عارف قوربانی
دیزاینی شاره‌كان و ستراتیژێكی هه‌ڵه
هه‌ڵكه‌وته‌ی جوگرافیای وڵاتانی ئه‌وروپا به‌جۆرێكه زۆرترین سه‌رچاوەی ئاویان هه‌یه. نه‌ك وڵات، به‌ڵكو كه‌م شاریان هه‌یه رووبارێك به‌ناو یاخود به ته‌نیشتیا تێنه‌په‌ڕێت، ژینگه و سرووشته‌كەیشیان له پاییز و زستان و به‌هاران به‌رده‌وام باران و هاوینیشیان كورت و هه‌ر باراناوییه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌لایه‌ك حكومه‌ته‌كان و له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه خه‌ڵكه‌كه‌یان پابه‌ندێتییه‌كی زۆریان به پاراستنی ئاوه‌وه هه‌یه كه پێده‌چێت ئه‌م هۆشیارییه‌یان له باو و باپیرانیانه‌وه بۆ مابێته‌وه.
رۆشنبیری و هۆشیارییه‌كه‌یان تەنیا هه‌ر ئه‌وه نییه كه ئاو به‌فیڕۆ نادەن، یاخود ئاوی ئاوه‌ڕۆكانیان ده‌پاڵێونه‌وه و به چه‌ندین شێواز كه‌ڵكی لێوه‌رده‌گرنه‌وه، به‌ڵکو ئه‌وه‌ی لێره‌دا زۆر جێی سه‌رنجه، گلدانه‌وه‌ی ئاوه. دیزاینی خانوو و شاره‌كانیان به‌جۆرێكه زۆرترین سوود له ئاوی باراناو وه‌رده‌گرن بۆ پڕكردنه‌وه‌ی كۆگاكانی ژێر زه‌وی. شاره‌كان زیاتر له‌و رووبه‌رەی بۆ خانووه‌كان به‌كاربراوه، به‌جێهێڵدراوه بۆ پارك و سه‌وزایی. شاره‌وانیی شار، شارۆچكه و گوونده‌كانیان مه‌رج و رێنمایی تایبه‌تیان هه‌یه له‌كاتی دروستكردنی خانوودا، ئه‌وان بۆت دیاریده‌كه‌ن له‌و رووبه‌ره زه‌وییه‌ی هه‌ته مافت هه‌یه چه‌نێكی بۆ شوێنی نیشته‌جێبوون به‌كارببەیت و پێویسته چه‌ندێکی بكرێت به سه‌وزایی. سوودی ئه‌و رووبه‌ره زه‌وییه‌ی ده‌كرێت به سه‌وزایی هه‌ر ته‌نیا بۆ جوانی و پاكڕاگرتنی ژینگه نییه، به‌ڵكو رێگەیه‌كیشه بۆ ئه‌وه‌ی ئاوی باراناو به‌رێته ژێر زه‌وییه‌وه.
به‌درێژایی چوار وه‌رزه‌ی ساڵ كه باران ده‌بارێت، ئاوی باراناوی هیچ خانوویه‌ك به‌فیڕۆناچێت، به جۆرێك دیزاینكراوه به‌شێوه‌یه‌كی سیستماتیك له رێگەی بۆڕییه‌كه‌وه ئاوه‌كه‌ی به‌و تۆڕی ئاوه‌وه ده‌به‌سترێته‌وه كه ده‌یبات بۆ كۆگاكردن، به‌هیچ جۆرێك ئاوی باران تێكه‌ڵ به ئاوه‌ڕۆی ماڵان ناكرێت. ته‌نانه‌ت ئاوی شه‌قام و كۆڵانه‌كانیش به هه‌مان شێوه‌یه. كه‌مترین شۆسته‌ی چیمه‌نتۆ ده‌بینیت، به‌شی زۆری كۆڵانه‌كان و شۆسته‌كانیان به‌جۆرێك له كربستۆن و به‌رد چنراون كه ئاوی باران هه‌ڵده‌مژن بۆ ژێرزه‌وی، به‌ڵام وڵاتانی رۆژهه‌ڵات به‌گشتی و كوردستانی ئێمه‌ش به‌تایبه‌ت له زۆر رووه‌وه پێچه‌وانه‌ی وڵاتانی ئه‌وروپاین. وه‌ك وڵاته‌كه‌مان رووباری كه‌مه، نه حكومه‌ت و نه خه‌ڵكه‌كه‌شمان پابه‌ندێتی و رۆشنبیریی ئه‌وه‌مان نییه چۆن پارێزگاری له ئاو بكه‌ین. نه‌ك هه‌ر ئه‌و ئاوه‌ی له‌به‌رده‌سته به‌فیڕۆی ده‌ده‌ین، به‌ڵكو خه‌ریكه كۆگاكانی ژێرزه‌ویش بە‌تاڵ ده‌كه‌ینه‌وه. له‌كاتێكدا سه‌رباری ئه‌وه‌ی ناوچه‌كه‌مان به‌ره‌و بیابانبوون ده‌ڕوات، هێشتا به‌شی ئه‌وه باران له كوردستان ده‌بارێت كه به‌گلدانه‌وه‌ی خۆمان له مه‌ترسی كه‌مئاویی بپارێزین، به‌ڵام پلانه‌كانمان له‌و ئاسته‌دا نین.
له‌م رۆژانه‌دا له‌گه‌ڵ دۆستێكدا له‌باره‌ی رێژه‌ی بارانبارین له كوردستان قسه‌مان ده‌كرد، وتی، باوه‌ڕده‌كه‌یت ئه‌و هه‌موو بارانه باریوه، به‌ڵام بیری ئاوه‌كه‌مان چله‌ی هاوین چۆن بووه هه‌ر وه‌ك خۆیه‌تی. لێم پرسی به‌چی ده‌زانی؟ وتی هاوین 10 خولەک ئاومان ده‌رده‌هێنا و وشكی ده‌كرد، ماوه‌ی چه‌ند کاژێرێکی پێویست بوو تاوەکو جارێكی دیكه 10 خولەک ئاوی لێده‌ربهێنین، ئێستاش هه‌ر وایه. لێم پرسی له نزیكی ماڵتان پارك و شوێنی چۆڵه‌وانی هه‌یه؟ وه‌ڵامه‌كه‌ی ئه‌وه بوو كه به نزیكه‌ی كیلۆمه‌ترێك ده‌وروبه‌رمان هه‌مووی هه‌ر خانووه و شه‌قامه‌كان قیرتاو و شۆسته‌كانیش چیمه‌نتۆن؛ به‌پێكه‌نینەوە پێم وت، ئه‌ی ئیتر ئاو له كوێوه‌وه بچێته‌وه ژێر زه‌وی تا چاوه‌ڕوان بیت ئاوی بیره‌كه‌ی ماڵتان زیادبكات.
دیزاینی شاره‌كان و ته‌نانه‌ت خانووی ماڵه‌كانیش له شاره‌كانی هه‌رێمی کوردستان به‌جۆرێكن یارمه‌تیده‌ر نیین بۆ ئه‌وه‌ی ئاوی باران بباته ژێر زه‌وییه‌وه. له ئاسمانه‌وه دیمه‌نی هه‌ندێ له شاره‌كان ده‌بینیت وه‌كو یه‌ك پارچه‌ی چیمه‌نتۆ وایه له‌سه‌ر رووبه‌ری زه‌وییه‌كه دانرابێت، ئه‌و بارانه‌ی ده‌بارێت چی لە ماڵه‌كان بێت یان له شه‌قام و كۆڵانه‌كان، رێگه‌یه‌كی نییه رۆچێته نێو قوڵایی زه‌وییه‌وه، تێكه‌ڵ به ئاوی ئاوه‌ڕۆ ده‌كرێت و ده‌نێردرێته ده‌ره‌وه‌ی شاره‌كان و تێكه‌ڵ به ئاوی ئه‌و چه‌م و شیوانه ده‌كرێت كه ده‌ڕۆن به‌ره‌و نێوه‌ڕاستی عێراق. ئه‌مه ستراتیژێكی زۆر هه‌ڵه‌یه ئاوی باران كه ئاوێكی سازگار و خاوێنه، تێكه‌ڵ به ئاوی ئاوه‌ڕۆ و پاشه‌ڕۆی ماڵان بكرێت، به‌ڵام ئێستا ئه‌وه‌ی هه‌یه تۆڕی ئاوه‌ڕۆی شاره‌كانی كوردستان به‌و جۆره دیزاینكراوه كه ئاوی باران و پاشه‌ڕۆ پێكه‌وه به‌ستراونه‌ته‌وه.
بێگوومان ئه‌وكاتانه‌ی بناخە‌ی شاره‌كانی كوردستان دانراون، نه سرووشت به‌و جۆره بووه كه ترسی كه‌مئاوییان هه‌بووبێت و نه‌هیچ بیركردنه‌وه‌یه‌كی دووربینانه‌ش هه‌بووه بۆ ئه‌وه‌ی كه ده‌گه‌ینه رۆژگارێك مه‌ترسی بكه‌وێته سه‌ر ژینگه و سرووشت و ئاوی خواردنه‌وه ببێته هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر داهاتووی مرۆڤه‌كان. بۆیه ئه‌وان و ته‌نانه‌ت نه‌وه‌ی پێش ئێمه‌ش لۆمه‌ناكرێن بۆچی ئه‌وكات به‌دوای رێگەچاره‌دا نه‌گه‌ڕاون، یاخوود بۆچی دیزاینی خانوو و شاره‌كانتان به‌و جۆره كردووە كه ره‌نگه بۆ ئێستا كارێكی سه‌خت بێت چاره‌سه‌ر بۆ هه‌ندێك له‌و كێشانه بدۆزرێته‌وه، به‌ڵام پێویسته هه‌ڵوه‌سته بكرێت كه جیهان خه‌ریكه رووبه‌ڕووی كێشه‌ی كه‌م ئاوی ده‌بێته‌وه.
مه‌ترسی وشكه‌ساڵی و گه‌رمبوونی زه‌وی و زۆرتربوونی رێژه‌ی زه‌ویی بە بیابان بوو هه‌ڕه‌شه‌ی راسته‌قینه‌ن بۆ ئایینده‌ی نه‌وه‌كانی داهاتوو، ناوچه‌كه‌ی ئێمه یه‌كێك له‌و جوگرافیا دیاریكراوانه‌یه مه‌ترسی ده‌كه‌وێته سه‌ر ئه‌گه‌ر به‌په‌له پلانی كۆكردنه‌وه‌ی ئاو نه‌گیرێته‌به‌ر. زۆر رێگە پێشنیازكراون بۆ گلدانه‌وه‌ی ئاو، پڕكردنه‌وه‌ی كۆگاكانی ژێرزه‌وی به دروستكردنی به‌نداوی گه‌وره و بچووك، كێڵانی زه‌ویوزاره‌كان، به‌ڵام پێویسته رێگەچاره‌یه‌كیش بۆ بارانی به‌هه‌ده‌رچووی ناو شاره‌كانیش بدۆزرێته‌وه، ده‌توانرێت ئه‌و گه‌ڕه‌كه نوێیانه‌ی دروستده‌كرێن، یاخود ئه‌و كۆمه‌ڵگە و گونده نموونه‌ییانه‌ی كۆمپانیاكانی وه‌به‌رهێنان دروستیان ده‌كه‌ن، له دیزاینی گه‌ڕه‌ك و خانووه‌كاندا ره‌چاوی ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه بكرێت كه به‌هۆیانه‌وه ده‌توانرێت ئاوی باران بخرێته ژێر زه‌وییه‌وه.
به‌هیچ جۆرێك نابێت رێگەبدرێت ئاوی باران تێكه‌ڵ به ئاوه‌ڕۆ بكرێت، ده‌بێت هه‌رێمی كوردستان بۆ له‌مه‌ودوا به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن له ئه‌زموون و دیزاینی وڵاتانی رۆژئاوا به‌جۆرێك دیزاینی كۆمه‌ڵگەكانی نیشته‌جێبوون و دروستبوونی گه‌ڕه‌كه نوێیه‌كان بكات، كه ره‌چاوی ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه كرابن ئاو به‌فیڕۆنه‌درێت، هه‌روه‌ها سوود له گلدانه‌وه‌ی ئاوی باران وه‌رگرێت چی بۆ پێویستیی رۆژانه و بۆ پڕكردنه‌وه‌ی كۆگاكانی ژێرزه‌وی.
خ.غ
وتارەکانی تری نووسەر
