مێژووی بزووتنەوەی مێگەرایی، گێڕانەوەیەکی زەمەنییە بۆ هەموو ئەو بزووتنەوە ئایدۆلۆژییانەی کە ئامانجیان بەدەستهێنانی یەکسانیی نێوان ژن و پیاوە. ئەو بزووتنەوانە جیاواز بوون لە مەبەست، داواکاری، هۆکار و ئامانجەکانیان... ئەویش بەهۆی ئاستی رۆشنبیری، شێوازی بیرکردنەوە و دابونەریت و چەندین فاکتەری دیکە. هەرچەندە ئەگەر هەموو ئەو بزووتنەوانە هەڵگری ئەو ناوەش نەبووبن، بەڵام دەکەونە خانەی مێگەرایی و وا ئەژمار دەکرێن.

بزووتنەوەی مێگەرایی لە کوردستان، بەشێکی سەرەکییە لە بزووتنەوەی ژنانی ناوچەکە. کورد لە نەتەوە دەگمەنەکانی سەر زەمینە کە کۆنترین خوداوەندیان ژن بووە، میترا؛ دایکی خواوەندەکان و سیمبولی زاوزێ و ئاوەدانی.

لەدوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی مادەکانەوە، کورد کیانێکی سەربەخۆی نەبووە و لەگەڵ ئەوەش، ژنانی کورد لە رەوتی پێشڤەچوونی دنیای نوێ جێ نەماون. ژن لە مێژووی کوردستان و لە سەردەمی مادەکاندا دەسەڵاتیان هەبووە و لە ئایینی زەردەشتیدا ژن و پیاو هەمان پێگەیان هەبووە و لە یەک ریشەوە سەرچاوە دەگرن. ژنان پێگە و پایەیان بەرز بووە و لە زۆربەی کاروباری ژیاندا بەشدار و هاوشانی پیاوان بوون، توانیویانە یەسنا بخوێنن و بەشدار بن لە رێوڕەسمی ئایینی و پاسەوانیی ئاگری پیرۆز بکەن. لە رووی هاوسەرگیریشەوە؛ رەفتاری زەردەشت نموونەیەکی گرنگە، کە کچەکەی خۆی بە رەزامەندی خۆی بەشوو داوە، هەروەها لە وتەکانیدا ژن و پیاوی یەکسان کردووە، ئەوەش لە سەردەمێکدا کە لە هیچ کام لە شارستانییەتەکانی جیهاندا ژن ئەو پێگەیەیان نەبووە و لە هەندێک شوێن وەک کۆیلەش سەیر کراون.

هەر لە ئایینی زەردەشتیدا رۆژێکی تایبەت هەبووە بەناوی "رۆژی ژن". هەروەها لە یاساکانی ئاڤێستادا:

1- ژن مافی موڵکداریی هەبووە.

2- توانیویانە سەرپەرشتیی بنەماڵەکانیان بکەن.

3- مافی سکاڵاکردنیان هەبووە لە دادگە لەسەر مێردەکانیان.

4- باوک بۆی نەبووە بێ رەزامەندی کچەکەی، بەشووی بدات.

5- شایەتیی ژن فەرمی بووە لە دادگەدا.

6- مافی هەبووە ببێتە پارێزەر و دادوەر.

7- توانیویانە وەسیەت بۆ موڵک و داراییەکانیان بکەن.

لە مێژووی نزیک و لەم سەردەمەشدا، ئەگەر کتێبی رۆژهەڵاتناسەکان و گەڕیدە ئەوروپییەکان سەیر بکەین، دەبینین هەموویان ستایشی رۆڵی ژنی کوردیان کردووە و جیاوازتر لە ژنانی نەتەوەکانی تر بینیویانن، بەهێز و خاوەن بڕیار بوون، بە میواندۆست و بەتوانا باس کراون.

هەرچەندە بزووتنەوەی مێگەرایی لە کوردستان بەشێکی سەرەکی بووە لە بزووتنەوەی ژنانی ناوچەکە، بەڵام ئازارەکانی ژنی کورد سنووری تێپەڕاندووە و گرفتەکانیان تەنیا دابونەریت و کولتوورە باوەکان نەبووە، بەڵکوو بەردەوام بوونەتە قوربانیی سیستمە چەوسێنەرە دیکتاتۆرەکانی ناوچەکە لە هەر چوار پارچەکەدا. لە لایەکی تریشەوە، هەرچەندە هاوڵاتیی کورد لە هەر یەکێک لەو پارچانەی کوردستان وەک هاوڵاتی پلە دوو سەیر کراون لەلایەن دەسەڵاتەوە، بەڵام پشکی شێری ئازارەکان و نەهامەتییەکان هەر بەر ژن کەوتووە. نموونەش زۆرن؛ لەوانە: جینۆسایدی ئەنفال، کە پەڵەیەکی رەشە بە ناوچەوانی رژێمی سەدام و دارودەستەکەیەوە، راگوێزان و بێبەشکردنیان لە مافە سەرەتاییەکانی ژیان. جینۆسایدی کوردانی باکوور و کۆمەڵکوژکردنیان بە ژن و پیاوەوە، دوایینیشیان جینۆسایدی کوردە یەزیدییەکان بوو، کە زۆربەی قوربانیانی سەرەکیی ئەو جینۆسایدە، ژن بوون.

ژنی کورد، جیاواز لە ژنانی ناوچەکە، بەردەوام دوو چەوساندنەوەیان لەسەر بووە؛ چەوساندنەوەی نەتەوایەتیی بەهۆی کوردبوونەوە و چەوساندنەوەی رەگەزیی بەهۆی سیستمی کۆمەڵایەتی و باوکسالارییەوە. لەگەڵ ئەم هەموو نەهامەتییانە، ژنان بەشێک بوون لە شۆڕش و پرۆسەی سیاسی و شانبەشانی پیاوان داکۆکییان لە پرسە نەتەوەییەکەیان کردووە و سەدان ژنی ناودارمان هەیە لە مێژوودا، کە سەرۆک عەشیرەت بوون  یان حوکمڕانی و دەسەڵاتیان بەدەستەوە بووە، لەو ژنە ناودارانە: زیغە خاتوون، دایفە خاتوون (برازای سەڵاحەدینی ئەیوبی بووە، شەش ساڵ حوکمڕانی حەڵەب بووە و سەرکردایەتی شەڕی دژی مەغۆلەکان و خاچپەرستان کردووە)، فاتەڕەشی کوردستانی، خانزادی میری سۆران، حەمیدە خانی ئەردەڵانی، خاتوو حەلیمە، فاتمە (سەرۆک عەشیرەتی رەواندوز)، مەیان خاتوون (میری ئێزدییەکان)، زەریفە، بەسێ خانم، قەدەم خێر، مینا ئەسکەندەری (مینا قازی، هاوسەری قازی محەمەد)، عادیلە خانم، حەپسە خانی نەقیب، رەوشەن بەدرخان، سوهەیر قەڵەماوی و چەندینی دیکە. لەم چەند ساڵەشدا، بینیمان چۆن ژنانی رۆژئاوای کوردستان جیهانیان سەرسام کرد بە چالاکییە سەربازی و بەرخودانەکانیان دژی رژێمی سوریا و چەکدارانی داعش و سوپای تورکیا، کە ئەوەندەی تر پێگەی ژنی کوردیان بەرز کردەوە و بە دنیای دەرەوەیان ناساند و بوونەتە رەمزی ئازایەتی و بەرخودان.

پرس و داواکارییەکانی ژنانی کورد، لەگەڵ پرس و داواکاریی ژنانی نەتەوەکانی تری ناوچەکە جیاوازە، داواکارییەکانیان و ئەرکەکانیان زۆر قورسترە، هەم دژی سیستمی باوکسالاری، هەم دژی سیستمە دیکتاتۆر و داگیرکەرەکان، هەر بۆیە گومان لەوەدا نییە کە بزووتنەوەکانیش جیاوازن.

یەکەم رێکخراوی مێگەرایی ژنانی کورد، لە ساڵی 1919 لەلایەن کۆمەڵەی کوردانی تەبعیدی لە ئیستەنبوڵ دامەزراوە. پاش ئەویش لە سەردەمی شێخ مەحمود لە ساڵی 1920 لە باشووری کوردستان حەپسە خانی نەقیب رێکخراوی ژنانی دامەزراندووە. لە رۆژهەڵاتی کوردستانیش، لە ساڵی 1946 پاش دامەزراندنی کۆماری مەهاباد، لەسەر دەستی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران رێکخراوێکی ژنان بەناوی "یەکێتیی ژنانی دیموکراتی کوردستان" دامەزرا. 

زۆربەی ئەو رێکخراوانە، جگە لە بزووتنەوەی مێگەرایی، نەتەوەییش بوون. دواتر لە کوردستانی باشوور چەند رێکخراوێکی ژنان لەژێر ناوی: یەکێتی ئافرەتانی کوردستان، رابیتەی ژنان، رێکخراوی ژنانی چەپ دامەزراون، ئەمە جگە لەوەی دەیان رێکخراو هەن بۆ پرسی ژن کار دەکەن و قۆناغی زۆر باشیان بڕیوە و چەندین دەستکەوتی گرنگیان بەدەستهێناوە، سەرەڕای هەموو ئەو گرفتانەی رووبەڕوویان بوونەتەوە.

ژنان سەنگ و قورسایی خۆیان هەیە و دەبێت زیاتریش بێت، بۆ ئەو مەبەستەش دەبێت بەردەوام بن لە هەوڵ و کۆشش، بۆیە پێویستە خەباتی ژنان پێداگریی زۆرتری لەسەر بکرێت، چونکە تا ئێستاش دەیان کێشەی قورس هەن کە چارەسەر نەکراون. 

  

*ئەم وتارە، یەکێکە لە زنجیرەیەک وتار کە نووسەر لەبارەی (مێگەرایی)یەوە دەینووسێت.

خ.غ