عادیلە خانم ئەو خاتوونە بەتوانا‌ و ناودارەی كە لەدوای جەنگی جیهانیی یەكەمەوە ناو ‌و ناوبانگی ‌و حوكمڕانی وەكو ئەستێرەیەكی پرشنگدار لە شارەزوور ‌و رۆژهەڵاتەوە دەدرەوشێتەوە، نموونەی ژنێكی سەركەوتوو ‌و خاوەن بیرۆكە ‌و چاونەترسی لە بەڕێوەبردندا ‌و سەرۆك هۆزێكی كاریگەربووە ‌و ناو ‌و ناوبانگی لەناو ئینگلیز ‌و عوسمانی ‌و فارس‌ و كورد ‌و عەرەب وەكو حوكمڕانێكی كارگێڕی ‌و دیپلوماسی ‌و سیاسیی خاوەن هەڵوێستێكی بەرز ‌و بڕیاردەرێكی سەركەوتوو رۆیشتووە، بۆ ئەمەش ئینگلیزەكان بە شاژنی بێ‌ تاج ناویان بردووە و نازناوی هیندی خان بەهادوریان پێ‌ بەخشیوە.

ناوی تەواوی عادیلە خانم كچی عەبدولقادر بەگی حەمید بەگی ساحێبقران بووە، لە ساڵی 1859 لە شاری سنە پایتەختی ئەردەڵان لەدایكبووە، لەدوای رووخانی میرنشینی بابان شاری سلێمانی بەجێهێشتووە‌ و چوونەتە شاری سنەی رۆژهەڵاتی كوردستان.

لەلایەن مامۆستای تایبەتەوە بنچینەی خوێندنی قورئانی وەرگرتووە، بە زەماوەندكردن دێتە هەڵەبجە ‌و لە ساڵی 1877 هاوسەرگیری لەگەڵ وەسمان پاشای سەرۆك هۆزی جاف كردووە، لەدوای وەفاتی هاوسەرەكەی لە ساڵی 1905 دەبێتە سەرۆك هۆز ‌و بۆ ماوەی (19 ساڵ) سەرۆكایەتیی هۆزی جافی لەئەستۆ گرتووە.

ئەم خاتوونە چەندین خەسڵەتی بەرزی تایبەت بەخۆی هەبووە‌ و دەكرێت پۆلێن بكرێت بە چەندین بەشێك‌ و هەر یەكێكیان توێژینەوەی زانستی لەسەر بكرێت، چونكە جێگای تێڕامانی ناوخۆیی ‌و بیانییە‌ و دەكرێت باسكردن لە عادیلە خانم وەكو خوێندنگەیەك لە چەند روویەكەوە باسی لەسەر بكرێت، لەبەرئەوەی لەڕووی كارگێڕییەوە لە لووتكەی حوكمڕانی ‌و ئیدارەدان بینراوە، لە سەردەمی دەسەڵاتیدا توانیویەتی چەندین كاری گرنگ ئەنجامبدات ‌و رۆڵی هەبێت لە پێشخستنی زانست‌ و خوێندەواری بۆ ئەمەش قوتابخانە‌ و مزگەوتێك بەناوی خانم‌ و سێ‌ كۆشكی گەورە دروستدەكات كە لە بەغدا پایتەختی عیراقیش نموونەی نەبووە‌ و بەندیخانەیەك دروستدەكات بۆ ئەو كەسانەی كە سەرپێچیان كردووە ‌و بڕیاریان جێبەجێنەكردووە، ئەم خاتوونە هەر خۆی سەرپەرشتی دادگایەكی كردووە ‌و هەر خۆشی بڕیاری دەركردووە ‌و بازاڕ ‌و قەیسەری دروستكردووە كە شێوەی سەردەمیانەی پێوە دیاربووە.

لەڕووی دیپلۆماسی پەیوەندییەكی زۆرباشی لە ناوچەكانی شارەزوور ‌و خێڵەكانی رۆژهەڵاتەوە هەبووە‌ و سەرجەم بڕیارەكانی جێبەجێكراوە‌ و یەكڕیزی هۆزی جافی پاراستووە.

لەڕووی پەیوەندیی دەرەكییەوە پەیوەندی لەگەڵ ئینگلیزەكان تائاستێك دروستبكات بە شاژنی بێ‌ تاج ناویان بردووە، گەڕیدەیەكی ئینگلیز (مینۆرسكی) ئاماژەی بەدیتنی عادیلە خانم لە هەڵەبجە لە ساڵی 1904 كردووە، كاتێك باس لەم خاتوونە دەكات بە فەرمانڕەوایەكی راستەقینە ‌و ستایشی سەخاوەتی‌ و میوانداری ‌و فەرمانڕەوایی ئەم ژنە كوردە دەكات.

میس بێل هەواڵگرێكی بەریتانی بوو لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی 1921 سەردانی هەڵەبجە دەكات، دەڵێت: ئێمە وەكو بەریتانیا ناكرێت حساب بۆ ئەم خاتوونە حوكمڕانە نەكەین ‌و توانا ‌و لێهاتوویی زۆری لە ناوچەكەدا هەیە‌ و بە باڵادەست وەسفی دەكات ‌و دەڵێت: بە جلوبەرگی كوردی قەشەنگ‌ و زوڵفە ڕەشە قەترانییەكەی لەژێر مێزەرە گەورەكەیەوە بەسەر گۆنای ئارایشتكراویدا بەریداوەتەوە.

مێجەرسۆن لە كتێبە ناودارەكەی (گەشتنامەكەی) وەسفی عادیلە خانم دەكات ‌و رێزێكی زۆری لێ‌ دەگرێت ‌و پەیوەندییەكی زۆرباش لەنێوان ئەم خاتوونە ‌و ئینگلیزەكان دروستدەبێت، مێجەرسۆن لە رۆژهەڵاتی كوردستان دێتە باشوور ‌و بۆ ماوەیەك لە بیارە دەمێنێتەوە‌ و ناوی مەلا عوسمان لە خۆی دەنێت‌ و دەبێتە فەقێ،‌ لە كتێبەكەیدا باسی دوو كەسایەتی دەكات یەكێكیان بە رۆحانی ناودەبات کە ئەویش شێخ محێدین بیارەیە و ئەویتریان بە عەلمانی کە تایەر بەگی جافە.

ئەوان زانیویانە مێجەرسۆن ئینگلیزە، بۆیە پێی دەڵێن ئەگەر دەبیتە ئیسلام هاوكاریت دەكەین، ئەویش هەر بەو شەوە دەڕوات‌ و دەچێتە هەڵەبجە لە ماڵی عادیلە خانم لە ساڵی 1909 دەمێنێتەوە ‌و دواتریش دەبێتە چایچی ماڵیان، ناوی لە خۆی ناوە غولام حسێن ماوەی (6 مانگ) لەوێ‌ دەبێت لەلایەن تایەر بەگی شاعیری گەورە كە كوڕی عادیلە خانم ئاشكرا دەكرێت، چونكە لە وشەیەكدا دەڵێت (NO) تایەر بەگ پێی دەڵێت سوێند بە خوا ئەگەر راستییەكە بڵێیت زیانت پێ‌ ناگەیەنم ئەویش ناچار دەبێت باس لەوە بكات كە لە كوردستانی توركیا ‌و سوریا ‌و ئێران بووە و ئینجا هاتووەتە كوردستانی باشوور‌ و خۆی فێری زمانی توركی ‌و عەرەبی ‌و كوردی كردووە‌ و دواتریش پەیوەندییەكی باش لەگەڵ ئینگلیز بۆ عادیلە خانم دروستدەكات.

ئەدمۆندزی ئەفسەری سوپای بەریتانیا لە باشووری كوردستان و حاكمی بەریتانیا لە عیراق بە ژنێكی كاریگەر ‌و خاون بیرۆكە‌ و سەرۆك هۆزێكی كاریگەر وەسفی دەكات.

مێژوونووسان‌ و شارەزایانی بواری مێژووی كورد وەكو محەمەد ئەمین زەكی بەگ ئاماژە بە هۆشیاری‌ و هەڵكەوتووی عادیلە خانم كردووە ‌و باس لە توانای كارگێڕی‌ و رۆشنبیری ‌و توانای بەرزی لە پێشكەوتنی بیناسازی ‌و لەسەر هاوسەر ‌و خێزان ‌و تێكڕای خەڵكی ناوچەی شارەزوور ‌و هەورامان دەكات ‌و بەشێكیش لە شارەزایانی ئێستاش پێیان وایە دەبێت ژنان ‌و كچان بە شوێن هەنگاوەكانی ئەم خاتوونە سەركەوتووەدا هەنگاوبنێن بۆ سەركەوتنیان.

لەئێستادا دیداری نێودەوڵەتی لەسەر ئەم ژنە ناودارە كوردە كراوە لەلایەن شارەزایانی مێژوو خراوەتەڕوو ‌و توێژینەوەی لەسەركراوە لەلایەن مامۆستانی زانكۆ سیمینار ‌و دیبەیتی لەسەردەكرێت، لێكۆڵەری مێژووی كورد حەسەن مەحمود چیرۆكی هاتنی عادیلە خانم لە سنەوە بۆ هەڵەبجە باس دەكات، عادیلە خانم نەیهێشتووە بنكە ‌و بارەگای عوسمانی لە هەڵەبجە هەبێت ‌و هەڵەبجەی لە گوندێكی لەبیركراوی عوسمانی كرد بە ناوەندێكی سیاسی ‌و بازرگانی بۆ ئەمەش حەسوودی لەناو كاربەدەستانی تورك درووستكردووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نەیهێشتووە عوسمانییەكان بێنە ناو سنووری دەسەڵاتییەوە‌ و رەگ لە ناوچەكەی دابووكتن.

لەڕووی دایكایەتییەوە توانیویەتی دوو گەورە شاعیر پێشكەش بە گەلی كورد‌و مێژووی ئەدەبی كوردی بكات، ئەویش شاعیرانی مەزن ئەحمەد موختار جاف بەگ‌ و تایەر بەگی جاف بووە.

ئەم شاژنە لە یاداشتی رۆژهەڵاتناس ‌و گەڕیدەكان ناوی بە بەرزی دەهێنن، بەداخەوە لە (11 ی نیسانی 1924) لە تەمەنی (65) ساڵیدا كۆچی دوایی كردووە‌ و لە گۆڕستانی عەبابەیلێ‌ لە هەڵەبجە بە خاك سپێردراوە‌ و لە ساڵی (2014) پەیكەرێكی بۆ دروستدەكرێت لە پاركی گشتی هەڵەبجە دانراوە ‌و لە وەسیەتی خۆیشی رازی نەبووە كێلی بریقەدار‌ و ئاڵتوون‌ و شووشەی بۆ دروستبكەن ‌و وەسیەت دەكات كێلێكی لە بەرد بۆ درووست بكەن.

س.س