شارۆچکەی شنگال، دەکەوێتە سەر سنووری سوریا، لە شارێکی گەورە و دەیان شارەدێ و گوند و لادێ پێکدێت. سەر بە پارێزگای موسڵە و نزیکەی 115کم لە سەنتەری پارێزگاکەوە دوورە. 

بەپێی مادەی 140ی دەستووری عیراق، بە ناوچە جێناکۆکەکان ئەژمار دەکرێت. زۆرینەی دانیشتوانەکەی کوردی هەڵگری ئایینی ئێزدین، هەروەها عەرەب و تورکمان و کریستیان لەو ناوچەیەدا هەن. بە قەڵای مێژوویی ئێزدییەکان لە جیهاندا دادەنرێت. پەرستگای لالش لەو ناوچەیە، پارێزگاریی لە کولتووری ئایینی و ژیانی ئەوان کردووە.

ئەم ناوچەیە، بەهۆی جیاوازیی ئایین و گرنگیی جوگرافییەوە، چەندین جار بەر شاڵاوی لەناوچوون و جینۆساید کەوتوون، دواهەمینیشیان؛ داگیرکردنی بوو لەلایەن هێزە تیرۆریستەکانی داعشەوە لە 3ی ئابی 2014. 

ئەم داگیرکردن و جینۆسایدە دڵڕەقانەیە دەرهەق بە خەڵکی ناوچەکە، بەتایبەتی ژن و منداڵەکانیان، بوو بە خاڵی وەرچەرخان لە بۆچوون و تێڕوانینی زلهێزەکان و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ و هێزەکانی هاوپەیمانی لەسەر خەڵکی ئەو ناوچەیە و هەڵسوکەوتیان بەرانبەریان، لە چاودێرییەوە گۆڕا بۆ چالاکیی سەربازیی راستەوخۆ و دەرپەڕاندنی هێزەکانی داعش لە شنگال و ئازادکردنیان لە ساڵی 2005، بەڵام لە دوای رزگارکردنیان؛ شنگال و دانیشتوانەکەی تووشی پارچەبوونی دیمۆگرافی و ئەمنی و سیاسی و ئیداریی هاتوون. لە سەرێکەوە وڵاتە ئیقلیمییەکانی وەک: تورکیا و ئێران، لە سەرێکی تریشەوە پارتە سیاسییەکانی وەک: پارتی کرێکارانی کوردستان (PKK) و پارتی دیموکراتی کوردستان و پارتە سیاسییەکانی عیراق، هەروەها هێزەکانی حەشد و هێزەکانی عیراق و پێشمەرگە، کە هەر هەموویان گاریگەرییان هەیە لەسەر چارەنووسی ناوچەکە و خەڵکەکەی، هەر لایەنەش بۆ بەرژەوەندییەک رۆڵ دەگێڕن لە داڕاشتنی چارەنووسی ناوچەکە، تاکە زەرەرمەندیش خەڵکی ناوچەکەن.

شنگال، ناوچەیەکی جوگرافیی ستراتیژیی گرنگە بۆ عیراق و هەرێمی کوردستان و ئێران و تورکیا و سوریا، رێڕەوێکی ئەمنی و سەربازی و بازرگانییە.

ئەو هەڕەشانەی ئەردۆغان دەیکات و چەندبارەی دەکاتەوە سەبارەت بە پەلاماردانی سەربازیی بۆ سەر ناوچەی شنگال، هەمان هەڕەشەکانی پێش 30 ساڵ لەمەوبەرە و هەمان بۆچوونی دەوڵەتی عوسمانییەکانە لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەیەم، کە دەوڵەتی عوسمانی بڕیاری لەناوبردنی ئێزدییەکانی لەو ناوچانەدا دابوو. بڕیاری جینۆسایدی لە دژیان دەکرد بە ناردنی هێزێکی سەربازیی زەبەلاح بۆ ناوچەکە، هەروەها بڕیاری دا پەرستگا و شوێنە ئایینییەکانیان بکەن بە قوتابخانەی عوسمانییەکان و گۆڕانکاریی دیمۆگرافی لە ناوچەکەدا بکات بە هێنانی خێڵە عەرەب و تورکمانەکان تا لەو ناوچەیەدا نیشتەجێیان بکات و زەوی و خاکی ئێزدییەکانیان بەسەردا دابەش بکات. هەمان شێوەی سیاسیەتی رژێمی سەدام حسێن بۆ بەعەرەبکردنی ناوچەکە و لەناوبردنی ئێزدییەکان. هەروەها عوسمانییەکان بۆ راکێشانی سۆزی ئیسلامییەکان، ئێزدییەکانی بە لادەر لە ئایینی ئیسلامی لەقەڵەم دەدا. کە بەهۆی ئەو سیاسەتە نالەبارەیان، ئێزدییەکان تووشی برسێتی و نەهامەتیی زۆر هاتن و تا هەرەسی دەوڵەتی عوسمانی لەو بارە ناهەموارەدا دەژیان. 

ئەم فراوانخوازی و گۆڕانکارییانە، لە هزری ئەردۆغانی عوسمانیخوازدا ماوەتەوە و کاری بۆ دەکات و بە ئاشکرا ئەو سیاسەتە پەیڕەو دەکات و خەون بە ویلایەتی موسڵەوە دەبینێ. 

هاتنی هێزەکانی (PKK) بۆ ئەو ناوچەیە و رزگارکردنی شنگال لە دەستی داعش، بوو بە بیانوویەک بۆ ئەنجامدانی مەرامەکانی تا دەسەڵات بەسەر ئەو ناوچانەدا بگرێتە دەست. دەیەوێت بە تیرێک چەندین نێچیر بکوژێ. لە لایەک راستەوخۆ لە هێزەکانی (PKK) بدات و لەو ناوچانە دووریان بخاتەوە، لە لایەکیش بۆ لاوازکردنی هەرێمی کوردستان و لەباربردنی خەونی گێڕانەوەی ئەو ناوچانە بۆ سەر هەرێمی کوردستان، ئەمە جگە لەوەی ئەو ناوچەیە هێڵێکی ستراتیژیی سەربازییە بۆ سەر عیراق و هەرێم و سوریا، هەروەها هێڵێکی بازرگانیی گرنگیشە، گەر لە ئیبرایم خەلیل گرنگتر نەبێ ئەوا لەو کەمتر نییە. لەو ناوچانە چەند خاڵێکی بازرگانیی گرنگی تیادایە وەک: سمێلکا و سحێلا کە ئێستا لەژێر کۆنترۆڵی پارتی دیموکراتی کوردستاندان و هەندێ هێڵی تریش لەژێر دەستی حەشد و (PKK)دان، کە ئەنجامی لەشکرێکشیی تورکیا، ئەمانە هەمووی دەکەونە ژێر کۆنترۆڵی تورکیا، کە هۆکارێکیشە بۆ لاوازکردنی بەشێک لە سەرچاوەی دارایی ئەو لایەنانە.

 هەروەها تورکیا مەبەستێتی بوونی ئێران لە ناوچەکەدا لاواز بکات کە بەشێک لە هێزەکانی حەشدی شەعبی نوێنەرایەتییان دەکەن. راستە هێزەکانی حەشد بە فەرمی لەلایەن پەرلەمان و حکومەتەوە دامەزراون، بەڵام زۆر لایەنیان راستەوخۆ فەرمان لەو لایەن و باڵ و پارتانەوە وەردەگرن کە ئەجێندای ئێران جێبەجێ دەکەن. 

لە لایەکی تریشەوە تورکیا دەیەوێت پردی پەیوەندی لەگەڵ تورکمانەکانی عیراق بەهێز بکات، بەتایبەتی تورکمانەکانی کەرکوک.

دوای کشانەوەی هێزەکانی پێشمەرگە لەو ناوچانە بەهۆی پەلاماری هێزە تیرۆریستەکانی داعش، بۆشاییەک لەو ناوچانە دروستبوو و بوو بە گۆڕەپانێکی گرنگ بۆ هێزەکانی (PKK) و حەشدی شەعبی و هێزە سەربازییەکانی عیراق، کە بووە هۆی پەیدابوونی چەندین رێڕەوی گرنگ بۆ ئێران بەمەبەستی چوونە ناو قووڵایی سوریاوە و لەوێشەوە بەرەو دەریای ناوەڕاست و دیمەشق و دواتریش بەیروت. رەنگە نەتوانین رۆڵی ئێران لەو ناوچانە بە ئاسانی ببینین، بەڵام زۆر لایەن هەن ئەجێنداکانی بۆ جێبەجێ دەکەن.

بۆ هێزەکانی (PKK)ش، ئەو ناوچەیە وەک پردێک وایە لەنێوان هەرێم و رۆژئاوا؛ بۆ هاتوچۆ و بەکارهێنانی و پتەوکردن و ئاسانکاری گواستنەوەی هێزەکانیان لەنێوان باشوور و ئەو لایەن و دۆستانەی لە رۆژئاوا هەن. 

ئەمانەی روو دەدەن، هەموو بەهۆی لاوازیی حکومەتی عیراق و هەرێمەوەیە کە نەیانتوانیوە رۆڵێکی سەرەکی و گرنگ لەو ناوچانەدا ببینن، کە بوو بەهۆی ناسەقامگیری باری ئەمنی و تێکچوونی هاوسەنگی.

ئێزدییەکانیش بەهۆی ئەو هەموو کارەساتەی بەسەریاندا هاتووە، بوونەتە قوربانی و بوون بە چەندین بەشەوە. لە لایەکی تریشەوە بوو بەهۆی بەسەربازیکردنی کۆمەڵگەی شنگال و هەر بەشە سەر بە لایەنێکن و مەرامەکانیان بەجێدەهێنن.

بەداخەوە، هەموو ئەو هێزانەی دروستبوون، نەیانتوانیوە هێزێکی هاوپەیمانی پێکبهێنن و داکۆکی لە ناوچەی شنگال بکەن بەیەکەوە.

لەنێو ئەو هەموو ئاڵۆزییەدا، دەکرێت هەرێمی کوردستان بە هەموو پارتەکانییەوە، ئەوانەی لە حکومەت بەشدارن و ئەوانەش کە وەک ئۆپۆزسیۆن ماونەتەوە، بەیەکەوە یەک روانگە و بۆچوونیان هەبێ بۆ ئەو پرسانەی کە راستەوخۆ پەیوەندی بە ئاسایشی نەتەوەییەوە هەیە، بەتایبەتیش بۆ شنگال، کە ئێستا لە هەموو چرکەیەکدا دۆخەکەی قابیلی تەقینەوەیە.

نازانین ئایا هەرێم چی دەکات؟ دەستبەرداری ناوچەکانی شنگال دەبێ یان داکۆکیی لێدەکات؟ ئایا لەگەڵ تورکیا کۆکن یان لەگەڵ عیراق؟

شنگال، لە دوای ئەو هەموو رووداوە دڵتەزێنانە، بووەتە جێی بایەخی دەوڵەتە زلهێزەکان، بەتایبەتی یەکێتیی ئەوروپا، کە پرۆژەیەکی هاوبەش هەیە لەنێوان ئەو وڵاتە ئەوروپییانە، بۆ نموونە؛ (فەرەنسا، ئەڵمانیا، هۆڵەندا...) لەگەڵ خەڵکی ناوچەکە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانیان، لەوانەش: کشانەوەی هەموو ئەو هێزانەی هاتوونەتە ناوچەکە لە دوای شەڕی داعشەوە، کە ئەمەش بە رێگەی دیپلۆماسی و گفتوگۆ بەدەستبهێنرێت و نەهێڵرێت پێکدادان لەنێوانیاندا روو بدات. لە لایەکی ترەوە ئیدارەدانی ناوچەکە هەر لە پۆلیسەوە تا دەگاتە دەسەڵاتی ئیداری، لەلایەن خەڵکی رەسەنی ناوچەکەوە و هەوڵی بێوچان بدرێت بۆ گەڕانەوەی ئاوارەکان کە تەنها لە هەرێم نزیکەی (110 بۆ 130) هەزار ئاوارەی ئێزدی هەن.  هەروەها هەوڵبدرێت بە هەموو لایەک ستراتیژێک دابڕێژن بۆ ئاوەدانکردنەوەی ناوچەکە.

خ.غ