگەوە هەڕەشەی جدییە بۆ ئەوروپاییەكان.
6
ساڵی 2009 ئەردۆغان پرۆژەی كرانەوەی دیموكراتی بۆ چارەسەركردنی دۆزی كورد خستەڕوو و لەگەڵ عەبدوڵڵا ئۆجەلان دەستیان بە گفتوگۆی ناڕەسمی كرد، ساڵی 2013 وەكو جەختكردنەوەی لە رێزگرتن لە مافی كەمینەكان توركیا رێگەی بە بەكارهێنانی زمانی كوردی دا، ئەردۆغان ئەوەی بۆ دوو شتی گرنگ كرد؛ بەدەستهێنانی دەنگی كورد لە هەڵبژاردنەكان و خێراتركرنی پرۆسەی ئەندامێتی لە یەكێتیی ئەوروپا.
بەڵام ئەردۆغان پرۆژەكەی نەخستە بواری جێبەجێكردنەوە، پرۆژەی كرانەوەی دیموكراتی كۆتاییهات، چەوساندنەوەی كورد زیاتری كرد، ئەوروپا لەسەر دۆزی كورد هەڵوێستی روونی هەیە، بەتایبەت لەسەر زیندانیكردنی سەڵاحەدین دەمیرتاش، هاوسەرۆكی پێشووتری هەدەپە و توركیای بە پێشێلكردنی ئازادییە سیاسییەكان و مافەكانی كورد تۆمەتبار كردووە.
توركیا توانای نییە پێوەرەكانی كۆپنهاگن جێبەجێ بكات، لەبەرئەوە ئەندامێتی لە یەكێتیی ئەوروپا زۆر قورسە و باوەڕ ناكرێت هەرگیز بەو ئامانجەی بگات.
خ.غ
لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە، توركیا وردە وردە لە ئەوروپا نزیكبووەوە، ساڵی 1949 بووە یازدەیەمین ئەندامی ئەنجومەنی ئەوروپا، بەوە سەرەتای كرداریی پەیوەندییەكانیان دەستیپێكرد، بەڵام تاكو ئێستا ئەوەی توركیا ویستوویەتی كە ئەندامبوونێتی لە یەكێتیی ئەوروپا بەدەستی نەهێناوە، هۆكارەكەیشی پەیوەندیی بە جێبەجێنەكردنی پێوەرەكانی یەكێتیی ئەوروپاوە هەیە كە بە رێككەوتننامەی كۆپنهاگن ناسراوە.
2
ئەنجومەنی ئەوروپا لە مانگی یۆنیۆی ساڵی 1993 لە شاری كۆپنهاگنی پایتەختی دانیمارك كۆبووەوە و رێككەوتن لەسەر دانانی كۆمەڵێك پێوەر بۆ هەر دەوڵەتێكی ئەوروپا كە ویستی ئەوەی هەبێت ببێتە ئەندامی یەكێتیی ئەوروپا. پێوەرەكان بریتین لە "سەقامگیریی سیاسی لە دامەزراوەكانی دەوڵەت، دیموكراسی، سەروەریی یاسا، پاراستنی مافەكانی مرۆڤ، رێزگرتن و پاراستنی مافی كەمینەكان و بوونی بازاڕی ئازاد و توانای ركابەری كردن بە ئامانجی پێشخستنی ئابووری و بازرگانی".
3
توركیا ساڵی 1987 و لەسەردەمی توركوت ئۆزاڵ، سەرۆكی پێشووتری توركیا بە رەسمی داوای ئەندامێتی لە یەكێتیی ئەوروپا كرد، ساڵی 1999 بەشێوەیەكی رەسمی بۆ ئەندامێتی تەواوەتی لە یەكێتیی ئەوروپا بەربژێركرا و گفتوگۆكان دەستیانپێكرد، بەڵام لە 22 ساڵی رابردوودا سەرەڕای هەڵبەز و دابەزی گفتوگۆكان، كەچی نەیتوانیوە ببێتە ئەندامی ئەو یەكێتییە.
4
هۆكاری زۆر هەیە رێگرن لەبەردەم بوونە ئەندامی توركیا لە یەكێتیی ئەوروپا وەكو توركیا دەوڵەتێكی مسوڵمانە و ژمارەی دانیشتوانی زیاتر لە 80 ملیۆن كەسە، ئەمە وادەكات توركیا ببێتە دەوڵەتێكی كاریگەر لە یەكێتیی ئەوروپا و ئەوەش مەترسیی ئاییندەیی بۆ ئەوروپای كریستیان هەیە. پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ، بەتایبەت لە نیوەی دووەمی دەسەڵاتی رەجەب تەیب ئەردۆغان زیاتری كردووە، كاتێ كودەتا شكستخواردووەكەی تەمووزی 2016 روویدا، ئەردۆغان زیاتر دەستكراوە بوو بۆ سەركوتكردنی نەیارەكانی، ئازادییە سیاسی و راگەیاندنەكانی كەمكردەوە و بووە جێگەی رەخنەی یەكێتیی ئەوروپا.
5
سەرەتای ساڵی 2019، لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپا هەڵسەنگاندنی بۆ بارودۆخی توركیا كرد و راپۆرتێكی بڵاوكردەوە، لەوكاتەوە گفتوگۆی ئەندامێتی توركیا لە یەكێتیی ئەوروپا هەڵپەسێردراوە، نە توركیا بە مەرج و پێوەرەكانی ئەوان رازییە و نە ئەوانیش نەرمی بەرانبەر توركیا دەنوێنن، بەتایبەت رەجەب تەیب ئەردۆغان سیاسەتی وەرچەرخان بەرەو رۆژهەڵات و وڵاتانی ئیسلامیی پەیڕەودەكات و لە چەندین رێگەوە هەڕەشەی جدییە بۆ ئەوروپاییەكان.
6
ساڵی 2009 ئەردۆغان پرۆژەی كرانەوەی دیموكراتی بۆ چارەسەركردنی دۆزی كورد خستەڕوو و لەگەڵ عەبدوڵڵا ئۆجەلان دەستیان بە گفتوگۆی ناڕەسمی كرد، ساڵی 2013 وەكو جەختكردنەوەی لە رێزگرتن لە مافی كەمینەكان توركیا رێگەی بە بەكارهێنانی زمانی كوردی دا، ئەردۆغان ئەوەی بۆ دوو شتی گرنگ كرد؛ بەدەستهێنانی دەنگی كورد لە هەڵبژاردنەكان و خێراتركرنی پرۆسەی ئەندامێتی لە یەكێتیی ئەوروپا.
بەڵام ئەردۆغان پرۆژەكەی نەخستە بواری جێبەجێكردنەوە، پرۆژەی كرانەوەی دیموكراتی كۆتاییهات، چەوساندنەوەی كورد زیاتری كرد، ئەوروپا لەسەر دۆزی كورد هەڵوێستی روونی هەیە، بەتایبەت لەسەر زیندانیكردنی سەڵاحەدین دەمیرتاش، هاوسەرۆكی پێشووتری هەدەپە و توركیای بە پێشێلكردنی ئازادییە سیاسییەكان و مافەكانی كورد تۆمەتبار كردووە.
توركیا توانای نییە پێوەرەكانی كۆپنهاگن جێبەجێ بكات، لەبەرئەوە ئەندامێتی لە یەكێتیی ئەوروپا زۆر قورسە و باوەڕ ناكرێت هەرگیز بەو ئامانجەی بگات.
خ.غ
وتارەکانی تری نووسەر
