خەڵەف غەفور
ئیسلام و عەلمانیەت و نووسینەوەی دەستووری نوێی توركیا
1
لە گەرمەی ئاڵۆزییە ناوخۆییەكانی توركیا و شكستی پرۆژەكانی لە دەرەوەی خاكەكەی، رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا نووسینەوەی دەستوورێكی نوێی هێنایەوە بەر باس و دەیەوێت وەكو چۆن سیستمی سیاسی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتیی گۆڕی، ئاواش دەستوورێكی نوێ وەكو خۆی دەیەوێت بنووسرێتەوە.
ئەو كارە سەرئێشە و رێگری زۆری هەن، تەنها لایەنێك ئەوەی بووێت و بێ لایەنی دیكەش نەتوانێ دەستوورێكی نوێ بنووسێتەوە؛ پارتی داد و گەشەپێدانە، تەنانەت پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی توركیا- مەهەپەش بۆچوونی زۆر جیاوازی لەسەر ئەو بابەتە هەیە بەتایبەت لەبارەی دەستكاریكردنی شوناسی سیاسی توركیا كە ئەوان وەكو كۆمارێكی عەلمانی ناوی دەبەن.
2
یەكەم دەستووری توركیا وەكو هەوڵێك بۆ دروستكردنی كۆماری توركیا و رزگاربوون لە خەلافەتی عوسمانی لە ساڵی 1921 نووسراوەتەوە، بەڵام یەكەمین دەستووری كارپێكراوی سەردەمی كۆماری توركیا لە ساڵی 1924 نووسراوەتەوە و پرۆژەی پارتی گەلی كۆماری- جەهەپە بووە، هەڵبەت بەتەواوی دەستوورێك بووە پێچەوانەی ستراكچەری كۆمەڵگەی توركی و ویستی مستەفا كەمال ئەتاتورك بووە.
ئەو دەستوورە تا ساڵی 1960 كاری پێكرا، ئەو ساڵە یەكەمین كودەتای سەربازیی لە توركیا كرا، بەدوای ئەوەشدا ساڵی 1961 دەستوورێكی دیكە نووسرایەوە، كودەتای ساڵی 1971 دەستكاری دەستووری نەكرد، بەڵام ساڵی 1980 كەنعان ئیڤرین، سوپاسالاری توركیا كودەتای كرد و لە ساڵی 1982 دەستووری گۆڕی، لەوكاتەوە تائێستا ئەو دەستوورە بە بنەمای ژیان و سیستمی سیاسی وەرگیراوە.
3
چوار مادەی یەكەمی دەستووری توركیا لە دەرەوەی هەر پرۆسەیەكی هەمواركردنەوەی دەستووری توركیا بووە كە لە ساڵی 1924ەوە تائێستا 19 جار هەمواركراوەتەوە، زۆرترینی ئەو هەمواركردنەوانەیش لە سەردەم و سەردەستی رەجەب تەیب ئەردۆغان بووە، دوایەمینیان ساڵی 2017 بوو كە سیستمی سیاسی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی گۆڕی و بەوەش قۆناغێكی نوێی ئاڵۆز لە كۆماری توركیا دەستیپێكرد.
4
ویستی نووسینەوەی دەستووری نوێ لەلایەن ئەردۆغانەوە بەشێكی زۆری پەیوەندیی بە ویستە كەسی و ئایدۆلۆژییەكانییەوە هەیە، بەتایبەت مەسەلەی عەلمانیەت و باسكردنی مەسەلەی ئیسلام لە دەستووردا، ئەو نوستالیژییایەی ئەردۆغان لەدوا قۆناغی تەمەنیدایە، كاتێك لە هەڕەتی كار و چالاكیی سیاسیدا ئەمەی بۆ نەچووە سەر و ئێستا بیرەوەریی جووڵاوەتەوە. بیانووی ئەردۆغان و بەشێكی زۆر لە ئەكەپە ئەوەیە كە دەستووری ئێستا لە دۆخی كودەتادا نووسراوەتەوە و كەمتر دەستوورێكی مەدەنییە، بەڵام لەو بارەدا ئارگۆمێنتی ئەوە نییە هۆكاری نووسینەوەی دەستوورێكی نوێ ئەوە بێت.
5
پارتەكانی ئۆپۆزیسیۆن لە توركیا كە سەرەكییەكانیان بریتین لە (پارتی گەلی كۆماری- جەهەپە، پارتی دیموكراتی گەلان- هەدەپە، پارتی ئاییندەی ئەحمەد داود ئۆغڵو، پارتی دیموكراسی و پێشكەوتنی عەلی باباجان، ئی پارتیی میراڵ ئاكشنەر) ترسیان لەوە هەیە دەستووری نوێ ببێتە هۆی پەراوێزخستنی پەرلەمان و دەسەڵاتی زیاتری بە سەرۆك كۆماری توركیا ببەخشێ.
تەنانەت دەوڵەت باخچەلی، سەرۆكی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی- مەهەپە هێڵی سووری بۆ نووسینەوەی دەستوورێكی نوێ داناوە لەكاتێكدا لەگەڵ پارتی داد و گەشەپێدان- ئەكەپە پێكەوە لە (هاوپەیمانێـتی گەل)دان.
باخچەلی لەبارەت ئەگەر عەلمانیەتی توركیا و دەستوورەكەیەوە وتویەتی "ئەوانەی دەیانەوێت بنەما سەرەكییەكانی دروستكردنی كۆماری توركیا لەناوببەن، چێژ لە عەقڵیەتی نەخۆش و وێرانكەر وەردەگرن. پێویستە هەموو لایەك ئەوە بزانن چۆن رێگە نادەین یاری بە هەستی ئایینیمان بكرێت، ئاواش رێگە نادەین عەلمانیەتی كۆڵە‌كەی كۆمارەكەمان بڕوخێنن".
6
دەستوور وەكو پەیمانێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی، پێویستی بە هێڵ و بنەمای نیشتمانی و رێككەوتنی هێزە سیاسییەكانی هەیە، ئەوەی سەرۆك ئەردۆغان دەیەوێت ویستی نیشتمانی نییە هێندەی ئەوەی ویستی كەسی و حزبییە، هەروەها كارتێكی بەهێزی دەستێتی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا لە 2023 كە رەنگە پێشبخرێت.
مەسەلەی عەلمانیەت و ئیسلامیش تێكەڵ بەو پرۆژەیە كراوە، ئەوە لای بەشێكی خەڵك گەڕانەوەیە بۆ نوستالیژیای ئیسلامیی وڵاتەكەیان و بۆ هەندێكیشیان جێگەی ترس و نیگەرانییە.
لە گەرمەی ئاڵۆزییە ناوخۆییەكانی توركیا و شكستی پرۆژەكانی لە دەرەوەی خاكەكەی، رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا نووسینەوەی دەستوورێكی نوێی هێنایەوە بەر باس و دەیەوێت وەكو چۆن سیستمی سیاسی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتیی گۆڕی، ئاواش دەستوورێكی نوێ وەكو خۆی دەیەوێت بنووسرێتەوە.
ئەو كارە سەرئێشە و رێگری زۆری هەن، تەنها لایەنێك ئەوەی بووێت و بێ لایەنی دیكەش نەتوانێ دەستوورێكی نوێ بنووسێتەوە؛ پارتی داد و گەشەپێدانە، تەنانەت پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی توركیا- مەهەپەش بۆچوونی زۆر جیاوازی لەسەر ئەو بابەتە هەیە بەتایبەت لەبارەی دەستكاریكردنی شوناسی سیاسی توركیا كە ئەوان وەكو كۆمارێكی عەلمانی ناوی دەبەن.
2
یەكەم دەستووری توركیا وەكو هەوڵێك بۆ دروستكردنی كۆماری توركیا و رزگاربوون لە خەلافەتی عوسمانی لە ساڵی 1921 نووسراوەتەوە، بەڵام یەكەمین دەستووری كارپێكراوی سەردەمی كۆماری توركیا لە ساڵی 1924 نووسراوەتەوە و پرۆژەی پارتی گەلی كۆماری- جەهەپە بووە، هەڵبەت بەتەواوی دەستوورێك بووە پێچەوانەی ستراكچەری كۆمەڵگەی توركی و ویستی مستەفا كەمال ئەتاتورك بووە.
ئەو دەستوورە تا ساڵی 1960 كاری پێكرا، ئەو ساڵە یەكەمین كودەتای سەربازیی لە توركیا كرا، بەدوای ئەوەشدا ساڵی 1961 دەستوورێكی دیكە نووسرایەوە، كودەتای ساڵی 1971 دەستكاری دەستووری نەكرد، بەڵام ساڵی 1980 كەنعان ئیڤرین، سوپاسالاری توركیا كودەتای كرد و لە ساڵی 1982 دەستووری گۆڕی، لەوكاتەوە تائێستا ئەو دەستوورە بە بنەمای ژیان و سیستمی سیاسی وەرگیراوە.
3
چوار مادەی یەكەمی دەستووری توركیا لە دەرەوەی هەر پرۆسەیەكی هەمواركردنەوەی دەستووری توركیا بووە كە لە ساڵی 1924ەوە تائێستا 19 جار هەمواركراوەتەوە، زۆرترینی ئەو هەمواركردنەوانەیش لە سەردەم و سەردەستی رەجەب تەیب ئەردۆغان بووە، دوایەمینیان ساڵی 2017 بوو كە سیستمی سیاسی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی گۆڕی و بەوەش قۆناغێكی نوێی ئاڵۆز لە كۆماری توركیا دەستیپێكرد.
4
ویستی نووسینەوەی دەستووری نوێ لەلایەن ئەردۆغانەوە بەشێكی زۆری پەیوەندیی بە ویستە كەسی و ئایدۆلۆژییەكانییەوە هەیە، بەتایبەت مەسەلەی عەلمانیەت و باسكردنی مەسەلەی ئیسلام لە دەستووردا، ئەو نوستالیژییایەی ئەردۆغان لەدوا قۆناغی تەمەنیدایە، كاتێك لە هەڕەتی كار و چالاكیی سیاسیدا ئەمەی بۆ نەچووە سەر و ئێستا بیرەوەریی جووڵاوەتەوە. بیانووی ئەردۆغان و بەشێكی زۆر لە ئەكەپە ئەوەیە كە دەستووری ئێستا لە دۆخی كودەتادا نووسراوەتەوە و كەمتر دەستوورێكی مەدەنییە، بەڵام لەو بارەدا ئارگۆمێنتی ئەوە نییە هۆكاری نووسینەوەی دەستوورێكی نوێ ئەوە بێت.
5
پارتەكانی ئۆپۆزیسیۆن لە توركیا كە سەرەكییەكانیان بریتین لە (پارتی گەلی كۆماری- جەهەپە، پارتی دیموكراتی گەلان- هەدەپە، پارتی ئاییندەی ئەحمەد داود ئۆغڵو، پارتی دیموكراسی و پێشكەوتنی عەلی باباجان، ئی پارتیی میراڵ ئاكشنەر) ترسیان لەوە هەیە دەستووری نوێ ببێتە هۆی پەراوێزخستنی پەرلەمان و دەسەڵاتی زیاتری بە سەرۆك كۆماری توركیا ببەخشێ.
تەنانەت دەوڵەت باخچەلی، سەرۆكی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی- مەهەپە هێڵی سووری بۆ نووسینەوەی دەستوورێكی نوێ داناوە لەكاتێكدا لەگەڵ پارتی داد و گەشەپێدان- ئەكەپە پێكەوە لە (هاوپەیمانێـتی گەل)دان.
باخچەلی لەبارەت ئەگەر عەلمانیەتی توركیا و دەستوورەكەیەوە وتویەتی "ئەوانەی دەیانەوێت بنەما سەرەكییەكانی دروستكردنی كۆماری توركیا لەناوببەن، چێژ لە عەقڵیەتی نەخۆش و وێرانكەر وەردەگرن. پێویستە هەموو لایەك ئەوە بزانن چۆن رێگە نادەین یاری بە هەستی ئایینیمان بكرێت، ئاواش رێگە نادەین عەلمانیەتی كۆڵە‌كەی كۆمارەكەمان بڕوخێنن".
6
دەستوور وەكو پەیمانێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی، پێویستی بە هێڵ و بنەمای نیشتمانی و رێككەوتنی هێزە سیاسییەكانی هەیە، ئەوەی سەرۆك ئەردۆغان دەیەوێت ویستی نیشتمانی نییە هێندەی ئەوەی ویستی كەسی و حزبییە، هەروەها كارتێكی بەهێزی دەستێتی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا لە 2023 كە رەنگە پێشبخرێت.
مەسەلەی عەلمانیەت و ئیسلامیش تێكەڵ بەو پرۆژەیە كراوە، ئەوە لای بەشێكی خەڵك گەڕانەوەیە بۆ نوستالیژیای ئیسلامیی وڵاتەكەیان و بۆ هەندێكیشیان جێگەی ترس و نیگەرانییە.
وتارەکانی تری نووسەر
