ماتریارک (Matriarchy)، وشەیەکی لاتینییە، لە دوو بەش پێک هاتووە: (Mater – دایک)، (Archein – دەسەڵات)، واتا دەسەڵاتی دایک، یان دایکسالاری. ماتریارکی، سیستمێکە تێیدا ژن رۆڵی سەرەکیيان لە دەسەڵاتە سیاسی، ئەخلاقی و کۆمەڵایەتییاندا بینیوە، هەروەها زانستێکی کۆمەڵایەتییە بە هەمان شێوەی باوکسالاری. ئەوەندەی بایەخ بە چەمکی باوکسالاری دەدرێت و باسوخواس و لێکۆڵینەوەی لەبارەوە دەکرێت، زۆر کەمتر لەوە باس لە دایکسالاری دەکرێت؛ هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ زانایانی بواری (ئیتنۆلۆژی و ئەنترۆپۆلۆژیا)، کە بە هەندیان وەرنەگرتووە، چونکە دەبێتە هۆی داڕمانی ئایدۆلۆژیای پاتریارک و جیهانبینی لەو روانگەیەوە و سەرهەڵدانی سەرەتای گەشەکردنێکی سروشتی و مێژوویی تازە، هەر بۆیە دەبێتە جێی مەترسی ئەگەر بەهەند وەربگیرێت. 

لەوەتەی هزری مرۆڤایەتی لەسەر (بوون) بەئاگا هاتووە، کۆمەڵێک پرسیاری زۆری بێکۆتایی جەدەلیی بەدوای خۆیدا هێناوە: چۆن گەردوون دروست بووە؟ ژیان بەردەوامیی هەیە؟ ئایا شێوەی هەر وەک ئەم سەردەمە بووە؟ نهێنیی ئەو دووانەیە (نێر و مێ) چۆنە و چۆن دروست بوون و تا ئێستاش هەر دروست دەبن و ژیان بەهۆیانەوە بەردەوامە؟ ئایا لە بنەڕەتدا یەکەم مرۆڤ رەگەزی نێر بووە، یان مێ؟... لە راستیدا نە فەلسەفە و نە زانست وەڵامێکی یەکلاکەرەوەیان بۆ ئەو پرسیارانە نەداوەتەوە، چونکە ئەستەمە پاش سەدان هەزار ساڵ بەم هەموو گۆڕانکاری و کارلێکانەی بەسەریاندا هاتووە، بگەنە یەک ئەنجام و هەموو لایەکیش لەسەری کۆک بن. لەگەڵ ئەمانەش، فزولیەتی توێژەر و زانا و فەیلەسوفەکان وای کردووە تێڕامان و توێژینەوە و لێکۆڵینەوەکان بەردەوام بن، چونکە گرنگن بۆ هەبوونی زانیاری دەربارەی چارەنووسی مرۆڤایەتی بە هەموو لایەنەکانییەوە و بەردەوامیی ژیان بە چەمکی دووانەی (نێر/مێ)، (ئان/کی)، (ئاسمان/زەوی). 

ئەم جەدەل و ئارەزووە، بواری خەیاڵی داوە فراوان بێت و ئەفسانە، ئەدەب، هونەر و فەلسەفە بە دیدی جیاواز پێناسەی سروشتی مرۆڤایەتی و پەیوەندیی نێوان ژن و پیاویان لە هەموو کات و سەردەمێکدا کردووە. لە ئەفسانە سۆمەرییەکاندا بوون لە یەک خوداوە دروست بووە، کە ئەویش ئاوە. لە ئاویش دوو خودا دروست بووە: (ئان – ئاسمان) و (کی – زەوی)، لە هاوسەرگیریی ئەو دووانە (هەوا) دروست بووە؛ هەوا هەست بە تەنگیی ئەو رووبەرە دەکات کە تێیدا قەتیس بووە لە نێوان (ئان و کی)دا، بۆیە لە یەک دووریان دەخاتەوە بۆ ئەوەی جێگەی خۆی بکاتەوە، ئیتر ئاسمان بەرز دەبێتەوە و زەوییش فراوان دەبێت. ئەفسانەکانی بابلییەکان، یۆنانییە کۆنەکان و میسرییە کۆنەکانیش هاوشێوەن، بەڵام بە ناوی جیاواز.

 هەندێک توێژەر هەن پێیان وایە یەکەم خودا کە مرۆڤایەتی رووی تێ کردبێت، ژن بووە و چەندین خودای ژنیش هەبوون. بەم شێوەیە ئەم دووانەیە هەزاران ساڵە لەژێر پرسیاری جەدەلیی بێکۆتاییدان و چەندین زانیاریی پشتڕاستکراوەش هەن کە ژن (دایک)ە خوداوەندەکان پەرستراون و رێزیان لێ گیراوە. 

ماریا گیمبوتاس، زانای ئاسەوارە مێژووییەکان لە زانکۆی کالیفۆرنیا، 30 هەزار پەیکەری بچووکی لە بەرد، قوڕ، ئاسن و ئاڵتوون دروستکراوی لە سێ هەزار شوێن لە رۆژهەڵاتی ئەوروپا، ئەنادۆڵ و چاتال هویوک (تورکیای ئێستا)، رووسیا و عیراقدا دۆزیوەتەوە، پەیکەرەکان ژن بوون بە شێوازی جیاواز. 

ئەو توێژینەوانە و سەدانی تر دەیسەلمێنن ژن وەک پیرۆزییەک رێزیان لێ گیراوە و پەرستراون. لە یەکێک لە ئەفسانەکاندا دەربارەی خودای عەشتار لە بابل، خودای (خۆشەویستی و زاوزێ لە عیراقی کۆن)، ژن و پیاو لە بەردەمیدا وەستاون و کرنووشیان بۆ بردووە. تا خوداوەندێکی پیاو پەیدا بووە، هەزار ساڵی ویستووە. لە شارستانیەتە کۆنەکاندا چەندین خواوەندی ژن هەبوون، لەوانە: (ننهورسناگ، عەشتار، ئیزیەس، ڤینۆس، ئارتیمیس...).

بەهۆی گۆڕانکارییەکان، بەتایبەتی لە بواری ئابووری و کاردا، وردە وردە باری کۆمەڵایەتی و دابونەریتەکان گۆڕانیان بەسەردا هاتووە، دەنا شێوازی ژیان بەردەوام بەم شێوەیە نەبووە، بۆ نموونە؛ یەکەم جووتیار ژن بووە، ژنان لە کۆمەڵگە سەرەتاییەکاندا بەرهەمی میوەیان کۆکردووەتەوە لەو کاتانەی پیاوان خەریکی راو بوون. هەر لەو سەردەمەدا ژنان بایەخی تۆوی رووەکیان دۆزیوەتەوە و بەکاریان هێناوە و توانیویانە بەرهەم و خۆراکی تازەیان دەست بکەوێت و پەیوەندییان بە زەوییەوە زیادی کردووە. دوای ئەوەی پیاوان توانیویانە ئاژەڵەکان ماڵیی بکەن و سوودیان لێ وەربگرن بۆ کێڵان و بەخێوکردن، وردە وردە و بە هەزاران ساڵ گۆڕانکاریی بەسەردا شێوازی ژیاندا هاتووە و ئابووریی لە دەستی ژنان نەماوە و دەسەڵاتیان کەم بووەتەوە. 

سیستمی ژیان لە سەردەمی دایکسالاریدا، هاوشێوەی سیستمی باوکسالاری نەبووە؛ دەسەڵاتی رەگەزێک بەسەر رەگەزەکەی تردا نەبووە، بەڵکوو یەکسانیی هەبووە، بەڵام ژنان پێگەیەکی بەرزتر و رێزێکی زیاتریان هەبووە، منداڵ بە ناوی دایکەوە بووە و میراتیش هەر لە دایکەوە بووە، هەروەها دەسەڵاتی کۆمەڵایەتی و ئابووری لە دەستی ژندا بووە.

زۆرێک لە توێژەران و ژنانی مێگەرایی، پەنجەی تۆمەت ئاراستەی ئایینە ئیبراهیمییەکان و ئایینەکانی پێشووتر دەکەن و بە پشتگیریکەر و رێخۆشکەر بۆ دروستبوونی سیستمی باوکسالاری و باڵادەستیی پیاوانیان دەزانن. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، گۆڕانکارییەکانی سیستمی باوکسالاری، پێش ئایینە ئاسمانییەکانە و لە سەردەمی ئایینەکاندا گۆڕانکاریی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی رووی دابوو، دەسەڵاتی رەها لە هەموو بوارەکانی ژیاندا لەژێر دەستی پیاودا بووە، بەڵام بێگومان کاریگەریی ئایینەکان کەم نین لەو گۆڕانکارییانەدا.

محەمەد شەحرور، توێژەر و بیریاری ئیسلامی، لە یەکێک لە بەرنامە تەلەڤزیۆنییەکانیدا دەڵێت: مێژووی مرۆڤایەتی دابەش دەبێت بەسەر سێ قۆناغدا؛ سەردەمی دایکسالاری (سەردەمی پێش ئادەم)، سەردەمی باوکسالاری (لە ئادەمەوە تاوەکوو کۆتا پێغەمبەر و ئیتر دەبوو سەردەمی باوکسالاری کۆتایی بێت)، سەردەمی شارستانی (مەدینە - مەدەنی)، کە لە سەردەمی کۆتا پێغەمبەرەوە دەست پێ دەکات، بەڵام بەهۆی ئەو کێشمەکێش و گۆڕانکارییانەی لە سەردەمی خەلیفەکانەوە دەست پێ دەکەن و قۆناغ بە قۆناغ تۆختر دەبنەوە، گۆڕانکاریی زۆر بەسەر فۆرمی ئایین و تێڕوانین لە دەقە ئاسمانییەکاندا هاتووە، هەروەها بەهۆی قۆرخی دەسەڵاتی سیاسی و ئابوورییەوە، پیاوان درێژەیان بە سەردەمی باوکسالاری داوە.

هێشتاش هەندێک کۆمەڵگە هەن ژنان تێیاندا باڵادەستە، نموونەش زۆرن، یەک لەوانە: کۆمەڵگەی مینانگکابووە لە سۆمەترا (ئەندەنوسیا)، کە بە گەورەترین کۆمەڵگەی دایکایەتی لە جیهاندا ناسراوە و تێیدا میراتیی زەویوزار و خانووبەرە لە رێگەی ژنەوە دەگوێزرێتەوە، لە هاوسەرگیردا پیاوان دەچنە ماڵی ژنەکە، ژنەکەش میراتی کەسوکار وەردەگرێت، منداڵ بە ناوی دایکەوەیە و بڕیار لای ژنەوە دەدرێت و پێگەیان لە پیاوان بەرزترە و رێزدارترن. 

مێژووی ناکۆکی و کێشمەکێشی نێوان ئەم دوو رەگەزە، مێژووی درێژترین ناکۆکییە، ناکۆکییەکی ئاسایی نییە لایەنێک بیەوێت لایەنی بەرانبەر نەهێڵێت و لەناوی ببات، چونکە نەمانی هەر لایەک مانای نەمانی لاکەی تریشە. ئەم ناکۆکییە، تەنیا بۆ دەسەڵاتدارێتی لایەکە بەسەر لاکەی تردا، بۆیە تاکە چارەسەر وەک هەموو ناکۆکییەکانی تر، پێکەوەژیان و رێزگرتن و دابەشکردنی دەسەڵات و گەیشتنە بە چارەسەرێک، کە دۆڕاو و براوەی تێدا نەبێت.

                                                            

  *ئەم وتارە، یەکێکە لە زنجیرەیەک وتار کە نووسەر لەبارەی (مێگەرایی)یەوە دەینووسێت.

خ.غ