زەینەب خان کچە شۆخ و شەنگ و شاعیرە کوردپەروەرەکە و خوشکی شاعیری مەزن دڵدار، یەکێکە لە کەسایەتییە رۆشنبیر و شاکارەکانی شاری کۆیە و قەڵای هەولێر کە مێژوویەکی پڕ لە شانازی و سەروەری لەناو بنەماڵە و شاعیران و رۆشنبیران بەجێهێشتووە و لەدوای خۆشی هەستی بەرزی نەتەوەیی و نیشتمانی و بەرزیی ئەدەبی لە مێژووی کوردستاندا بەدرەوشاوەیی ماوەتەوە.

زۆرن ئەو خاتوونانەی کە لە ناو بنەماڵە رۆشنبیر و کوردپەروەرەکان خاوەن کەسایەتی خۆیانن،     بەڵام وەك زەینەب خاتوون کە دەبنە خوێندنگەیەك بۆ بنەماڵە و کۆمەڵگە و خاوەن مێژوویەکی پڕ سەروەرین و دەگمەنن، هەروەکو شاعیری مەزن دڵداری برای دەفەرمووێت مامۆستای هەرە گەورەم سوڵتانی دایکم و خوشکی گەورەم زەینەب خاتوون مورشیدم بوون.

بەمەش بۆمان دەردەکەوێت لە دیوانی زەینەب خان – کچە کورد ( 1900 – 1943 ) سەرچاوەی بیری دڵداری مەزن لە کوێوە سەرچاوەی گرتووە و وەکو قوتابخانەیەك بووە بۆ براکەی. بەداخەوە شاعیری گەورە دڵداری جوانەمەرگ لە (30) ساڵی تەمەنیدا کۆچی دوایی کردووە .

ناوی تەواوی ئەم خاتوونە بەرزەفڕە زەینەب کچی مەلا رەئوفە فەندی مەحمودە فەندی خادم سوجادە، لە ساڵی ( 1900 ) لە کۆیە لەدایكبووە، زۆربەی ژیانی خێزانییان لە شاری هەولێر بەسەربردووە و یەکێکن لە خێزانە دیارەکانی هەولێر و هاوسەری کەسایەتییەکی ناوداری هەولێر بووە.

هەر لە منداڵییەوە جیاوازی لە کردار و گوفتاری ژیرانەی پێوە دیار بووە، بەهۆی رۆشنبیریی باوکی لە ساڵی ( 1906 ) ئەو کاتەی تەمەنی ( 6 ) ساڵان بوو، مەلا رەئوفە فەندی باوکی دەینێرێتە شاری بەغدا لە خوێندنگەی روشدییەی کچان داخلی دەکات بەهۆی زیرەکی و رۆشنبیری خۆیەوە دەتوانێت فێری چەند زمانێکی بیانی بێت لەکاتێکدا لەو سەردەمەشدا ئاستی خوێندەواریی وەکو پێویست نەبووە.

ئەم خاتوونە رۆشنبیر و هەستبەرزە بەهەستی کوردایەتی و نیشتمانی خاوەنی چەندین شیعر و دیوانە بۆ ژنانی مەرد، لە ساڵی ( 1930 ) شیعرێك بۆ ژنان و کچان دەنووسێت وەکو پەیامێك و  لە ساڵی (1932 ) بە فیدای نیشتمان داڕشتووە کە لەو کاتەدا دەڵێت کورد میللەتێکی خاوەن عیزەتە حەقی خۆیەتی دەوڵەتی هەبێت، خەیاڵیان خاوە دوژمنانی کورد، کورد هەر دەمێنێ و نابڕێتەوە و ئەگەر بشمانکەن بە چەند پارچەی تر و دەرمان بێنن بۆ دیوی مۆسکۆش، پشتیوان بەخوا و هێزی میللەت ئەم کوردستانە یەكدەگرێتەوە.

لە ساڵی ( 1940 ) شیعری بۆ سەربەخۆیی کوردستان نووسیوە، لە ساڵی ( 1950 ) هەڵبەستێك بۆ شاری کەرکوك دەنووسێت، لە ساڵی ( 1956 ) هۆنراوەیەکی پڕ لە سۆزی بۆ کۆچی دوایی مەلیکی کورد شێخ محمودی حەفید نووسیوە، لە ساڵی ( 1958 ) دەقی شیعری بۆ گەڕانەوەی بارزانی نووسیوە.

دیوانی زەینەب خان کچە کورد ( 1900 – 1963 ) لەلایەن حیکمەت حەمید مەلا رەئوفە فەندی خادم سوجادە ئامادەکراوە وە پێشەکی و پێداچوونەوەی لەلایەن عەبدوڵا زەنگەنە بۆ کراوە.

ئەم دیوانە چەندین وێنەی مێژوویی و یادگاری خێزانی خانەوادەی زەینەب خان و دڵداری  لە خۆ گرتووە وە شیعرەکانی لە ساڵی ( 1920 – 1963 ) بڵاوکراونەتەوە و بەپێی سەرچاوەکان بەشێك لە شیعرەکانی فەوتاون و چەندین شیعری بۆ منداڵان و کچان و ژنان و نیشتمان و کەسایەتییەکانی شۆڕشی کورد نووسیوە، یەکێك لەو شیعرانەی کە ئاراستەی ژنان و کچان دەکات لە ساڵی ( 1930 ) وەکو پەیامێك بۆ ژنانی مەرد دەنێرێت:

ئەگەر دەتەوێ گوڵی عومرت بم

خەمی نیشتمان بخەمە سەر شانت

جێژوانی چیا و چۆڵم ئی تۆ بێ

تفەنگ هەڵیزە بۆ کوردستانت

ئەو کوردستانەی لە هەر چوار پارچە

بە چەقۆی دوژمن لەت لەت کراوە

خەونی ئازادی و مافی ژیانمان

بێ دەستی خۆمان لە گۆڕ نراوە

دەبێ مشورێ بۆ حاڵمان بخۆین

دەست لە ناو دەست و مردن بۆ ژیان

بەزەبری دوژمن ، نابێ بڵێین ئۆف

چۆڕاوگەی خوێنمان بڕوا لە زیندان

چ گەمژەیەکە دەڵێ بە تەنیا

هەر بەرخی نێرە بۆ سەر بڕینە

ئەگەر مێ نەبێ نێر لە کوێ دەبێ

ئەسڵی ئەم قسە پڕ لە برینە

ژن شەوق و نووری ئەم دونیایەیە

بەبێ ژن دونیا تاریك و چۆڵە

ئەوەی حورمەتی دایکی خۆی نەگرێت

یان خوشك و هاوسەر ، بێگومان زۆڵە

ژن هەتاوێکە رووناکی دەدا

بە ئێرە و ئەوێ بە هەموو زەمین

ئەگەر گەورەیی دڵی ژن نەبێ

بۆ مەرگی پیاوان کێ دەگێڕێ شین

 

ئەم خاتوونە رۆشنبیرە بەشێکی زۆری شیعرەکانی بۆ سەردەمی ئێستاش لە هەرە هەستە بەرزەکانی نیشتمانن و دەکرێت ببێتە سەرچاوەی رۆشنبیرکردن و هاندانی ژنان و کچان.

هەر چییەك بنووسرێت و بووترێت لە مێژووی پڕ سەروەریی زەینەب خان و دڵداری مەزن و خێزانەکەی هێشتا کەمە، بەداخەوە بەهۆی نەخۆشیی شیرپەنجە لە ساڵی ( 1963 ) کۆچی دوایی کرد                                 و یاد و یادەوەری بە بەرزی ماوەتەوە.

س.س