لە ماوەی نزیکەی دوو مانگدا، زیاتر لە 10 جار خۆڵبارینی چڕ روویداوە و خەریکە دەبێتە دیاردەیەکی رۆژانەی بێزارکەر. کاتێک هاوڵاتی بەیانیی لە خەو بەئاگا دێت، چاوی بە دنیایەکی رەنگ نارنجی هەڵدەهێنێت، کە ئەمەش تووشی دڵتەنگی و نائومێدیی دەکات. 

باهۆزی خۆڵی، کارەساتێکی سروشتییە، کاریگەری لەسەر ژیانی مرۆڤ هەیە لە هەموو روویەکەوە.

 

دەتوانین ئەو جۆرە باهۆزانە بەوە پێناسە بکەین کە بریتییە لە باهۆزی هەڵگری گەردیلەکانی خۆڵ و تۆزی هاڕاوی وردی سەر رووی زەوی کە نیوەتیرەکەیان لە (0.1) میکرۆن تێناپەڕێت و دیاردەیەکی بڵاوە و لە هەموو جیهاندا روودەدات. 

ئەو جۆرە باهۆزانە تەنیا لەسەر گۆی زەوی روونادات، بەپێی لێکۆڵینەوەیەک؛ لەسەر هەسارەی مەریخ گەورەترین باهۆزی خۆڵیی روویداوە کە زۆر بەهێزترە لەوەی لەسەر گۆی زەوی روودەدات.

 

 یەکەم: جوگرافیا و تۆپۆگرافیای عیراق ئاسانکاریی کردووە و رێخۆشکەرە بۆ ئەو دیاردەیە؛ عیراق دەکەوێتە بەشی باشووری رۆژئاوای کیشوەری ئاسیا، دەکەوێتە ناوچەیەکی بیابانیی وشکانی، کە رووبەرێکی فراوانە و ئاستی نزمە و (هلال الخصیب – کەوانەی بەپیت)ی پێ دەوترێت. ئەو جوگرافیایە، وای کردووە عیراق رووبەڕووی باهۆزی قورس بێتەوە کە هەندێک جار خێرایی دەگاتە سەروو 40کم/ لە کاژێرێکدا.

دووەم: کەمیی رێژەی بارانبارین و بەرزیی پلەی گەرمی، کە هەندێک جار لە مانگەکانی هاوین لە زۆربەی ناوچەکان لە (50) پلەی سەدی تێپەڕ دەکات، ئەمەش دەبێتە هۆکارێک بۆ وشکبوونەوەی زەوی و زیاتر بەهەڵمبوونی ئاو.

سێیەم: وشکبوونی رووەکی بیابانی و نەمانی توێژی بەربەست لە بەرزبوونەوەی لم، خۆڵ و تۆزی ناوچە بیابانییەکان.

چوارەم: گۆڕانکاری لە کەشوهەوای گۆی زەوی و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، کە دەبێتە هۆکار بۆ گۆڕانکاری لە پاڵەپەستۆی هەوا و نزمبوونەوەی پاڵەپەستۆ، لەبەر ئەوە با و رەشەبا لە ناوچەکانی پاڵەپەستۆی بەرز بەرەو ناوچەی پاڵەپەستۆی نزم دەڕوات و سیفاتی ناوچەکە لەگەڵ خۆی دەبات.

ئەم گۆڕانکارییە گەورانەی کە لە پاڵەپەستۆی هەوادا روودەدەن، دەبێتە هۆکاری شڵەژانی بارستەی هەوا و دروستبوونی رەشەبا و دەڕوات و لەگەڵ خۆی هەرچی لە رێگە بیگاتێ دەیبات، بەتایبەتیش ئەگەر بەسەر ناوچەی بیاباندا بڕوات و بەسەر خاکێکی فشەڵی هەڵتەکاودا تێپەڕ بکات، ئەوا خۆڵ و لم هەڵدەگرێت و لەگەڵ خۆی دەیبات.

پرسیارێکی تر دێتە ئاراوە، ئایا ئەم دیاردەیە تەنیا سروشتییە، یاخود مرۆڤیش کاریگەریی هەیە لەسەری؟ لە وەڵامدا دەڵێین: بەڵێ، کارەکانی مرۆڤیش لە خراپ بەکارهێنانی زەوی و گوێنەدان بە سروشت، دەبێتە هۆکارێک لە پاڵ هۆکارە سروشتییەکانی دیکەدا. بۆ نموونە؛ زەوییە بیابانییەکانی عیراق بەهۆی شەڕە یەک لە دوای یەکەکانی عیراقەوە، هەر لە شەڕی هەشت ساڵەی عیراق - ئێران، داگیرکردنی کوەیت و هێرشی هاوپەیمانان، دواتر شەڕی رووخاندنی رژێمی سەدام و دواتریش شەڕی بەردەوام لەگەڵ گرووپە تیرۆریستییەکان لەو ناوچە بیابانیانە، بوونەتە هۆکاری سەرەکی لە تێکدانی ژینگە و سروشتی ئەو ناوچانە، بەتایبەتی بەهۆی چالاکییە سەربازییەکانەوە خاکی ئەو ناوچانە فشەڵ بوون و پێکهاتە و سروشتیان تێکدراوە، هەروەها بەهۆی کردنەوەی رێگەوبان و بەکارهێنانی زیل و تانکەر و ئۆتۆمبێل لەو ناوچانە، کە جاران تەنیا پیادەی شوانی بەدوەکان بۆ لەوەڕی مەڕوماڵات پێیدا دەڕۆیشتن. هەروەها وشککردنی بەشێکی زۆر لە ناوچەی زۆنگاوەکانی باشووری عیراق، کەمکردنەوەی رێژەی ئاوی ئەو رووبارانەی دەڕژێنە ناو عیراق، بەتایبەتی هەردوو رووباری دیجلە و فورات لەلایەن دراوسێکانەوە، بڕینەوەی بڕێکی زۆری دەرخت لەلایەن رژێمی سەدامەوە، هەروەها بەکارهێنانی نازانستیانەی زەوی ئەو ناوچانە لەلایەن مرۆڤەوە و کەمکردنەوەی رووبەری سەوزایی... ئەمانە و چەندین هۆکاری تر بوونەتە هۆکاری سەرەکی بۆ بەبیابانبوونی عیراق.

کۆمەڵێک هۆکار بەیەکەوە بوونەتە هۆی زیادبوون و فراوانکردنی رووبەری کارەساتی خۆڵبارین، بۆیە رەشەبا بەتەنیا هیچی بۆ ناکرێت ئەگەر هۆکاری تێکچوونی پاڵەپەستۆی هەوا و فشەڵیی خاکی لە رێگەدا نەبێت.

دیاردەی خۆڵبارین، تەنیا لە عیراق و ناوچەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست روونادات، بەڵکوو لە زۆر ناوچەی جیهان ئەو دیاردەیە هەیە، بۆ نموونە؛ لە ئورسترالیا، باشووری ئەمەریکا و لە باکووری ئەفریقا...

باهۆزی لمی و باهۆزی خۆڵ و تۆز لەگەڵ یەک جیاوازن، باهۆزی لمی لە ناوچە  بیابانییەکان روودەدات کە لم و گردۆڵکەی لمینیان زۆرە، گەردیلەکانی لم قورسترن لە خۆڵ و تۆز، تەنیا بە باهۆزی بەهێز روو دەدەن و لەگەڵ باهۆزێکی بەهێزیش 50 مەتر زیاتر بەرز نابنەوە، بۆیە پشتێنەی سەوزی رووەکی دەکرێت بەربەست بێت. لەگەڵ ئەو کەمە بەرزبوونەوەیەش، کاریگەری خۆی هەیە و تۆپۆگرافیەتی ناوچەکە تێک دەدەن.

خۆڵبارین دیاردە و کارەساتێکی باوترە، بەهۆی سووکیی گەردیلەکانییەوە، ماوەیەکی دوورودرێژ دەڕوات و زیاتر لە 2000 مەتر بەرز دەبێتەوە، هەر بۆیە پشتێنەی سەوزایی کاریگەری نییە بۆ رێگری لە خۆڵبارین. تۆزیش بە سروشتیی لە دەوروبەرماندا هەیە و لەشی مرۆڤ بەهۆی لووتەوە کە وەک فلتەر کار دەکات و پاڵفتەیەکی سروشتییە، رێگری دەکات لە چوونی تۆز بۆ ناو لەش و لەش دەپارێزێت.

 

خۆڵبارین، لە رووی تەندروستییەوە هۆکارێکە بۆ نەخۆشکەوتن، بەتایبەتی کاریگەری نەرێنی لەسەر کۆئەندامی هەناسە و هەوکردنی چاو هەیە، هەروەها دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی دەیان جۆر لە ڤایرۆس. ئەمە جگە لەوەی کە کاریگەریی راستەوخۆی هەیە لەسەر چالاکییەکانی مرۆڤ، وەک: وەستانی گەشتە ئاسمانییەکان، وەستانی هەموو جۆرەکانی گواستنەوە و هاتوچۆ، زیادبوونی رووداوەکانی هاتوچۆ، زیان بە کەلوپەل و بەرهەمەکانی کشتوکاڵ دەگەیەنێت و لەگەڵ خۆی مێرووە زیانبەخشەکانی کشتوکاڵ دەهێنێت، پیسبوونی ناوماڵ و شوێنە گشتییەکان. هەروەها کاریگەری لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی دەبێت، چونکە عیراق یەکێکە لەو 12 دەوڵەتەی کە رووبەڕووی بەبیابانبوون دەبێتەوە.

لەگەڵ ئەوەش، هەندێک لایەنی ئەرێنیشی هەیە، لەوانە: گواستنەوەی خۆڵ بۆ ئەو ناوچانەی خاکیان کەمە، گواستنەوەی هەندێک مادەی سوودبەخش و خۆراک بۆ زەوی، لەوانە: ئاسن. هەروەها کەوتنی هەندێک لەو مادانە بۆ ناو دەریاکان کە دەبنە خۆراک بۆ رووەکی دەریایی، لەگەڵ خۆیان تۆو و ئەو دەنکەهەڵاڵانە دەگوازنەوە کە لەسەر رێگەیانن، وەک هەڵاڵەکانی درەختی خورما.

 

ئەستەمە رێگری لە خۆڵبارین بکرێت، چونکە ئەو ناوچانەی تووشی بەبیابانبوون بوون، رووبەرێکی کەم نین، بەڵام دەکرێت کەم بکرێتەوە، یان کاریگەرییەکانی کەم بکرێتەوە. 

ئەو رێکارانەی کە پێویستە بگیرێنەبەر: 

- زیادکردنی رووبەری سەوزایی و هاندانی هاوڵاتی بۆ چاندنی درەخت.

- بەکارهێنانی ئاو بەشێوەیەکی زانستی بەمەبەستی فراوانکردنی رووبەری زەوی کشتوکاڵی و سەوزایی.

- بایەخدان بە ناوچەکانی مێرگی بیابان و زیادکردنی ئەو رووەکانەی بۆ ئەو ناوچانە دەگونجێن.

- پێکهاتن و کارکردن لەگەڵ دراوسێکانی عیراق، بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی کە سەرچاوەی ئاوی عیراقیان تێدایە، بەپێی رێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان دەربارەی ئەو وڵاتانەی هاوبەشن لە ئاو و سەرچاوەکانیدا.

- وشیارکردنەوەی هاوڵاتی لە ئاست ژینگە و لێکەوتە خراپەکانی بەکارهێنانی سروشت. 

هەروەها بۆ خەڵکیش دەکرێت ئاگاداری تەندروستیی خۆیان بن، بۆ نموونە؛ لە رۆژانی خۆڵبارین: خوێندنگە دابخرێت، ماسک بەکاربهێنرێت بۆ چوونەدەرەوە، دەرگا و پەنجەرەکان دابخرێن، گەشتی ئاسمانیی رابگیرێت، بەپێی توانا هاتوچۆی ئۆتۆمبێل کەم بکرێتەوە، ئەگەر بەناچاریی گەشتیش بکرێت، ئەوا ئاو و بەتانییەک لە ناو ئۆتۆمبێل هەبێت، بۆ چوونەدەرەوەش بەبێ ئاو نەڕۆنە دەرەوە.

لە عیراق چەندین جار لیژنەی تایبەت بۆ ئەم مەبەستە پێکهێنراون، بڕیار و رێنمایی باشیان دەرکردووە، لەوانە: لە مانگی ئازاری ساڵی 2009 ئەنجومەنی وەزیران واژووی لەسەر بڕیارەکانی لیژنە تایبەتەکە کردووە کە 20 رێنمایی گرنگی تێدایە، بەڵام بەداخەوە، بەدواداچوونی کەمی بۆ کراوە. لە هەمووی گرنگتر؛ دەبێت بەدواداچوون بکرێت بۆ ئەو رێککەوتنانەی کە لەگەڵ تورکیا، سوریا و ئێران واژوو کراون و هەموو لایەک دەبێت پابەند بن بە جێبەجێکردنی بەندەکانی رێککەوتنەکانەوە، چونکە چارەسەری بەبیابانبوون دەبێت عیراق و وڵاتانی ناوچەکە بەیەکەوە بیکەن، هەروەها هەماهەنگی تەواو بکرێت لەگەڵ ئەو رێکخراوانەی تایبەتمەندن بە بیابانبوون و ژینگە و رێنماییەکانیان جێبەجێ بکرێن.

خ.غ