نەرمین عوسمان
جیهانی دوای ڤایرۆسی کۆرۆنا
بابەتی سەرەکی هەموو میدیاکانی جیهان تا ئەمڕۆش لەسەر ڤایرۆسی کۆرۆنایە، بەشێکی باشی دەربارەی بڵاوکردنەوەی زانیاری و چۆنیەتی خۆپاراستن و بەرەنگاربوونەوەیە بەرانبەر ئەو ڤایرۆسە، هەندێکیش لەو بابەتانە، لەسەر ئەگەری گۆڕانکارییەکانە لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و دەوڵەتان و گۆڕانکاریی ئابووری و سیاسەتی ئابووری و کۆمەڵایەتی لەدوای پەتای کۆرۆنا.
بەپێی ئەو هەواڵانەی رۆژانە لە میدیاكانی جیهان و خۆماڵییەکان دەیبیستین، زاڵبوون بەسەر ئەو بەڵا کوشندەیە، پێویستی بەکاری دەستەجەمعی دەوڵەتان و ناخۆ هەیە، پێویستە هەموو ناکۆکییە سیاسییەکان وەلاوە بنێنن و بەیەکەوە کاربکەن و سوود لە توانای یەکتری وەربگرن، سەرەتا بۆ کەمکردنەوە و رێگرتن لە تەشەنەکردن و بڵاوبوونەوەی زیاتری و دواتریش بۆ دۆزینەوەی چارەسەر و لەناوبردنی، ئەگەر ژمارەی توشبووان لە هەر شوێنێک بەرەو هەڵکشان بڕوا ئەوا مەترسی لە ناوچوونی بەشێکی زیاتری مرۆڤ لەگەڵ خۆی دەهێنێ، هەموومان هەمان چارەنووس چاوەڕوانمان دەکات، دڵخۆشبوون بەوەی لە شوێنێک تووشبوان زیاترە، هەستێکی زۆر نامرۆڤانەیە، بۆیە هیچ رێگایەکی سەرکەوتووتر نییە جگە لە داڕشتنەوەی چەمکی تازەی بەیەکەوە ژیان و هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتی بەیەکەوەیی و ئاشتەوایی بە کردەوە نەک تەنیا بە گوتار.
جیهان دوای کۆرۆنا، بێشک وەک پێش کۆرۆنا نامێنێ، یەکەم ئەڵنگاری رووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا دەریخست کام سیستمی حوکمڕانی وڵاتان باشتر توانیویەتی کۆنتڕۆڵی تەشەنەکردنی ئەو ڤایروسە بکات، ئەوە وڵاتی چین و کۆریای باشوور و سەنگافوورە و تایوانن، وڵاتی چین هەرچەندە سەرەتا شڵەژانی پێوە دیار بوو، بەڵام لەدواییدا بە پەیڕەوکردنی دیسپلینی توند و بەکارهێنانی دوایین تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو توانیان رێگە لە تەشەنەکردنی زیاتری لە ناو وڵاتەکەی خۆیان بگرن، هەروها مرۆڤانەتر مامەڵەیان لەگەڵ تووشبووان کرد بێ گوێدانە تەمەن و پشتگوێخستنی تووشبووانی بە تەمەن، ئەو وڵاتانە بەراورد لەگەڵ ئەمەریکا و ئەوروپا زۆر باشتر بوون، ئەم جارە ئەمەریکا نەیتوانی سەرکردایەتی جیهان بکات، ئەو جیهانگیرییەی لە دەوری ئەمەریکا کۆبووبووە دەگوێزرێتەوە بەرەو چین، وڵاتانی یەکێتیی ئەوروپاش نەیانتوانی بە یەکگرتوویی بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو ڤایرۆسە کاربکەن، بۆیە ئەوانیش ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی ئەو یەکێتییەیان لەبەردەمە، هیچ نەبێ بێمتمانەییان بە یەکتری پەیدا دەبێ.
لەلایەکی تریشەوە متمانە بە توانای رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان وەک نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) زۆر کەمبووەتەوە لەڕووی چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو ڤایرۆسە کوشندەیە، ئەوانیش چارەنووسێکیتر چاوەڕوانیان دەکات. ترسیش زۆرە لەسەر جۆری ئەو سیستمانەی وڵاتانی پێ بەڕێوەدەبەن، ئەگەری حوکمی ناوەندی (مرکزی) زیاتر دەبێ بۆ پەیڕەوکردنی و رەنگە دیموکراسیەت گۆڕانکاریی بەسەردا بێت.
لەڕووی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکانیشەوە، بەهۆی خۆپاراستن لە تووشبوون بەو ڤایرۆسە و جێبەجێکردنی رێنماییەکان رەنگە چەند مانگێک لە ماڵەوە بمانهێڵێتەوە، ئەم مانەوەیە پەیوەندیی خێزانی لە زۆر رووەوە پتەوتر دەکات، پەیوەندییەکان لەگەڵ دنیای دەرەوەی خێزان لاوازتر دەکات و ئەو ئارامییەی کە لە دەرەوە بۆ تاک دەڕەخسا، دەگوێزرێتەوە بۆ ئارامی ناو خێزان، بەڕێوەبردنی ئابووریی خێزان باشتر گوێی پێدەدرێ، گیانی مرۆڤایەتی پتەوتر دەبێ، ئاستی پاک و خاوێنی زیاتر دەبێت، ئەمانە و دەیان گۆڕانکاریتر چاوەڕێ دەکرێت، واتە بەکۆی گشتی جیهانی دوای کۆرۆنا لەچاو جیهانی پێش کۆرۆنا زۆر جیاوازتر دەبێت.
بەپێی ئەو هەواڵانەی رۆژانە لە میدیاكانی جیهان و خۆماڵییەکان دەیبیستین، زاڵبوون بەسەر ئەو بەڵا کوشندەیە، پێویستی بەکاری دەستەجەمعی دەوڵەتان و ناخۆ هەیە، پێویستە هەموو ناکۆکییە سیاسییەکان وەلاوە بنێنن و بەیەکەوە کاربکەن و سوود لە توانای یەکتری وەربگرن، سەرەتا بۆ کەمکردنەوە و رێگرتن لە تەشەنەکردن و بڵاوبوونەوەی زیاتری و دواتریش بۆ دۆزینەوەی چارەسەر و لەناوبردنی، ئەگەر ژمارەی توشبووان لە هەر شوێنێک بەرەو هەڵکشان بڕوا ئەوا مەترسی لە ناوچوونی بەشێکی زیاتری مرۆڤ لەگەڵ خۆی دەهێنێ، هەموومان هەمان چارەنووس چاوەڕوانمان دەکات، دڵخۆشبوون بەوەی لە شوێنێک تووشبوان زیاترە، هەستێکی زۆر نامرۆڤانەیە، بۆیە هیچ رێگایەکی سەرکەوتووتر نییە جگە لە داڕشتنەوەی چەمکی تازەی بەیەکەوە ژیان و هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتی بەیەکەوەیی و ئاشتەوایی بە کردەوە نەک تەنیا بە گوتار.
جیهان دوای کۆرۆنا، بێشک وەک پێش کۆرۆنا نامێنێ، یەکەم ئەڵنگاری رووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا دەریخست کام سیستمی حوکمڕانی وڵاتان باشتر توانیویەتی کۆنتڕۆڵی تەشەنەکردنی ئەو ڤایروسە بکات، ئەوە وڵاتی چین و کۆریای باشوور و سەنگافوورە و تایوانن، وڵاتی چین هەرچەندە سەرەتا شڵەژانی پێوە دیار بوو، بەڵام لەدواییدا بە پەیڕەوکردنی دیسپلینی توند و بەکارهێنانی دوایین تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو توانیان رێگە لە تەشەنەکردنی زیاتری لە ناو وڵاتەکەی خۆیان بگرن، هەروها مرۆڤانەتر مامەڵەیان لەگەڵ تووشبووان کرد بێ گوێدانە تەمەن و پشتگوێخستنی تووشبووانی بە تەمەن، ئەو وڵاتانە بەراورد لەگەڵ ئەمەریکا و ئەوروپا زۆر باشتر بوون، ئەم جارە ئەمەریکا نەیتوانی سەرکردایەتی جیهان بکات، ئەو جیهانگیرییەی لە دەوری ئەمەریکا کۆبووبووە دەگوێزرێتەوە بەرەو چین، وڵاتانی یەکێتیی ئەوروپاش نەیانتوانی بە یەکگرتوویی بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو ڤایرۆسە کاربکەن، بۆیە ئەوانیش ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی ئەو یەکێتییەیان لەبەردەمە، هیچ نەبێ بێمتمانەییان بە یەکتری پەیدا دەبێ.
لەلایەکی تریشەوە متمانە بە توانای رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان وەک نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) زۆر کەمبووەتەوە لەڕووی چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو ڤایرۆسە کوشندەیە، ئەوانیش چارەنووسێکیتر چاوەڕوانیان دەکات. ترسیش زۆرە لەسەر جۆری ئەو سیستمانەی وڵاتانی پێ بەڕێوەدەبەن، ئەگەری حوکمی ناوەندی (مرکزی) زیاتر دەبێ بۆ پەیڕەوکردنی و رەنگە دیموکراسیەت گۆڕانکاریی بەسەردا بێت.
لەڕووی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکانیشەوە، بەهۆی خۆپاراستن لە تووشبوون بەو ڤایرۆسە و جێبەجێکردنی رێنماییەکان رەنگە چەند مانگێک لە ماڵەوە بمانهێڵێتەوە، ئەم مانەوەیە پەیوەندیی خێزانی لە زۆر رووەوە پتەوتر دەکات، پەیوەندییەکان لەگەڵ دنیای دەرەوەی خێزان لاوازتر دەکات و ئەو ئارامییەی کە لە دەرەوە بۆ تاک دەڕەخسا، دەگوێزرێتەوە بۆ ئارامی ناو خێزان، بەڕێوەبردنی ئابووریی خێزان باشتر گوێی پێدەدرێ، گیانی مرۆڤایەتی پتەوتر دەبێ، ئاستی پاک و خاوێنی زیاتر دەبێت، ئەمانە و دەیان گۆڕانکاریتر چاوەڕێ دەکرێت، واتە بەکۆی گشتی جیهانی دوای کۆرۆنا لەچاو جیهانی پێش کۆرۆنا زۆر جیاوازتر دەبێت.
وتارەکانی تری نووسەر
